فرهیختگان: نشست علمی- سیاستی نقش دانشگاه در تصویر ایران تابآور که نخستین نشست از سلسلهنشستهای «نهاد علم در میانه بحران» است چندی پیش به همت کارگروه حکمرانی آموزش عالی مرکز نوآوری و تعالی کوثر دانشگاه تهران و با میزبانی خانه اندیشهورزان برگزار شد. در این نشست که با حضور جمعی از اساتید، پژوهشگران، دانشجویان و فعالان حوزه سیاستگذاری علم از جمله ریحانه شاهولی، عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی، محمد ادیبی، معاون مرکز اپتومکاترونیک دانشگاه صنعتی شریف حضور داشتند، علیرضا نصراصفهانی، مدیرگروه آینده پژوهی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی به ارائه دیدگاههای خود پرداخت.
ایران و مسئلهٔ تابآوری
ایده اصلی نشست واکاوی نقش «دانشگاه» نه فقط به عنوان یک نهاد آموزشی، بلکه رکن مهم تمدنی و عامل کلیدی در مقاومت و بازسازی جامعه در شرایط بحران بود. لذا نخستین گام، پرداختن به تجربهها، محدودیتها و نیازهای دانشگاه در مواجهه با بحرانهاست. پشتوانه نظری نشست مذکور، گزارش سیاستی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی با عنوان «مقدمهای بر تصویر ایران تابآور» است که در آن سیر مطالعاتی مفهوم تابآوری نشان میدهد که تابآوری در ابتدای امر در سطح فرد و خانواده مطالعه شده و سپس این مفهوم به مباحث سازمانی در قالب تابآوری سازمانی و در مباحث جامعهشناسی در قالب تابآوری اجتماعی تسری پیدا کرده است. در ادامه این مفهوم در حوزه امنیت ملی و در قالب مفهوم تابآوری ملی مطرح شده است. همچنین بعد از بحران مالی ۲۰۰۸ این مفهوم در جهان در سطح کلانتر یعنی حکومت شکل گرفت. ریشه لاتین واژهٔ تابآوری، بازگشتن به حالت اول پس از یک شوک است و احتمالاً توماس یانگ اولین بار این واژه را در سال ۱۸۰۷ به کار برده است. مفهوم تابآوری بیشتر در علومی مانند زیستشناسی، اقتصاد، روانشناسی کودک و مهندسی معروف شده است اما بعدها کاربردهایی در طیف وسیعی از رشتهها مانند جامعهشناسی و نظریه شبکهها پیدا کرد و اخیراً بر تابآوری سازمانی بیشتر تأکید شده است. تحقیقات در مورد تابآوری بر اساس دو دیدگاه مختلف دیدگاه ایستا و دیدگاه پویا شکل گرفته است. مکتب ایستا، تابآوری را توانایی بازیابی و ادامه دادن از جایی که فرد بعد از موقعیت استرسزا و غیرمنتظره متوقف شده است، در نظر میگیرد. این دیدگاه درباره تابآوری شبیه توانایی یک ماده در بازیابی شکل و برگشت به خصیصههای اصلیاش پس از کشیدهشدن است و در مورد سازمانها بدین معناست که عملکرد آنها پس از یک اتفاق غیرقابل پیشبینی به سطح مورد انتظار قبلی بازگردد. مکتب فکری پویا که نگرشی فراتر از ترمیم ساده بعد از شوک را دارد، بر هماهنگی مستمر با تغییر و خلق فرصتهای جدید تأکید دارد. بر اساس دیدگاه پویا ظرفیت تابآوری، ظرفیتی است که به طور مستمر بر چالشها غلبه کرده و فرصتهای جدید را شناسایی میکند. به طور کلی تابآوری، مفهومی در حال توسعه و پیشرفت است که در طول زمان شکل گرفته و در آن تجربیات و یادگیری متقابل، به تدریج شایستگیهایی را برای حل مسائل و رفع موقعیتهای استرسزا فراهم میکند. نکته پایانی آن که اگرچه مفهوم تابآوری را باید از انعطافپذیری، چابکی و انطباقپذیری متمایز کرد اما در نشست نقش دانشگاه و تصویر ایران آینده سعی شده تا بیشتر بر عناصر مشترک این چهار مفهوم تأکید شود.
دانشگاه در بحران باید مغز هوشیار حکمرانی باشد
در ابتدای جلسه، روحالله طالبیتوتی، دبیر نشست و عضو کارگروه حکمرانی آموزش عالی، با ارجاع به تجربه جنگ ۱۲ روزه و عدم کنش هماهنگ نهاد دانشگاهی، انگیزه برگزاری نشست را تشریح کرد و گفت: «در وقایع اخیر ما شاهد بودیم که دانشگاه در میانهٔ بحران که باید مغز هوشیار و متفکر جامعه و حکمرانی باشد، در یک بهتی فرورفت. بنابراین این رخدادها این پرسش را برای ما به وجود آورد که اساساً نقش دانشگاه در مواقع بحرانی که جنگ یکی از موارد آن است، چیست؟ دانشگاهی که میبایست نقش تولید علم، راهبری و کنشگری داشته باشد، چه نسبتی با وضعیت بحرانی دارد؟»
نقش محوری دانشگاهها در ساخت تصویر آینده
در ادامه نشست علیرضا نصراصفهانی، مدیرگروه آیندهپژوهی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در طرح بحث خود اظهار داشت: «تصویر ایران تابآور آینده، باید به گونهای باشد که در آن همه کنشگران اجتماعی-از شهروندان عادی گرفته تا نهادهای کلان- درک مشترک و انگیزهای یکپارچه برای ساختن آینده داشته باشند. این تصویر، مستلزم وجود ایدهای فراگیر و توزیعشده میان افراد است که آنها را نسبت به سرنوشت مشترک کشور متعهد سازد. دانشگاهها به عنوان مراکز تولید دانش و تربیت نیروی انسانی متخصص، نقش محوری در ایجاد و ترویج این تصویر مشترک ایفا میکنند.» او در ادامه تصریح کرد: «به بیان دیگر، از بطن تحقیقات صورت گرفته، چند کلان راهبرد برای ایران استخراج شده است؛ ایران تابآور، ایران دانشبنیان، ایران نوآفرین، ایران بینالملل، ایران ثروت و تولید و ایران مردم. این مفاهیم و استعارهها یعنی اگر ما میخواهیم به قله برسیم این قله مسیرهای مختلفی دارد و هر کدام از این تصویرها راههای رسیدن ما به قله است. مثلاً در ایرانِ مردم تشریح شده است که انقلاب اسلامی ایران، لحظه تولد مردم بود و طرح حضرت امام(ره) این بود که مردم را به معنای واقعی وارد میدان کرد و پروژه ما در گام دوم این است که هر یک از این مردم در رسیدن ایران به افق مطلوب خود باید نقشی داشته باشد و این یعنی همآفرینی.»
همآفرینی یعنی پرسش از نقش ما
مدیرگروه آیندهپژوهی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی با طرح این سؤال که «چه چیزی باید اتفاق بیفتد تا یک کشور به رویا و تصویر خودش بپردازد؟» تصریح کرد: «نخست باید همآفرینی اتفاق افتد. یعنی همه واقعاً خود را جزئی از ایران احساس کنند نه اینکه عدهای ایرانیتر باشند. در تفکر سردار شهید حاجقاسم سلیمانی نیز آنچه ایران را به اوج توفیقات میرساند همین نگاه اتحادی به آحاد مردم است؛ زیرا معیار پیشرفت جمهوری اسلامی ایران اراده و اعتماد به نفس ملت است. حال تصور کنید که 10 مجموعه بخش خصوصی یا دولتی، 10 امام جمعه یا 10 دانشگاه لازم است تا دقیقاً اینکه نقش ما چه هست را توضیح دهند. اما در وضعیت امروز همآفرینی وجود ندارد؛ حتی در زمان جنگ ۱۲ روزه هم که شکلی از اتحاد و انسجام دیده میشود، چون نهادهای ما از قبل روی مسئله «نقش ما» کار نکردهاند، در بزنگاه حادثه سردرگمی ایجاد میشود. و از این جهت است که اتحاد، معطوف به حل مسئله نمیشود. درباره دانشگاه نیز چنین است؛ اگر همآفرینی اتفاق نیفتد، دانشگاه نقش خود را در مسیر رسیدن به تصویر آینده ایران از دست خواهد داد.
فقدان تصویر مشترک؛ مسئلهٔ اصلی
نصراصفهانی در ادامه تأکید کرد: «مسئله اصلی ما، چه در سطح حاکمیت و چه در جامعه، فقدان تصویر مشترک از آینده ایران است. وقتی ندانیم ۲۰ یا ۳۰ سال بعد چه میخواهیم باشیم، هر نهادی مسیر خودش را میرود و ما دچار تفرق و سردرگمی میشویم. تصویر آینده رشته وحدتبخش امور است و در وضعیت بیتصویری، حکمرانی ما از هم گسسته و مخدوش میشود. در چنین وضعیتی است که دانشگاه باید به عنوان مهمترین نهاد حکمرانی در ساخت تصویر ایرانِ آینده نقشآفرینی کند. اما وقتی دانشگاه ایرانی امروز، تصویری مشترک از آینده خودش ندارد، این یعنی نهتنها برای آینده کشور تصویر روشنی نداریم، بلکه برای آینده نهاد علم هم چنین تصویری وجود ندارد. در حالی که انتظار میرود دانشگاه آینده هم خود تابآور باشد و هم جامعه را برای تابآوری آماده کند.»
مدیرگروه آیندهپژوهی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی در پایان به یکی از سوءبرداشتها از مفهوم تابآوری اشاره و بیان کرد: «البته برخی تابآوری را با بیکنشی یا صرف تحمل مشکلات یکی میگیرند. در حالی که تابآوری یعنی انعطاف و توانایی پاسخگویی به سناریوهای پیشبینینشده. در این راستا، دانشگاه هم باید ادبیات نظری بحث را تولید کند هم باید طوری عمل کند که در برابر بحرانهای متنوع، پاسخهای منعطف و خلاقانه داشته باشد، نه واکنشهای دیرهنگام یا منفعلانه.»
پس از سخنان اصلی، دانشجویان و پژوهشگران در این بخش سؤالاتی را درباره عملیاتیکردن ایده ایران تابآور، جایگاه دانشگاه در ساخت تصویر آینده، نسبت دانشگاه ایرانی و تابآوری در ایده انقلاب اسلامی و راهبردهای آموزشی برای تقویت تابآوری مطرح کردند و محفلی اندیشهورز تشکیل دادند. برای نمونه برخی پرسشها نیز ناظر بر بود. نصراصفهانی در پاسخ به سؤالی درخصوص محدودیتهای ساختاری دانشگاهها و موانع ایجاد همکاری میان علم و سیاست، بر اهمیت ایجاد گفتمان ملی درباره آیندهنگری و تابآوری تأکید کرد: «در چهارچوبهای موجود، دانشگاه میتواند نقش تأثیرگذاری ایفا کند.»
گفتنی «نهاد علم در میانه بحران» مجموعهای از نشستهای تخصصی توسط کارگروه حکمرانی آموزش عالی مرکز نوآوری کوثر دانشگاه تهران برگزار شود و هر نشست آن به یکی از ابعاد نقش دانشگاه در بحرانهای معاصر اختصاص دارد.
.gif?v=0)
