به گزارش «فرهیختگان»، برتــری علمــی کشـــورها بـــرخلاف برتری‌های اقتصادی، نظامی و... شاید چندان در شرایط عادی به چشم بطن جامعه نیاید، چراکه قدرت علمی آن‌طور که حوزه‌های دیگر مابه‌ازای ظاهری دارد، نمی‌تواند خودش را پیش روی چشم افراد قرار دهد. هرچند طبیعتا ساخت تجهیزات پیشرفته در حوزه‌های مختلف یکی از روش‌های اثبات قدرت علمی بودن به‌شمار می‌رود، اما همین تجهیزات نیز چون در بخش‌هایی هستند که شاید مردم عادی چندان ارتباطی با آن نداشته باشند، باز نتیجه همان می‌شود که قبلا بوده است.
امروزه ایران نه‌تنها در منطقه خاورمیانه جلوتر از کشورهای ترکیه و عربستان است، بلکه در میان بیش از 180 کشور دنیا، در رده پانزدهم قرار دارد،؛ موضوعی که قطعا دست برتر کشورمان را در این کره خاکی نشان می‌دهد. اما بنا به دلایل گفته‌شده شاید این جایگاه چندان برای مردم ملموس نباشد و از طرف دیگر شرایط ویژه اقتصادی باعث شده تا این مساله به حاشیه برود.
عده‌ای در این میان معتقدند دانشگاه‌ها بیشتر وقت خود را صرف چاپ مقالات و انتشار آن در مجلات بین‌المللی می‌کنند و این مقالات آن‌طور که باید نمی‌تواند مشکلی از جامعه حل کند، اما نظام رتبه‌بندی سایمگو خلاف این مهم را نشان می‌دهد؛ چراکه حالا ایران در جایگاه پانزدهم استناد به مقالات علمی قرار دارد، جایگاهی که نشان می‌دهد مراکز علمی دنیا از دستاوردهای علمی کشور استفاده می‌کنند.
از سوی دیگر تولید داروهای کمیاب، ساخت تجهیزات حوزه نانو، رسیدن به تکنولوژی‌های روز دنیا در ادوات نظامی و... همگی ماحصل همین رشد علمی به‌شمار می‌رود که در مراکز دانشگاهی کشور حاصل شده است. با این حال امروزه تحریم شرایط ویژه‌ای را پیش روی جامعه آکادمیک گذاشته تا جایی که شاید ورود تجهیزات به روز آزمایشگاهی یکی از سخت‌ترین کار دانشگاه‌ها به‌شمار می‌رود، مساله‌ای که می‌طلبید تا مسئولان آموزش عالی از الان فکر اساسی برای رفع آن و دیگر موانع پیش روی رشد علمی کشور داشته باشند تا نه‌تنها شرایط حفظ جایگاه پانزدهم استمرار داشته باشد بلکه بتوان در زمره 10 کشور برتر این حوزه قرار گرفت.
در این گزارش به سراغ محمدمهدی علویان‌مهر، رئیس دانشگاه صنعتی شیراز رفتیم تا برایمان از حال و روز این روزهای جامعه آکادمیک کشور در مسیر رشد علمی بگوید.
جایگاه پانزدهم ایران در دنیا نشان از عزم جدی نظام آموزش عالی کشور برای ارتقاست
امروزه کشورمان در جایگاه پانزدهم علمی دنیا قرار دارد و نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی به این مساله اذعان کرده‌اند، چطور توانسته‌ایم به این نقطه دست پیدا کنیم؟
قطعا کسب هر نوع موفقیتی در کشور ماحصل یک برنامه‌ریزی منسجم است. امکان ندارد برنامه‌ریزی وجود نداشته باشد اما به موفقیت‌های بزرگ برسیم. ممکن است اقدامات جزیره‌ای باعث ایجاد موفقیت‌هایی مقطعی و محلی شود، اما زمانی که دانشگاه‌های کشور و به‌طور کلی ایران سال‌هاست در رده‌های هفدهم، شانزدهم و امروز در رده پانزدهم قرار گرفته، طبیعتا نشان از یک برنامه‌ریزی و عزم جدی در نظام آموزش عالی کشور برای ارتقای حوزه علمی است. البته عناصر این برنامه‌ریزی کلان در نظام آموزش عالی، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی هستند که فعالیت آنها باعث ایجاد این ظرفیت و درنهایت کسب چنین موفقیتی شده است.
رسیدن به جایگاه فعلی قدرت علمی ایران در دنیا با توجه به شرایط کشور یک معجزه است
ظرفیت مراکز آکادمیک کشور در حوزه رشد علمی چقدر است و آیا احتمال دارد که بتوانیم با رشد 5 پله‌ای به جایگاه دهم دنیا برسیم؟
تقدم جایگاه امروز از حیث جهات مختلف شرایط مطلوبی برای کشور به‌شمار می‌رود. بخصوص که کشورهای دیگر منطقه نیز دست روی دست نگذاشته‌اند و ترکیه، عربستان و رژیم‌صهیونیستی به‌شدت درحال فعالیت هستند تا بتوانند جایگاه بالاتری را نسبت به ما کسب کنند. امروزه با توجه به وضعیت اقتصادی کشور و عواملی مانند حقوق اعضای هیات‌علمی، باید بگویم که ایران جایگاه ایده‌آلی دارد و همین که در چنین وضعیت اقتصادی دانشگاه‌ها توانسته‌اند خودشان را به جایگاه پانزدهم جهانی برسانند، شبیه به یک معجزه است، از این رو هم برنامه‌ریزان نظام آموزش عالی کشور باید مورد تکریم قرار بگیرند و هم مراکز آکادمیک کشور.
مهاجرت نخبگان دانشگاهی شدت گرفته است
امروزه بسیاری از روسای دانشگاه‌ها اذعان کرده‌اند که بخش اعظم بودجه صرف پرداخت حقوق اعضای هیات‌علمی و پرسنل می‌شود. در کنار موانع اقتصادی، چه مولفه‌هایی مانع رشد علمی کشور به‌شمار می‌روند؟
ما موانع متعددی را پیش رو داریم که مباحث مالی یک بعد از قضیه به‌شمار می‌رود. واقعیت این است که حقوق اعضای هیات‌علمی ما با توجه به رشد افسارگسیخته قیمت ارز خیلی خوب نیست و همین مساله باعث شده تا تحرک اعضای هیات‌علمی گرفته شود. به عبارت دیگر فعالیت عضو هیات‌علمی ما که می‌توانست با شرکت در محافل علمی دنیا، همکاری‌های بین‌المللی با دانشگاه‌های دیگر باعث ارتقای دانش خود و بالطبع دانشگاه و کشور شود، امروزه به‌شدت محدود شده است، تا جایی که نزدیک به دو سال می‌شود که حضور اعضای هیات‌علمی ما در محافل بین‌المللی به صفر رسیده است؛ چراکه حضور در این محافل از نظر اقتصادی به‌صرفه نیست.
به عبارت دیگر برای حضور در کنفرانس علمی حتی در کشورهای همسایه عربی‌مان، یک عضو هیات‌علمی باید دو تا سه هزار دلار یعنی 60 میلیون تومان هزینه کند، درحالی که دانشگاه بیشتر از 20 میلیون تومان برای این کار هزینه نمی‌کند و طبیعی است که عضو هیات‌علمی نیز نمی‌تواند 40 میلیون تومان دیگر را بپردازد.
همچنین عضویت در انجمن‌های علمی و فرصت‌های مطالعاتی نیز تحت‌الشعاع قرار گرفته است. میزان فرصت‌های مطالعاتی که باعث می‌شد تا اطلاعات اعضای هیات‌علمی به روز شود، تقریبا به صفر رسیده و دیگر کسی در آن شرکت نمی‌کند.
از سوی دیگر متاسفانه مهاجرت نخبگان به‌شدت افزایش یافته و اگر آماری از دانشگاه‌ها بگیرید، متوجه می‌شوید که آمار این حوزه نگران‌کننده است. دلیل این مساله نیز همان مباحث اقتصادی است؛ چراکه یک عضو هیات‌علمی با حکم 9 میلیون تومان در دانشگاه‌ها استخدام می‌شود، یعنی حدود 300 دلار حقوق می‌گیرد، درحالی که همین فرد تنها در کشورهای عربی همجوار نه حتی کشورهای اروپایی می‌تواند حداقل حقوق سه هزار دلاری دریافت کند.
در کشوری مانند عمان نیز که امروزه ارزش ریالش 80 هزار تومان است، یک عضو هیات‌علمی حقوقی نزدیک به دو هزار و 500 ریال این کشور را دریافت می‌کند و به ازای ریال ما یعنی ماهی 200 میلیون تومان دریافتی خواهد شد، طبیعی است که در چنین شرایطی بخشی از همکاران دانشگاهی کشور به هر بهانه‌ای از ایران می‌روند. متاسفانه ما امروزه عضو هیات‌علمی را داریم که به دنبال مسکن مهر است، مسکنی که در یک برهه‌ای برای اقشار آسیب‌پذیر جامعه ساخته شده بود، اما امروزه می‌بینیم که نخبگان کشور به دنبال آن هستند و این قطعا جزء مسائل مهم به‌شمار می‌رود و نباید این مساله را نادیده گرفت که اثرات اتفاقاتی که امروزه در فضای علمی کشور در حال رخ دادن است، طی 4 و 5 سال آینده مشخص خواهد شد و آن زمان است که باید دید جایگاه پانزدهم ما به کجا خواهد رسید.
قطعا رسیدن به جایگاه فعلی ماحصل فعالیت‌های دیروز دانشگاه‌ها نیست و برنامه‌ریزی 4 و 5 سال گذشته باعث شده تا امروز به این نقطه برسیم و حیف است که تنگناهای مالی و بحث تحریم‌های امروز باعث بروز مشکلاتی مانند مهاجرت نخبگان شده است و امیدواریم به‌زودی این مساله برطرف شود.
خرید و واردات تجهیزات هایتک آزمایشگاهی برای دانشگاه‌ها سخت شده است
وضعیت زیرساختی آزمایشگاه‌ها در مراکز آکادمیک کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خوشبختانه وزارت علوم طی دو سه سال اخیر مصوبه خوبی را در قانون بودجه اعمال کرده است که طبق آن از صندوق ذخیره ارزی کمک خوبی به دانشگاه‌ها برای خرید تجهیزات موردنیاز صورت می‌گیرد که قطعا حرکت بسیار مهمی در رشد علمی محسوب می‌شود، اما نباید فراموش کرد که با توجه به تحریم‌ها بحث خرید تجهیزات جدید کار چندان ساده‌ای نیست. معتقدم وزارت علوم در این زمینه حداکثر تلاش خود را برای کمک به دانشگاه‌ها انجام داده اما درمقابل تحریم‌ها نیز بحث انتقال پول، ورود تجهیزات به‌ویژه تجهیزات هایتک به کشور را بسیار سخت کرده است.
پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی به‌صورت منطقی انجام شود
دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی در کنار اعضای هیات‌علمی به‌عنوان بازوی اصلی دانشگاه‌ها در انجام فعالیت‌های پژوهشی به‌شمار می‌روند، اما طی سال‌های اخیر بحث پذیرش این دانشجویان با کاهش همراه بوده، کمی در این باره صحبت کنید.
قطعا جایگاه امروز ایران در دنیا نتیجه فعالیت اعضای هیات‌علمی و دانشجویان این مقطع است، هرچند قطعا راهبری اساتید در این زمینه بسیار مهم بوده اما نمی‌توان نقش این دانشجویان را نادیده گرفت. با این حال معتقدم نباید جذب دانشجویان این مقطع به صورت بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی صورت بگیرد؛ چراکه ما شاهد هستیم طی سال‌های گذشته رشد بی‌رویه مراکز دانشگاهی در کشور صورت گرفته که امروزه همین امر مشکلات زیادی را برای نظام آموزش عالی ایجاد کرده است. از این رو درخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز اگر به صورت منطقی‌تر و اصولی‌تر و باکیفیت حرکت کنیم، نتایج بهتری خواهیم گرفت. به عبارت دیگر اگر وزارت علوم بتواند دانشگاه‌ها را مورد رصد قرار دهد و براساس آن ظرفیت پذیرش دانشجو در دانشگاه‌هایی که دارای کیفیت پایین در تربیت این دانشجویان هستند را یا کاهش داده یا متوقف کند و به جای آن این مهم به دانشگاه‌های باکیفیت‌تر محول شود، شرایط متفاوتی را خواهیم داشت. البته برای این کار باید شاخص‌های متفاوتی در نظر گرفته شود تا دانشگاه‌ها براساس آن تقسیم‌بندی شوند.
معتقدم ظرفیت پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی نه باید به یک‌باره کاهش چشمگیر پیدا کند و نه مانند سال‌های گذشته و به‌خصوص در دولت قبلی به صورت بی‌رویه توسعه پیدا کند، بلکه باید این مسیر به صورت منطقی دنبال شود و در ابتدا مشخص شود که می‌خواهیم به کدام نقطه برسیم و همچنین فعالیت دانشگاه‌ها نیز مورد ارزیابی قرار بگیرد. چراکه امروزه بخشی از دانشگاه‌ها در رسیدن ایران به جایگاه پانزدهم سهم ویژه‌ای دارند و درمقابل بخشی نیز سهم چندانی ندارند و طبیعی است به دانشگاه‌هایی که سهم آنچنانی در این مسیر ندارند، نباید ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی تعلق بگیرد.
هرگاه به دانشگاه‌ها مراجعه شده، جواب مثبت گرفته‌ایم
باوجود دست برتر کشور در حوزه رشد علمی، اما این مساله در بطن جامعه قابل لمس نیست، دلیل این مساله را چه می‌دانید؟
در ابتدا باید بگویم که ما در دانشگاه صنعتی شیراز رسالت خودمان را حل مسائل جامعه و صنعت می‌دانیم و امروزه در صنایع مختلف به‌خصوص در حوزه برق و نفت و گاز حضور فعالی داریم تا جایی که سامانه آموزش‌های الکترونیکی با نام سامانه دانش را راه‌اندازی کرده‌ایم که معایب سامانه شاد را نیز ندارد و در نظر داریم علاوه‌بر در اختیار گذاشتن این سامانه برای مدارس استان فارس به تدریج استان‌های دیگر را نیز تحت پوشش قرار دهیم؛ چراکه معتقدیم امروزه با توجه به ویروس کرونا مشکل اصلی کشور بحث آموزش است که باید این مساله را برطرف کنیم تا از بی‌عدالتی آموزشی جلوگیری شود.
در کنار این مساله باید بگویم هر وقت و در هر جایی که به دانشگاه‌ها رجوع شده، جواب مثبت گرفته شده و نباید فراموش کرد که هر جا موفقیتی به‌دست آورده‌ایم، حاصل برنامه‌ریزی زیربنایی و اصولی بخش‌های مختلف بوده و هر جا که شرایط متفاوتی را شاهد هستیم، به دلیل اشکالات ساختاری و برنامه‌ریزی است. به‌طور مثال وضعیت فعلی اقتصادی کشور را می‌توان در 3 بند خلاصه کرد. عدم هماهنگی در تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی یکی از همان مولفه‌هاست، درحالی که تصمیم‌گیری‌های کلان نظام آموزش عالی کشور باعث شده تا امروز در جایگاه پانزدهم جهانی برسیم، عدم هماهنگی در حوزه اقتصادی نیز وضعیت فعلی را رقم زده است. مولفه دوم ناکارآمدی نظام بانکی، مالی و پولی کشور است که اشکالات اساسی دارد و همین ایرادات باعث شده تا اندک تحریمی ساختار کلی ما را به‌هم بزند و عامل سوم نیز رویکردهای نادرستی است که در سیاست‌های مالیاتی، بودجه‌ریزی و مدیریت بازار ارز داریم و دولت مستقر یا هر دولتی باید به این مولفه‌ها فکر کند. قطعا یکی از راه‌های حل این مشکلات توجه به اقتصاد دانش‌بنیان به‌شمار می‌رود که مرکز آن در دانشگاه‌های کشور است.
دانشگاه‌ها در حوزه کرونا بخش مهمی از نیازهای کشور را برطرف کرده‌اند
در بحران کرونا بسیاری از دانشگاه‌ها وارد میدان شده و نیازهای کشور اعم از تجهیزات و ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده را تامین کردند و باز هم می‌گویم هر گاه به دانشگاه‌ها اعتماد شده و از آنها کمک گرفته شده، مشکلات حل شده است. طبیعتا اگر برنامه‌ریزی درست کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را در حوزه اقتصاد نیز داشته باشیم، مشکلات این حوزه حل خواهد شد و به‌تبع آن مشکلات و موانع رشد علمی را نیز نخواهیم داشت. البته نمی‌توان انکار کرد که بحث تحریم‌ها نیز بی‌اثر نبوده و امروز ما سنگین‌ترین تحریم‌ها را شاهد هستیم، اما درمقابل باید به خاطر داشت که همه مشکلات مربوط به تحریم‌ها نبوده و همچنین همه آن نیز مربوط به خارج نیست، درحقیقت وضعیت فعلی ترکیبی از این دو مولفه است و ما می‌توانیم مشکلات داخلی را با سیاستگذاری‌های درست برطرف کنیم.
* نویسنده: زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار