ایمان عظیمی و محمدحسین سلطانی، گروه فرهنگ: حوالی ساعت ۱۲ شب در میانههای جشنواره فجر، اعلام شد که آخرین اثر سیاوش اسعدی روی پرده برج میلاد و سینما ملت اکران خواهد شد. فیلمی به نام «غریزه» که وقتی بحث بخش ویژه در جشنواره چهل و سوم به میان آمد فیلمش کاندیدای قرارگیری در بخشِ نیمهشب جشنواره شد. اسعدی کم فیلم میسازد. او از حوالی اتوبان در سال ۸۷ تا امروز تنها ۴ فیلم ساخته و این یعنی هر ۵ سال حدوداً یک فیلم. آماری که این کارگردان ۴۷ ساله را در جدول فیلمسازهای کمکار سالهای اخیر سینمای ایران قرار میدهد. اسعدی در اویل دهه چهارم زندگی خود اولین فیلمش را ساخت و به عنوان یک پدیده مطرح شد و حالا در اواخر دهه پنجم، «غریزه» را به اکران میبرد. فیلمی که هیچ خط و ربطی به حوالی اتوبان، جیببر خیابان جنوبی و درخونگاه ندارد. تصمیمی که او دلیلش را عبور از فضای گذشتهای میداند که در فیلمسازی تجربه کرده است. حالا اسعدی مقابل ما نشسته و پاسخگوی سؤالاتی درباره یکی از پر بحثترین فیلمهای حاضر در فجر چهل و سوم است.
تولید «غریزه» را از چه زمانی آغاز کردید و اصلاً چرا سراغ این سوژه رفتید؟ به نظر میرسد فیلم پروسه طولانیای را برای تولید طی کرده باشد؟
فیلم پروسه طولانیای داشت. وقتی در سن هشت یا نهسالگی عاشق سینما شدم و درگیرش شدم بهخاطر این بود که فیلمهایی وجود داشته که ما را عاشق سینما میکرد. یعنی کودکان و نوجوانانی مثل من بودند که میرفتند سینما و درگیرش میشدند. برای همین همیشه این سؤال را از خودم میپرسم که امروز اگر همان بچه هشت یا دهساله باشم، آیا دیدن فیلمهای کنونی من را عاشق سینما میکند؟ یا اصلاً کدام فیلمسازی چه در ایران و چه در فرنگ اینطور میتوانست من را تکان بدهد و عاشق سینما کند؟! شاید اگر امروز و در این دوران چهارده سالم بود، اصلاً فیلمساز و سیاوش اسعدی کارگردان نمیشدم. بهخاطر همین به این فکر کردم فیلمی را بسازم که پس از تماشایش جریانی را در روح مخاطب ایجاد کند. مسئلهام این بود که چطور میشود برای آدمها، از آن جنس درگیریهای زمان خودمان با سینما ایجاد کرد. شروع «غریزه» با همین داستان بود. در کنار این موضوع یکی از رمانهای پدرم را که نوشته و در آستانه چاپ بود و من اصلاً خبر نداشتم از آن، به دستم رسید و آن را خواندم و خاطرم است همان شب که رمان را خواندم فردایش گفتم که میخواهم از آن اقتباس کنم. پدرم دلایلی داشت و گفت شدنی نیست. البته همین حالا هم «غریزه» اقتباس کامل نیست و برگرفته و با نگاهی به آن رمان است. بعد هم فیلمنامه و نگارشش با نیما نادری شروع شد.
شما سرجمع چهار فیلم ساختهاید. فاصله زمانی بین ساخت هر فیلمتان خیلی بوده است. دلیلش چیست؟
به نظرم آدم اول شروع هر کاری باید قصهای داشته باشد که بتواند خودش را تکان بدهد تا بخواهی آن را بسازی. به نظرم تندتند فیلم ساختن جنس کار و تفکرت را خراب میکند. مثل ماهیهایی میشوی که همیشه روی سطح آب شنا میکنی؛ بنابراین یک دلیل فیلم نساختنم این بوده که حرفی برای گفتن نداشتم و دوم اینکه شرایط فیلمسازی چندان شرایط به سامانی نبوده است. از طرفی خب، من چندان فیلمهای کمهزینه و جمعوجوری نمیسازم. جالب است بدانید که وقتی قرار شد من «غریزه» را بسازم به دستیارم گفتم ما داریم یک فیلم کمهزینه (LOW BUDGET) میسازیم. حالا شما فکر کنید با همان نگاه فیلم کمهزینه «غریزه» را ساختم و شد این. نمیدانم چرا یکهو فیلمهایم بزرگ میشوند. در این شرایط سرمایه جور کردن و کارکردن سخت میشود.
تا حالا به این فکر کردید که مثل خیلیهای دیگر کمدی بسازید و بهجای آنکه دست روی آثار اینطور مشکل بگذارید سمت تولیدات راحتتری بروید؟
نمیدانم. چندان نکته قابل پیشبینیای نیست. شاید هم یک روز کمدی ساختم؛ ولی در حال حاضر به آن فکر نمیکنم بهخاطر آنکه هنوز یک مقدار جاهطلبی و انگیزه درونم هست. یک بخشی از این موضوع هم به دلیل سن است. گذاشتم برخی از این کارها را برای سنین بالاتر که اگر قرار است کارهای این شکلی را انجام دهم در سنین بالاتر تجربهاش کنم. الان جدی به کمدی ساختن فکر نمیکنم. از طرفی این نوع از فیلمهایی که تاکنون ساختم هم برایم دیگر جالب و انگیزهبخش نیست. من از سنین کودکی در سینما کار کردم و از 13 سالگی فیلم کوتاه ساختم در انجمن سینمای جوان و در سینمای مستند تجربی، تجربه فیلمبرداری و تدوینکردن هم دارم. خیلی کار کردم از همان دوران کودکی. در تمام این دورانی که گذشته احساس میکنم سینمای ایران اقیانوسی است به عمق 20 سانتیمتر. یعنی هر جایش را که شنا میکنی وقتی بلند میشوی میبینی که آب تا زانوی توست، یعنی سینمای ایران سطح پروازش مشخص است و این بهشدت غمگینم میکند وقتی به این فکر میکنم که آنچه در فیلمهای اول و دومم انگیزه بود حالا دیگر نیست؛ حتی تعریف و تمجیدها. دلیلش هم این است که وقتی به عقوبت فیلمسازان بزرگ سینمای ایران نگاه میکنم، مثل آقای بیضایی، مهرجویی و کیمیایی که در کارنامهشان فیلمهای خوبشان را هم ساختهاند - من هنوز فکر میکنم شاید فیلم خوبم را نساختهام - مثلاً آقای کیمیایی در سنین میانسالی، گوزنها، خاک، رضا موتوری و بلوچش را ساخته؛ اما الان چنین عاقبتی را دارند؟ خب عاقبت جذابی نیست. با خودم میگویم به فرض فلان فیلم و مثلاً «غریزه» را هم ساختم و بعدش چند کار خوب دیگر هم کردم. همانهایی که از ما تعریف میکردند و دست میزدند، شروع میکنند به سنگ زدن و نسل بعدی با ما هم همین کار را میکند. پیر و بیعقل و کودن میشویم و در آخر مسخرهمان میکنند و در آخر هم میمیریم و از بین میرویم؛ بنابراین نسبت به سینمای ایران انگیزههای جدیام را به آن معنا از دست دادهام. درعینحال آنقدر هم بیانگیزه نیستم که صرفاً در سینما تن به یکسری از کارها بدهم و فقط یک پولی در بیاورم؛ چون معتقدم از اساس سینمای ایران پولی ندارد. حتی اگر پولی ما داریم - حداقل برای بنده - از سینما نبوده از شکلها و کارهای دیگری بوده است. به همین دلیل سعی میکنم فیلمم را زمانی بسازم که دوست دارم و فکر میکنم حالم برای ساخت یک فیلم خوب است؛ بنابراین زمانی فیلم میسازم که برای خودم بسازم در غیر این صورت ترجیح میدهم کار نکنم.
این حرفها درباره «غریزه» هم صدق میکند؟ نقدها و تمجیدها یا بالعکس روی شما اثر گذاشته است؟
خدا را شکر من از فیلم اول مورد تمجید قرار گرفتهام و اصلاً چه کسی میتواند بگوید که از تعریفکردن بدش میآید؟! بسیار چیز جذابی است. اما من هیچوقت تعریفها را باور نمیکنم؛ چون باورکردن آن تعریفها یکجور دیگری آدم را بیچاره میکند. من نگاه میکنم و میبینم برخی از تعریفها حتی چطور سرنوشت برخی از فیلمسازهای ما را عوض کرده است یا حتی برخی از جشنوارهها. فیلمسازهایی که درگیر این هستند که در یک فستیوالی دوباره شرکت کنند، درگیر بشوند و باشند، میدانید، سفارشی میشوند. این سفارش حتی میتواند از سمت منتقد باشد. یعنی فلان منتقد میگوید فیلم دوم فلان فیلمساز، بسیار خوب بوده است و شما نگاه میکنید و میبینید آن فیلمساز سالهاست که دارد تلاش میکند تا همان فیلم دوم را بسازد و تکرار کند؛ چون به او گفتند که این فیلم تو از باقی آثارت بهتر بوده و او میخواهد دوباره آن تعریفها را بشنود. مثلاً به یک فیلمسازی مثل آقای کیمیایی نازنین، یک عمری گفتند از چاقو، رفاقت و اینطور چیزها بسازد و کیمیایی اینطور و آنطور است، در صورتی که شاید آقای کیمیایی بخواهد چاقو را بگذارد روی زمین و بیخیالش بشود. یا اصلاً چاقو را بگذارد توی سفره یا خودکار را به جایش بردارد. دائم گفتند که کیمیایی آن طور فیلم باید بسازد و از آن فیلمها تعریف کردند. یعنی چاقو را یک عده در دست آقای کیمیایی میگذاشتند الان هم با همان چاقو دارند آن آدم را میزنند و به آن انتقاد میکنند. درست با همان چاقو! همه اینها درس است. آدم که نباید همه چیز را تجربه کند. آدم عاقبت بزرگان را میبیند. برای همین من دائماً مسیر کاری خودم را عوض میکنم. مثلاً خیلیها از حوالی اتوبان تعریف کردند و من بعدش جیببر (خیابان جنوبی) را ساختم و از آن تعریف کردند، بعد من درخونگاه را ساختم - که خیلی دوستش دارم - با یک روش دیگری. بعد از درخونگاه ما فیلم را تقدیم کردیم به آقای کیمیایی. خیلی تلاش کردند ما را وصل کنند به یک جریانی و مسیر متفاوتی. حالا من «غریزه» را کار کردم که هیچ ارتباطی با قبلیها ندارد و الان فیلم دیگرم ربطی به هیچکدام از آثار ندارد. سعی کردم در یک فیلم نمانم. البته حال خودم را دارد و ژانر چندان تغییر نمیکند.
از اکران جشنواره فیلم فجر برایمان بگویید. اصلاً از همان ابتدا برای بخش ویژه میخواستید ارسال کنید یا بخش اصلی؟
ما که از همان ابتدا فیلم را فرستادیم به بخش اصلی جشنواره. آن هم به خواست عوامل فیلم بود. من سالهاست این را گفتم و الان هم دارم میگویم؛ خیلی به جشنواره فجر علاقهای ندارم؛ چون سازوکارش را سازوکار یک جشنواره نمیدانم و یک جشن است. اینکه من یک فیلمی بسازم و در فجر جایزه بگیرد قطعاً روزی اتفاق میافتد. مثل آنکه به همه دادند؛ چون جایزه نوبتی اهدا میشود و نه بر اساس توانایی یا کیفیت آن فیلم. من بهخاطر زحمات عوامل، فیلم را به جشنواره دادم و رد شد و سه سالی توقیف بود این فیلم. بعد از سه سال به جشنواره آمد و بهناچار به بخش ویژه رفت. البته من خیلی از این موضوع مثل فیلمسازهای دیگر ناراحت نبودم و نیستم. برای عواملم ناراحت هستم؛ اما برای خودم اصلاً. من از حوالی اتوبان این حرف را زدم که بخش جذاب جشنواره فجر برای منِ سیاوش اسعدی بخش مطبوعات و منتقدین است. من اصلاً علاقه ندارم داوری بشوم. حتی همان شبی که فیلم در بخش ویژه جشنواره اکران شد. من جایزهام را از منتقدین گرفتم. حالا اسمش را میگذاریم جایزه یا خسته نباشید و... حالم را خوب کرد. در تمام سالهایی که فیلم ساختم از تنها جاهایی که حس خوب دریافت کردم بخش اهالی رسانه و منتقدین بوده است.
گفتید که فیلم سه سالی توقیف بود؛ دلیلش چه بود؟ ایرادات محتوایی با فیلم داشتند؟
نه به نظرم. خیلی بیدلیل بود. چون فیلم مضمون و محتوای بدی ندارد. اتفاقاً از حیث مضمون و محتوا درست و اخلاقگرایانه است. فیلم درباره پدر است. نمیفهمیدم دلیلش چه بود.
من برخی نقدهایی که درباره فیلم میخواندم، میگفتند که این فیلم یک رگههایی از اروتیسم دارد. چقدر با این موضوع موافق هستید؟
بههرحال اسم فیلم «غریزه» است و وقتی شما درباره موضوع بلوغ صحبت میکنی پای اروتیسم هم میآید وسط، ولی - اصلاً نمیخواهم از خودم تعریف کنم اما - خیلی شاعرانه آن را تصویر کردیم. برخورد متفاوتی با اروتیسم کردیم. آیا شما اروتیکی دیدید که بدتان آمده باشد؟ حالتان را بد کرده باشد؟ من اینطور فکر نمیکنم.
شما کارتان را از حوالی اتوبان و بعد جیببر پی گرفتید. یک مدل سینمای شهری را دنبال میکردید که ما در سینمای مسعود کیمیایی، امیر نادری، فریدون گله و... هم میدیدیم، بعد آمدید سراغ «غریزه» که هیچ ربطی به بقیه آثارتان نداشت. حتی در دیالوگنویسی خیلیها میگفتند که شما وامدار کیمیایی هستید؛ اما با «غریزه» این حرفها به نقطه پایان خودش رسید. فیلم بعدی شما به کدام سینما مربوط خواهد بود؟ همانطور وامدار کیمیایی یا مثل «غریزه»؟
واقعاً نمیدانم که چه اتفاقی میافتد اصلاً برایم قابلپیشبینی نیست.
دوست داشتید با «غریزه» از آقای کیمیایی گذر کنید؟
سینمای من از اساس به آقای کیمیایی ارتباطی ندارد. آقای کیمیایی فیلمساز خیلی بزرگی است و به نظرم حتی نمیتوانم ایشان را کپی کنم. چون برای کپیکردن از آقای کیمیایی هم باید یک استادی باشی تا بتوانی این کار را انجام دهی. آنقدر ایشان فیلمساز بزرگی هستند که من حتی به قیاس میان خودم و ایشان فکر هم نمیکنم. اینکه میگویند دیالوگنویسیام وامدار کیمیایی است را هم قبول ندارم، چون دیالوگها شباهتشان در این است که هر دو تهرانی و کوچهبازاری هستند. نظرم این است که گفتوگو باید سینما شود تا اثر بگذارد و گفتوگوهای آقای کیمیایی به همین جهت جذاب است. البته همین شکل از کار در آثار آقای گله، نادری، من و آقای نعمتالله هم وجود دارد؛ اما این شباهت به معنی وامدار بودن نیست، شاید نفسگاهمان یکی باشد.
.gif?v=0)
