از اواسط اردیبهشت امسال برخی جنجالهای رسانهای برای اثبات کاهش رشد علمی کشور آغاز شد که از همان ابتدا هم واکنش وزیر علوم، معاون پژوهش و فناوری وزارت علوم و سایر مسئولان نهادهای مختلف علمی را در پی داشت. موضوعی که بعضی از رسانهها آن را دلیل افت علمی کشور میدانستند خروجی آماری برخی سایتهای رتبهبندی بود؛ در حالی که مسئولان علمی کشور این آمار را معیار خوبی برای سنجش فعالیت دو سال اخیر دولت نمیدانستند؛ تا جایی که معاون علمی و پژوهشی وزیر علوم اعلام کرد آنچه آمار را دستخوش تغییر کرده است ساماندهی دانشگاههایی بوده که در دولت گذشته به صورت لجامگسیخته رشد داشتهاند و نگاه مقطعی و سالانه به این آمار تحلیل خوبی به دست نمیدهد. حالا با گذشت نزدیک به دو ماه از آغاز ماجرا رسانهها مجددا سخنان مقام معظم رهبری در دیدار با دانشجویان و استادان دانشگاهها را بهانهای برای تخریب دولت کردهاند؛ در حالی که ایشان هیچ اشارهای به کاهش رشد علم در دولت یازدهم نداشتند، بلکه صرفا بر اهمیت توجه به پیشرفتهای علمی تاکید کردند. به سراغ باقر لاریجانی، قائممقام رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در امور پزشکی و معاون آموزشی وزیر بهداشت که فعالیتهای پژوهشی و اجرایی را همزمان در کارنامه خود دارد رفتهایم تا با کنار هم قراردادن حرفهای منتقدان و مدافعان عملکرد وزارتخانههای علوم و بهداشت در تقویت رشد علمی کشور به تحلیلی منطقی و منطبق بر واقعیتها دست پیدا کنیم.
***
صحبتهایی شنیده میشود مبنیبر اینکه رشد علمی کشور متوقف شده یا کاهش پیدا کرده است؛ برخی سخنان مقام معظم رهبری را هم تاییدی بر این موضوع اعلام میکنند، شما این تحلیل را تایید میکنید؟
قبل از اینکه در مورد شرایط رشد علمی کشور توضیح بدهم باید در مورد زمینههای حرکتهای علمی صحبت کنم. همانطور که میدانید بسیاری از مقالاتی که توسط محققین و دانشجویان منتشر میشود معمولا منتج از پروژههایی است که طی چند سال گذشته در حال انجام بوده؛ حتی وقتی ما میخواهیم برای پژوهش هم سرمایهگذاری بکنیم میوه آن را چند سال بعد برداشت خواهیم کرد. لذا چرخه به ثمر رسیدن پژوهش و تحقیق یک چرخه زمان بر است. بحث ارائه پتنت هم که دیگر جای خودش را دارد و زمان بسیار طولانیتری را طلب میکند؛ بنابراین نمیتوان گفت استدلال کسانی که از این مساله برای انتقاد به دولت فعلی استفاده میکنند درست است و اگر قرار باشد نگاهی به دلایل مشکلات به وجود آمده بیندازیم باید سیاستهای گذشته را نقد کنیم.
آنچه الان در موردش بحث میشود اصل افت رشد علمی است. آیا این مساله را تایید میکنید؟
بله، اگر نگاه دقیقی داشته باشیم میبینیم که این اتفاق رخ داده است. متاسفانه در چند سال گذشته روند صعودی انتشار مقالات کشورمان در مجلات و سایتهای معتبر دچار اشکال شده و به هر حال در برخی از دانشگاهها این روند کاهش پیدا کرده و در برخی دیگر افزایش داشته، اما در مجموع تولیدات علمی ما آن روند افزایشی چند سال پیش را نتوانسته حفظ کند. البته وقتی تعداد مقالات کشور زیاد میشود حفظ آمار آن و سرعت پیشرفت، کار بسیار مشکلی است.
اگر بخواهیم به دلایل این اتفاق بپردازیم باید به نکات مختلفی اشاره کنیم. اول اینکه در سالهای گذشته بازیگران مختلفی از کشورهای مختلف دنیا به این عرصه وارد شدهاند و عرصه رقابت را تنگتر کردهاند. دلیل بعدی هم میتواند سوگیریهای سیاسی برخی از نهادهای علمی باشد که در این سالها فشار بر جامعه علمی ایران را بیشتر کردهاند. متاسفانه مدتی است که شاهد ریجکت شدن مقالات و نتایج پژوهشهای علمی دانشمندان ایرانی هستیم، آن هم فقط به دلیل ملیت ایرانی این دانشمندان؛ البته این مشکل درحال حاضر تا حدود زیادی رفع شده یا مراحل رفع شدن را طی میکند، اما نمیتوان تاثیر آن را در بازتاب نتایج پژوهشهای علمی یکی دو سال گذشته نادیده گرفت.
با وجود این اتفاقها جایگاه کنونی کشورمان را از نظر تولیدات علمی در سطح منطقه و دنیا چطور ارزیابی میکنید؟
ایران در زمینه تولیدات علمی هنوز میتواند سرآمدی خودش را در منطقه حفظ کند. در حال حاضر وضعیت ما در اسکوپوس نسبتا خوب است؛ بهخصوص در سطح منطقه. البته در مورد آمار ISI با برخی از کشورها فاصله داریم که همین موضوع الان مد نظر قرار گرفته است. این در حالی است که ما طبق سند چشمانداز باید در تمام زمینههای علمی به کشور اول منطقه تبدیل شویم، بنابراین به نظر میرسد برای این کار نیاز به برنامهریزیهای جدی داشته باشیم و از تمام فعالیتهای علمی بهویژه چاپ مقالات در مجلات و سایتهای علمی حمایت کنیم. همین کار باعث میشود یک مرتبه بازتاب تولیدات علمی کشور افزایش پیدا کند. در مورد تعداد فعالیتهای علمی هم باید اقدامات بیشتری انجام بدهیم. ما باید برای رشد پتنتهای علمی که در واقع کار جدی تری محسوب میشوند سرمایهگذاری کلان کنیم؛ الان در شاخص فناوری و تعداد پتنتها وضعیت ما در دنیا احتیاج به ارتقای جدی دارد. برای پشت سر گذاشتن این فاصله باید برنامهریزی کنیم و حتی متون و روشهای درسی را اصلاح کنیم. همچنین دانشجوهای تحصیلات تکمیلی را هدایت کنیم و به سمت پروژههای علمی- کاربردی ببریم. پروژههایی که میتواند نیازهای کشور را برطرف کند. به نظر میرسد با تلاش در قالب این پکیج میتوانیم امیدوار باشیم که در روند توسعه علمی کشور در حوزههای مختلف موفق شویم.
در حوزه پزشکی هم همین مشکلات وجود دارد یا این حوزه دغدغههای دیگری دارد؟
خوشبختانه در حوزه پزشکی رشد تولیدات علمی وضعیت مناسبتری دارد. وقتی چالشهای کلی حاکم بر پژوهش در کشورمان را نگاه میکنیم میبینیم که حوزه پزشکی با چالشهای کمتری روبهروست. تحلیل من این است که وضعیت پژوهش در حوزه پزشکی از این جهت بهتر است که ارتباط این بخش با صنعت و درمان نزدیکتر است؛ یعنی در عرصه پزشکی پژوهشها سریعتر به بازار خودشان که همان حوزه درمان و پایش سلامت است راه پیدا میکنند.
برخی معتقدند وضعیت رشد علمی کشور تغییر چندانی نداشته بلکه آنچه تغییر کرده خوابیدن تب ارائه و چاپ مقالات است. آنها این اتفاق را چندان بد نمیدانند بلکه معتقدند برداشته شدن تمرکز پژوهشگران از تلاش برای چاپ مقاله میتواند منتج به تحقیقات علمی بیشتر شود.
به نظر من آدمی که اهل تحقیق است کسی است که هم در انتشار مقالات تلاش میکند و هم به نیازها و مطالبات کشور و مردم میپردازد؛ یعنی این دو با یکدیگر تضادی ندارند، اما این را هم قبول دارم که در چند سال گذشته تلاش برای چاپ مقاله در نشریات علمی بسیار فراگیرتر بوده و ممکن است تب این تلاش بعد از مدتی فرو بنشیند اما نمیتوان تضمین کرد که این تب به سمت ارتباط پژوهش با صنعت یا رفع نیازهای کشور خواهد رفت؛ آنچه که این مساله را تضمین میکند هدایت فعالیت پژوهشگران است.
مقاله چاپ کردن کار بسیار خوبی است و باید در دانشگاهها ترویج شود اما همه مسائل پژوهش مقاله چاپ کردن نیست. در بسیاری از نقاط دنیا همزمان محققین هم به این موضوع توجه میکنند و هم به ارائه پتنتهای کاربردی - علمی و این اتفاق در بستری آماده میافتد. به نظر میرسد نهادهای علمی اعم از نهادهای دولتی و غیردولتی وظیفه فراهم کردن این بستر را برعهده دارند.