به گزارش «فرهیختگان»، حوادث پس از سال 2011، سوریه را ناخواسته تبدیل به کانون تقابل بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای کرد. هریک از بازیگران تلاش کردند با حمایت از بخشی از گروه‌های معاند، یک بازوی نیابتی در سوریه داشته باشند و غرب آسیایی مطلوب برای خود بسازند. این بحران، معادلات منطقه‌ای را تغییر داد و بازیگرانی را به میدان آورد که پیش از این یا خاموش بودند یا با تردید به تحولات در غرب آسیا می‌نگریستند. اگرچه در سال 2020 داعش در سوریه و عراق، رو به زوال رفته اما جنگ در سوریه پایان نیافته و تبعات آن بیش از سوریه، در خارج از جغرافیای دمشق و غرب آسیا در حال بروز و خودنمایی است. دور جدید درگیری دو کشور آذربایجان و ارمنستان را می‌توان ترکش‌های دامنه‌دار بحران سوریه و همچنین نزاع نیابتی در لیبی دانست. جنگ باکو و ایروان، بیش از آنکه حاصل مناقشه دو طرف برسر منطقه قره‌باغ باشد، از رقابت‌هایی نشات می‌گیرد که در سوریه ایجاد شده است.
گزارش‌های خبری حکایت از این دارد که از صبح روز یکشنبه که طرفین، دیگری را متهم به شروع آتش‌باری کرده‌اند، تا لحظه تنظیم این گزارش حملات توپخانه‌ای به‌ویژه در تاریکی شب ادامه داشته و منجر به کشته‌شدن بیش از 50 نظامی و غیرنظامی و ده‌ها نفر زخمی شده است. روز یکشنبه و با شدت گرفتن درگیری‌ها، جمهوری آذربایجان در باکو پایتخت و دیگر شهر‌های این کشور حکومت نظامی و منع آمدوشد اعلام کرد. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان پس از آنکه پارلمان با تشدید تنش‌های مرزی میان ایروان و باکو تصمیم گرفت در تعدادی از شهرها و مناطق این کشور حالت جنگی اعلام کند، دستور اعلام وضعیت جنگی در این کشور را صادر کرد. طبق این دستور که طی نشست فوق‌العاده به تصویب رسید، تا زمانی که شرایط «وضعیت جنگی» ادامه یابد، حقوق اساسی و آزادی‌ها و حقوق مالکیت شهروندان آذربایجانی و خارجی‌ها در این کشور به‌طور نسبی و موقت محدود خواهد شد. دولت ارمنستان نیز اقدام به اعلام وضعیت جنگی کرده و به بسیج نیرو دست زده است.
براساس اخبار تاییدشده ازسوی رئیس منطقه قره‌باغ، ارتش آذربایجان یک منطقه کوهستانی راهبردی به تصرف درآورده است. با توجه به اظهارات تند مقامات ترکیه علیه ارمنستان و آمادگی برای هرگونه کمک به دولت باکو، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر جمهوری ارمنستان از جامعه بین‌المللی خواسته اطمینان حاصل کند ترکیه از هرگونه دخالت احتمالی بابت درگیری در منطقه قره‌باغ کوهستانی خودداری می‌کند. با این حال اما ویدئوهای منتشرشده از یک پهپاد که چندین تانک ارتش ارمنستان را هدف قرار می‌دهد، حکایت از نقش‌آفرینی ویژه ترکیه در این نبرد دارد.
«هوانسیان»، نماینده وزارت دفاع ارمنستان روز گذشته پس از اینکه شهر «مارتونی» مورد حملات توپخانه‌ای جمهوری آذربایجان قرار گرفت، از احتمال استفاده از سیستم‌های موشکی بالستیک اسکندر و حتی جنگنده‌های سوخو-30 سخن گفت. تا لحظه تنظیم این گزارش هیچ‌یک از طرفین این درگیری حاضر به پایان دادن مخاصمات نشده‌اند و به‌نظر هم نمی‌رسد این تقابل نظامی به‌زودی پایان یابد. اظهارنظر روز گذشته نخست‌وزیر ارمنستان مبنی‌بر اینکه «بعید نمی‌دانیم که درگیری‌ها در قره باغ به فراتر از منطقه کشیده شود و امنیت بین‌المللی را تهدید کند»، نشان می‌دهد ابعاد این درگیری بیش از آن چیزی است که تصور می‌شود. اگر مناقشات پیشین دو طرف بیشتر برسر منطقه قره‌باغ بود، این‌بار قره‌باغ بهانه‌‌ای برای گشودن آتش به‌سمت دیگر بوده است. کارشناسان از احتمال دخالت‌های خارجی در شروع و شعله‌ورتر شدن این نبرد سخن می‌گویند اما چه کسانی به‌دنبال ایجاد آشوب در منطقه قفقاز هستند؟
ردپای ترکیه
مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ، حداقل به حدود یک قرن پیش بازمی‌گردد، اما پس از سال 1988 همزمان با افول حکومت شوروی، جدایی‌طلبان قره‌باغ از جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان اعلام استقلال کردند تا مناقشه جدی بین آذربایجان و ارمنستان شکل بگیرد و چهار سال بعد، در سال 1992، ارمنستان با تجاوز به خاک آذربایجان، بیش از ۱۶درصد خاک آذربایجان یعنی منطقه کوهستانی قره‌باغ آذربایجان و هفت شهرستان دیگر را به اشغال خود درآورد. سال 1994 با میانجیگری گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، دو طرف حاضر به پذیرش آتش‌بس شدند، اما از آن زمان به بعد، کوچک‌ترین تحرکات مرزی، منجربه درگیری دو طرف شده است. به‌عنوان نمونه درگیری اواخر تیرماه سال جاری که باعث کشته شدن 16 نفر شد، به این علت رخ داد که یک خودروی نظامی جمهوری آذربایجان از بخش شمالی مرز مشترک دو کشور عبور کرده بود. روز یکشنبه اما به‌نظر نمی‌رسد که بتوان ردی از تحریک یک طرف و و اکنش طرف مقابل یافت. هرچند در این درگیری هر دو طرف همدیگر را به شروع عملیات نظامی متهم می‌کنند، اما تحرکات میدانی نشان می‌دهد این بار نه باکو و نه ایروان اقدامی تحریک‌آمیز در سرزمین‌های مورد مناقشه صورت نداده‌اند و این درگیری ناشی‌از تحریک و دخالت یک عامل خارجی در مناقشه بین دو کشور بوده است. رد این عامل خارجی را به‌صورت پنهان می‌توان در بیانیه‌ای که وزارت دفاع ارمنستان روز یکشنبه منتشر کرد، یافت. این وزارتخانه نوشته «گستردگی حمله امروز (یکشنبه) جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد این حمله بدون برنامه‌ریزی قبلی نبوده است.» اگر ادعای وزارت خارجه ارمنستان و خبر رسانه‌های آذربایجانی درباره تسلط بر 6 روستا در ساعات اولیه جنگ را مبنا قرار دهیم، به یک بازیگر خارجی به نام ترکیه می‌رسیم.
ترکیه در چندماه گذشته، به اشکال گوناگون به‌دنبال ایجاد تنش بین دو کشور بوده است. دو هفته پیش در 15 سپتامبر 2020 (25 شهریورماه) در صدودومین سالگرد تصرف باکو توسط ارتش اسلامی قفقاز نوری‌پاشا، هواپیماها و هلی‌کوپترهای نیروهای هوایی آذربایجان و ترکیه پروازهای نمایشی را در فضای هوایی این جمهوری حاشیه خزر و بر فراز دومین شهر بزرگ آذربایجان یعنی گنجه انجام دادند. پیش از آن در سفر رسمی رئیس‌جمهور ترکیه به باکو در اواخر ماه فوریه، توافقنامه‌های مهمی که یکی از آنها به ارزش حدود 30 میلیون دلار برای خرید کالاها و خدمات نظامی از شرکت‌های صنایع دفاع ترکیه بود، بین دوطرف منعقد شد. حدود پنج ماه پس از این سفر نیز اسماعیل دمیر، رئیس دپارتمان صنایع دفاعی ترکیه، در ملاقات با یک هیات عالیرتبه نظامی باکو در میانه تیرماه اعلام کرد صنایع نظامی اعم‌از هواپیماهای بدون سرنشین، موشک، سیستم‌های الکترونیکی و سایر فناوری‌ها همه در اختیار آذربایجان است. بلافاصله پس از این دیدار، سرویس‌های نظارت بر حریم هوایی، پروازهای هواپیماهای ترابری A400 ارتش ترکیه به آذربایجان را که احتمالا محموله‌های نظامی به‌همراه داشتند، ثبت کردند. کمتر از دو هفته بعد از این جابه‌جایی تجهیزات، دو طرف به روی هم در مرز آتش گشودند.
آن‌گونه که رسانه‌های ترکیه ادعا کرده‌اند، ترکیه به‌دنبال استقرار یک پایگاه نظامی کامل در نخجوان و شبه‌جزیره آب‌شوران است. برخی اخبار حکایت از این دارد که ترکیه برخی از نیروهای خود و ازجمله جنگنده‌های چندمنظوره F-16 با خدمه و همچنین تعدادی از هواپیماهای بدون سرنشین تهاجمی Bayraktar TB2 خود را که امتحان خود را در سوریه و لیبی پس داده‌اند، در آذربایجان گذاشته است. علاوه‌بر این اقدامات، رسانه‌های خبری و به‌ویژه رسانه‌های روسی در هفته‌های گذشته گزارش دادند که ترکیه درحال انتقال بخشی از تروریست‌های سوریه به خاک آذربایجان است. گفته می‌شود در سه‌ماه اخیر خط هوایی ترکیش ایرویز با انجام پروازهای متعدد هزاران تکفیری را به خاک آذربایجان منتقل کرده است. این نیروها که عضو گروه‌های تروریستی فرقه سلطان‌مراد، فرقه حمزه و فیلق الشام هستند، به‌دلیل شرایط بد مالی گروه‌های تروریستی، با ثبت‌نام در دفاتر جذب نیرو در استان حلب در قالب قرارداد‌های 6 ماهه و با وعده حقوق ماهانه 2500 دلار راهی آذربایجان شده‌اند. آذربایجان البته انتقال این تروریست‌ها به خاکش را رد کرده است، اما ویدئوهای منتشرشده و سرعت پیشروی این کشور در جنگ زمینی، ابهامات در این‌باره را افزایش داده است.
مجموع این اقدامات ترکیه در آذربایجان، نگرانی ایروان را به‌دنبال داشت و این کشور با برگزاری تمرینات و بهبود خطوط دفاعی خط مقدم خود و فعال کردن سیاست خارجی خود در محور «خاورمیانه» به این اقدامات واکنش نشان داد.
منافع ترکیه از تقابل نظامی
ترکیه برخلاف روسیه که خواستار آتش‌بس دو طرف شده است، مواضع بسیار تندی علیه ارمنستان گرفته و تمام دولت خود را برای خط و نشان کشیدن علیه ارمنستان بسیج کرده است. دیروز هم رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به حمایت همه‌جانبه از آذربایجان پرداخت و گفت که الان زمان پایان دادن به «اشغال قره‌باغ» است. اگرچه پیوند دو کشور ترکیه و آذربایجان سابقه طولانی دارد، اما ترکیه نشان داده که از آذربایجان به‌عنوان ابزاری برای چانه‌زنی خود درمقابل روسیه استفاده کرده است. در ماه‌های گذشته ترکیه با اقدامات ماجراجویانه در محیط پیرامونی خود، به‌شدت درگیر شده است. روسیه یکی از اصلی‌ترین کشورهایی است که در برخی پرونده‌های سیاست خارجی با ترکیه تضاد منافع دارد. مسکو برخلاف آنکارا، نقش پررنگی در حمایت از دولت سوریه و نیز ارتش ملی لیبی به رهبری خلیفه حفتر داشته است.
بر همین اساس ترکیه قصد دارد با کشاندن جنگ به قفقاز، روسیه را با پیامدهای درگیری با آنکارا در نواحی پیرامونی ترکیه روبه‌رو کند. در این مرحله ترکیه تنها طرفی نیست که مجبور به درگیری در محیط پیرامونی خود است، بلکه با متشنج شدن قفقاز در مجاورت مرزهای روسیه، مسکو نیز درگیری در محیط پیرامونی خود در جریان رقابت با ترکیه را تجربه خواهد کرد. ترکیه با حمایت‌های تسلیحاتی، سیاست‌های آذربایجان را نیز در برابر مسکو تهاجمی‌تر کرده است.
آندری آرِشف، مدیرمسئول انجمن علمی مطالعات قفقاز روسیه در این‌باره می‌نویسد: «باکو با تکیه بر پشتیبانی ترکیه، بیش‌ازپیش از بالاگرفتن مناقشه صحبت می‌کند. همزمان با استعفای المار مامدیارف، (وزیر امور خارجه آذربایجان تا ژوئیه2020)، آذربایجان ادبیات تهاجمی‌تر در تماس‌های سیاسی و دیپلماتیک با طرف روسی اتخاذ کرد، به‌ویژه درخصوص همکاری‌های نظامی- سیاسی روسیه و ارمنستان. کار آنقدر بالا گرفته که مسکو را متهم می‌کند که تلاش دارد با کمک دیگران، خطوط لوله صادراتی آذربایجان را از کار بیندازد تا این کشور را از بازار انرژی ترکیه بیرون کند.» ترکیه پیش از این و در سال 2016 نیز آتش‌بیار جنگ بین دو کشور پس از 22 سال آتش‌بس بوده است. در این سال با افزایش فشارها بر ترکیه از سوی روسیه، این کشور بلافاصله جرقه درگیری چهارروزه را در قفقاز زد. آن‌گونه که از شواهد و تحولات برمی‌آید، ترکیه برای پیدا کردن ابزار فشاری علیه مسکو و تهران قصد دارد تکفیری‌ها را در قفقاز فعال کند تا درکنار گروه‌های تروریست دوگانه تکفیری- پان‌ترک، دست به تحرکاتی در قفقاز زده و با روسیه و ایران در منطقه قفقاز معامله کند. اگر تکفیری‌ها که تعدادشان به هزاران تن می‌رسد، بتوانند با تصرف بخشی از قره‌باغ، خود را ناجی مناطق اشغالی و نسخه‌ای مطمئن به ملت و مسئولان آذربایجانی تثبیت کنند، احتمالا همانند بوسنی و سوریه، آذربایجان هم به مامن تروریست‌ها تبدیل خواهد شد. حضور این تروریست‌ها علاوه‌بر تهدید علیه ایران، می‌تواند جان تازه‌ای به جریان افراطی در چچن بدهد.
* نویسنده: سیدمهدی طالبی، روزنامه‌نگار