فرهیختگان: به‌طور کلی معماری ایران را به شش شیوه پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی می‌شناسیم که دو شیوه نخست مربوط به ایران قبل از اسلام و چهار شیوه بعد مربوط به معماری ایران اسلامی است.
باید این را در نظر داشت که تحول سبک‌های معماری و رشد تکامل آن به صورت معماری فعلی به شکلی نیست که از مقطع خاصی آغاز و در نقطه مشخصی پایان یافته باشد، بلکه هر سبک و شیوه‌ای تا سال‌ها ادامه داشته تا جایگزین یا تکامل یافته سبک‌های قبلی باشد و گاهی انواع سبک‌ها را می‌توان در یک مجموعه بنا که از دوره‌های مختلف آثاری در آن به جا مانده است، دید.

  شیوه خراسانی
اولین نمونه هنر معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت، به این ترتیب این شیوه را خراسانی گویند که در قرن اول هجری از ابتدای پذیرش آیین اسلام از سوی ایرانیان رشد یافته و تا زمان آل‌بویه و دیلمیان- قرن چهارم هجری  - ادامه داشته است.
این شیوه را در واقع ادامه شیوه پارتی باید دانست که البته در مورد مساجد، سبک شبستانی خوانده می‌شود، زیرا مساجد این دوره نمونه‌ای از مسجد پیامبر(ص) و در شکل ساده خود فقط دارای شبستانی جهت انجام فریضه نماز بودند. در مجموع خصوصیات شیوه خراسانی را می‌توان در آنها دید که سادگی فوق‌العاده دارند و تا حد امکان استفاده از مصالح بوم‌آور، پرهیز از بیهودگی و مردم‌داری از ارزنده‌ترین شاخص‌های آن است. از بناهای باقی مانده از شیوه ساخت خراسانی می‌توان به مسجدجامع فهرج (نیمه قرن اول هجری) مسجد تاریخانه دامغان، مسجدجامع اصفهان، مسجدجامع ابرقو، مسجدجامع نائین مسجدجامع میبد، اصل مسجدجامع اردستان و مسجد اولیه جامع نیریز اشاره کرد.

  بررسی گونه‌های معماری اسلامی ایران
با آمدن اسلام به ایران تغییرات شگرفی در چهره این سرزمین ایجاد شد. از آن میان به ساخته شدن برخی از بناها می‌توان اشاره کرد که تا قبل از آن وجود نداشت یا به‌گونه‌ای دیگر بود، مسجد، زیارتگاه‌ها.
بناهایی که قبلا نیز بودند اما به واسطه پیشرفت فوق‌العاده اسلام در تمام سطوح اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... رشد بی‌مانند داشتند؛ ازجمله تکیه و حسینیه، کاروانسراها، بازارها، ارگ‌های حکومتی (قلعه‌ها)، کاخ‌ها، خانه‌ها و همین‌طور خدمات شهری چون آب‌انبارها، پل، آسیاب، یخچال، دروازه کبوترخانه و...
در اینجا در حد شناخت انواع معماری و نمونه‌های شاخص هر یک از این ابنیه در ایران و ابنیه تاریخی اسلامی بیان خواهد شد که نمونه‌های بارز آن معرفی و ارزیابی می‌شود.
گونه‌شناسی معماری ایران در شناخت هویت و ارزش‌های اصیل معماری بسیار مهم و زمینه‌ساز انتقال تجربیات گذشتگان به آینده است.
بررسی و شناخت معماری ایران خصوصا معماری بافت معاصر شهری با بازشناسی ارزش‌های کالبدی و محیطی همراه است، که سبب بیگانگی نسل طراح کنونی دستاوردهای استادان هنر معماری معاصر ایران بوده است.
پیامد این بیگانگی محتوا معماری و سیمای شهری است که اکنون در فضاهای شهری در تحکیم زیرساخت‌های فرهنگی جامعه جایگاه والایی خواهد داشت.

منابع
۱) پیرنیا، محمد کریم، شیوه‌های معماری اسلامی ایران، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران ۱۳۷۲
۲) پیرنیا، محمد کریم، شیوه‌های معماری ایرانی، موسسه نشر هنر اسلامی تهران ۱۳۶۹
3) پیرنیا، سبک‌شناسی در معماری