زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: پارکینگ خیابان نقدی خلوتتر از انتظارم بود. شاید درمجموع کمتر از 500 خودرو در آنجا پارک شده بود و همین مسئله هم دستم را برای پارک کردن در نزدیکترین نقطه به ونهایی که بازدیدکنندگان را تا جلوی پل عابرپیاده جابهجا میکردند، باز میگذاشت. حضور فقط 3 ون و نبودن صف برای سوار شدن به آنها نشان میداد نباید انتظار جمعیت زیادی را در داخل خود مصلی داشت. انتظاری که اشتباه هم از آب درنیامد؛ چراکه به محض رسیدن به خیابان هشتم مصلی، تنها چند نفری که با چرخ دستی در ظل گرما منتظر نشسته بودند تا شاید حجم بالایی از کتابها مسافرشان شود، به چشم میخورد و دریغ از حتی یک بازدیدکننده که بتوانم با او مابقی مسیر را تا رسیدن به بخش ناشران ادامه دهم!
درست روبهروی خیابان هشتم، غرفه اطلاعرسانی به چشم میخورد که قطعاً اولین مقصدم قبل از رسیدن به ناشران دانشگاهی است. به سراغ خانمی که سمت راست غرفه نشسته میروم و از او درباره بخش ناشران دانشگاهی میپرسم. برخلاف انتظار، با حوصله از غرفه بیرون میآید و به پلههایی که به صورت مارپیچ کمی پایینتر از خیابان اصلی قرار دارد، اشاره میکند و میگوید: «کافی است همین پلهها را بالا بروی تا به سالن اصلی ناشران دانشگاهی برسی.» حدود 30 پلهای را بالا میروم تا تابلوی اعلانات ناشران خودنمایی کند. تابلویی که اولین نام درج شده در آن مربوط به نشر دانشگاه خوارزمی است. نگاهی گذرا به تابلو میکنم و چشمم به انتشارات دانشگاه تهران، تربیت مدرس و میزان میافتد. تابش مستقیم آفتاب باعث میشود تا ترجیح دهم به جای ماندن در آنجا، وارد سالن ناشران دانشگاهی شوم.
دست پر ناشران دانشگاهی برای حضور در مصلای تهران
یکی از مسائلی که همیشه درباره ناشران حاضر در مصلی مطرح میشود، این است که چه تعداد کتاب جدید برای عرضه با خودشان آوردهاند. موضوعی که درباره ناشران دانشگاهی معنایش آن است که این ناشران چه میزان کتاب جدید را در موضوعات جدید علمی برای ارائه به همراه خواهند داشت. بهادر مهینترابی، مدیر فروش مرکز نشر دانشگاهی از دست پر این غرفه برای استقبال از مخاطبان صحبت به میان آورده و میگوید: «ما در نمایشگاه کتاب امسال به نسبت سال گذشته از لحاظ مختلف جلوتر هستیم به طوری که هم از حیث چیدمان و هم از حیث ارائه کتابهای جدید، دست برتر را داریم. به عبارت دقیقتر امسال 60 عنوان کتاب جدید را ارائه دادیم و برای فروش هم میتوانم بگویم نسبت به زمان مشابه فروش 2 برابری را داشتهایم.» مخاطبان آثار کتابهای مربوط به دانشگاه تربیت مدرس هم امسال با 25 عنوان کتاب جدید روبهرو هستند. البته به گفته مجتبی نظری، کارمند این انتشارات، دانشگاه تربیت مدرس درمجموع 172 کتاب را در معرض دید علاقهمندان قرار داده، آثاری که همگی از اساتید همین دانشگاه و در رشتههای مختلف بوده است.
مریم پاکدامن، مدیر مرکز نشر دانشگاه الزهرا(س) هم در این باره میگوید: «در دانشگاه الزهرا ما از دهه 40 کتابهای دانشگاهی را چاپ میکردیم و تا امروز بیش از 400 عنوان کتاب چاپ شده داریم اما چون براساس ضوابط نمایشگاه، تنها باید کتابهایی که در طول 10 سال اخیر به چاپ رسیده را عرضه میکردیم، حدود 100 عنوان کتاب را به این دوره از نمایشگاه آوردهایم که از این تعداد 20عنوان کتاب جدید است. این آثار در حوزههای علوم انسانی، علوم پایه، تربیت بدنی و هنر خلاصه میشوند.»
جالب اینجاست که تعداد کتابهای چاپ اولی دانشگاه تهران به 500 عنوان میرسد، به طوری که بر اساس گفتههای نوذر قربانی، کارمند انتشارات، دانشگاه تهران برای نمایشگاه کتاب سیوششم در مجموع هزار و600 عنوان کتاب را برای فروش عرضه کرده که از این میزان حدود یکسوم آن جزء آثار جدید به حساب میآیند.
نمایندگی انتشارات 4 دانشگاه در اختیار یک مجموعه!
اتفاق جالب نمایشگاه امسال را باید برونسپاری غرفهداری 4 دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی اصفهان، شاهد و لرستان به مجموعه POD «میخوانم» دانست. اتفاقی که برای اولین بار رقم خورده و باعث شده تا عملاً خبری از حضور کتابهای فیزیکی این 4 دانشگاه نباشد. محمدامین اسلامی، مدیر ارتباط با ناشران مجموعه «میخوانم» در توضیح کارکرد این مجموعه به «فرهیختگان» میگوید: «مجموعه pod استارتاپ است که در این دوره از نمایشگاه نمایندگی غرفه حضوری 4 دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی اصفهان، شاهد و لرستان را در اختیار دارد. واقعیت آن است که دانشگاههای امروز از حیث چاپ نیاز به یک چابکسازی دارند. ما نیز پیشنهادی را برای این مسئله به دانشگاهها ارائه دادیم تا شرایط برای چابک شدن آنها فراهم شود.»
او ادامه میدهد: «از آنجایی که عمر مفید کتابهای عملی بسته به موضوع بین 3 تا 15 سال است، دانشگاهها نیازمند آن هستند که بتوانند با ساختاری حرکت کنند که هم هزینههایشان را بتوانند پوشش داده و هم بتوانند گستره بزرگتری از کتابها را تحت پوشش قرار دهند. این اتفاق باعث میشود تا انتشارات بتوانند درآمدهای خود را برای رغبتآفرینی بین مؤلفان هزینه کنند.» او درباره تاریخچه شکلگیری POD در دنیا میگوید: «کل بازار pod در گستره صنعتی از سال 2010 و 2011 شروع شده و این کار هم از طریق آمازون گسترش پیدا کرد و مجموعه ما نیز با ایدههایی که آمازون در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ارائه داده، با این حوزه آشنا شده است. امروز 5 سالی میشود که فعالیتمان را شروع کردهایم اما حدود 3 سال از زمان را صرف تحقیق و توسعه زیرساختهای مورد نیاز کردهایم و نزدیک به 2 سال است که به شکل جدی در حوزه اجرا وارد شدهایم.»
او درباره تأثیر کتابهای الکترونیک و پیشرفت فناوریها در کاهش رغبت برای خواندن کتابهای فیزیکی میگوید: «اگر بخواهم از جانب تجربه دانشگاه صنعتی شریف پاسخ دهم باید بگویم که تحول نسلی منجر به آن نیست که بازارها به صورت کامل حذف شوند؛ چراکه اگر بلندمدت هم نگاه کنیم، در تغییرات تکنولوژی که صورت میگیرد، برخی از مدلهای پیشین کمرنگتر و حتی گاهی پررنگتر میشوند اما همه آنها در بازههای زمانی متفاوت، اتفاقات مختلفی را تجربه میکنند. با این حال آنچه غیرقابل کتمان است، اینکه فردی که به دنبال کتاب باشد، در هر صورت خودش را به کتاب میرساند. اگر بخواهیم مقایسهای بین کتاب فیزیکی و کتاب الکترونیکی انجام دهیم نیز باید بگویم که امروز خود دانشگاهها مانند صنعتی شریف متوجه تغییر نگاهها به این حوزه شده و به همین دلیل عملاً به سمت چاپ تکنسخهای در حال حرکت هستیم.» به گفته اسلامی، چاپ تکنسخهای، تنوع و تکثر و حق انتخاب را همیشه برای کتابها به همراه میآورد. موضوعی که امروز باعث شده تا دانشگاههایی که به این سمت حرکت کردهاند، بتوانند بسیاری از کتابهایشان را که از عرصه تولید خارج شده را به چرخه تولید برگردانند.
دلار پرواز میکند، کتاب هم دستنیافتنی میشود!
یکی از مسائلی که هر ساله به دغدغه اصلی ناشران و خوانندگان کتاب تبدیل شده، قیمت عجیب و غریب کتاب است. مسئلهای که نوذر قربانی، کارمند انتشارات دانشگاه تهران دلیل آن را ارتباط مستقیم قیمت کاغذ با نرخ دلار میداند و میگوید: «تعداد شمارگان کتاب به شدت افت کرده، به طوری که ما اگر یک برهه 3 هزار نسخه از یک اثر را منتشر میکردیم امروز این تعداد به 100 اثر رسیده و دلیلش هم بالا بودن هزینههای چاپ است. متأسفانه قیمت کاغذ بر اساس دلار تعیین میشود و هرچه نرخ دلار افزایش یابد، درنهایت قیمت کتاب هم بالاتر میرود و امروز همه ناشران با چالش هزینهها روبهرو هستند و حتی میبینیم که یکی یکی ناشران از این عرصه کنار میروند. انتشارات دانشگاه تهران هم با چالشهای جدی روبهرو است به طوری که در برههای ما 300 نفر نیرو داشتیم که الان این تعداد به 30 نفر کاهش یافته است.»
حمایت مالی ارشاد؛ بن نمایشی برای دانشجویان
هر سال با شروع نمایشگاه کتاب، بحث بنهای دانشجویی داغ میشود. بنهایی که هدف اصلی آن حمایت از این قشر برای خرید کتابهای بیشتر است، اما به نظر میرسد این حمایتها بیشتر از آنکه جنبه واقعی به خود بگیرد، کارکرد نمایشی دارد. از طرف دیگر این بنها کارکردی در خرید فیزیکی ندارند و دانشجو تنها مجاز به استفاده از آن در بخش فروش مجازی نمایشگاه است.
محمدامین، دانشجوی سال سوم مهندسی دانشگاه تهران با انتقاد از گران بودن قیمت کتابها میگوید: «هرچند نمایشگاه کتاب فرصت خوبی برای پیدا کردن کتابهایی است که اساتید معرفی میکنند و یا حتی میتوان به کتابهای جدیدتری درباره رشته تخصصیمان دست پیدا کرد، اما واقعیت آن است که هزینهها به حدی بالا است که بیشتر میتوانیم کتابها را تورقی بزنیم و عملاً امکان خرید کتاب وجود ندارد.»
او درباره رقم بنهای دانشجویی عنوان میکند: «اینکه یک میلیون تومان بن کتاب دانشگاهی بدهند اما از همین میزان هم باید 500 هزار تومان را خودمان بپردازیم، در این شرایط عملاً پرداخت بن نمیتواند دردی از دانشجویان دوا کند. نگاه کنید همین الان بنده در مجموع 4 عنوان کتاب مرتبط با رشتهام خریداری کردهام که هزینهاش حدود 3 میلیون تومان شده است، در این وضعیت دیگر قید خرید کتابهای غیردرسی را بهناچار خواهم زد.» سلامی، دانشجوی ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی هم با انتقاد از گرانی کتابها میگوید: «اتفاق مثبت امسال را باید سروسامان گرفتن بخش ناشران دانشگاهی دانست با این حال گرانی قیمت کتابها به حدی است که میترسم امروز نتوانم همه کتابهایی که مدنظرم است را خریداری کنم. از طرف دیگر رقم یک میلیون تومانی که برای بن دانشجویی در نظر گرفتهاند، در عمل تنها کفاف خرید یک کتاب را میدهد.» موضوعی که در صحبتهای سینا، دانشجوی دانشگاه امیرکبیر هم به نوع دیگر تکرار شده است. او معتقد است یکی از چالشهای این بنها آن است که تا جایی که میدانم امکان استفاده در بخش فیزیکی را ندارد و عملاً آنطور که باید برای دانشجو کارآیی نخواهد داشت. استفاده از آنها در بخش فروش مجازی هم در حالی است که در این بخش، برخی از کتابها را نمیتوان پیدا کرد. این مسئله باعث شده تا یک نوع سردرگمی در بین دانشجویان برای استفاده از بنها ایجاد شود. محدودیت استفاده از بنهای دانشجویی حتی صدای خود ناشران را هم درآورده است. به طوری که مجتبی نظری، کارمند مرکز نشر دانشگاه تربیت مدرس در این باره میگوید: «واقعیت آن است که بن دانشجویی با قیمت یک میلیون تومان، نمیتواند نیاز دانشجو را به این حوزه رفع کند؛ چراکه قیمت کتابها بسیار بالا است و عملاً نمیتواند پاسخگو باشد.» موضوعی که پاکدامن، رئیس نشر دانشگاه الزهرا(س) هم آن را تأیید میکند و میگوید: «قطعاً اگر بخواهیم صادقانه نگاه کنیم، باید بگوییم ارائه بن یک میلیون تومانی برای نمایشگاه کتاب کافی نیست اما وقتی خانه کتاب همین میزان را برای اهل قلم و اساتیدی که تدریس دارند لحاظ میکند، معنیاش آن است که حتماً محدودیتهایی وجود دارد. با این حال اگر دانشجویی بخواهد یک کتاب دانشگاهی و یک کتاب دیگر برای اوقات فراغتش خریداری کند، مبلغ در نظر گرفته شده برای آنها کافی نخواهد بود.»
نوذر قربانی، کارمند انتشارات دانشگاه تهران که تجربه حضور 33 ساله در نمایشگاه کتاب را دارد نیز مبلغ تعیین شده برای بن دانشجویی را بسیار ناچیز میداند و میگوید: «امروز ارشاد برای بن دانشجویی مبلغ یک میلیون تومانی در نظر گرفته که از این مقدار هم 500 هزار تومانش را باید خود دانشجو بپردازد. حالا نگاه کنید ما همین الان کتابی داریم به قیمت یک میلیون و 200 هزار تومان که قطعاً با این بن حتی نمیتواند یک کتاب را خریداری کند، در این صورت طبیعی است که دانشجو رغبتی به خرید کتاب نداشته باشد و هم برای ناشر و هم برای مخاطب چالشبرانگیز باشد.»
در این میان تنها بهادر مهینترابی، مدیر فروش مرکز نشر دانشگاهی است که یک میلیون تومان اعتبار تعیین شده برای بن دانشجویی را کافی میداند. او معتقد است: «با توجه به اینکه امروز مخاطب رجوع زیادی برای خرید کتاب ندارد، همین رقم هم کافی است. با این حال پیش از اینکه بخواهیم این عدد را افزایش دهیم، باید تبلیغات گستردهتری داشته باشیم، یعنی در گام اول باید جمعیت کتابخوان را به سمت نمایشگاه آورد و بعد از آن رقم بیشتری برای بن دانشجویی هزینه کرد.»
کتابهای الکترونیک رقیب یا فرصت جدید ناشران؟
از همان ابتدای حضورم در مصلی، سؤالات مختلفی در ذهنم رژه میروند. از علاقهای که دانشجوی امروز به خواندن کتابهای الکترونیک دارد تا مبلغ بن دانشجویی که چقدر از نیاز مالی دانشجو را میتواند برطرف کند. بهادر مهینترابی، مدیر فروش مرکز نشر دانشگاهی اولین فردی است که وقتی از او درباره تأثیر کتابهای الکترونیک در فروش کتابهای فیزیکی میپرسم، به صراحت به «فرهیختگان» میگوید: «امروز بزرگترین آفتی که ناشران با آن روبهرو هستند، همین پادکستها و کتب الکترونیک است. متأسفانه این عرصه باعث شده تا امنیت آثار ناشران به خطر بیفتد؛ چراکه شاهد کپی و اسکن شدن صفحات کتابها و انتشار آن در فضای مجازی هستیم.» او کلیت فناوری مربوط به کتابهای الکترونیک و تولید پادکست در عرصههای مختلف را مثبت ارزیابی کرده و ادامه میدهد: «این موضوع اتفاق خوبی است اما باید جایگزین کتابهایی شوند که دیگر چاپ نمیشوند نه اینکه بخواهیم برای کتابهایی که فیزیک آن در بازار وجود دارد هم شاهد انتشار نسخه الکترونیکی باشیم.» نوذر قربانی، کارمند انتشارات دانشگاه تهران معتقد است: «استفاده از کتابهای الکترونیک بین دانشجویان و نسل جوان به مراتب بیشتر از کتابخوانهایی است که به اصطلاح سن بالاتری دارند.» او صحبتهایش را اینطور ادامه میدهد: «بنده 33 سال است که در نمایشگاه بینالمللی کتاب شرکت کردهام اما باید بگویم که بهتدریج وضعیت بدتر و استقبال کمتر شده است. امروز مردم با وجود اینکه کتاب فیزیکی میخرند، اما این اتفاق بیشتر از سمت افرادی میافتد که به اصطلاح سن بالاتری دارند و خیلی با سیستمهای جدید و کتابهای الکترونیکی و یا آثاری که در قالب PDF منتشر میشود، راحت نیستند در حالی که دانشجویان و افرادی که اطلاعات کافی دارند بیشتر به سمت استفاده از کتابهای الکترونیکی، پادکست و... میروند. همین مسئله نشان میدهد دانشجویان دیگر مانند دهههای گذشته اقبال چندانی برای خرید کتابهای فیزیکی ندارند.» وقتی این سؤال را با مریم پاکدامن، مدیر مرکز نشر دانشگاه الزهرا(س) که غرفه نسبتاً کوچکی در راهروی B دارند، در میان میگذارم با نگاه متفاوتی روبهرو میشوم. او معتقد است: «قائل به آن نیستم که کتاب تنها باید چاپی باشد، بلکه بنده پادکستها را هم به نوعی اطلاعات میدانم و همه آنها محمل اطلاعاتی محسوب میشوند.» به گفته او، هدف از کتابهای چاپی که سالها هم در بین بشر عمر کرده و از بین نرفته، انتقال دانش است. کمااینکه این انتقال گاهی از طریق صوت و کتاب الکترونیک دنبال شده است.
موضوع قابل توجه در صحبتهای مدیر مرکز نشر دانشگاه الزهرا(س) نگاه متفاوت نسل زد به حوزه کتاب و کتابخوانی است. او میگوید: «به عنوان مدرس دانشگاه شاهد آن هستم که دانشجوی نسل جدید با کتابهای الکترونیکی راحتتر ارتباط میگیرد؛ از این رو تصور میکنم ما باید فرزند زمان خودمان باشیم و با حضوری که نسل جدید و نسل زد در این عرصه دارد، باید تلاش کنیم تا اطلاعاتمان را در محملهایی که مخاطبپسند است، ارائه دهیم.»
غرفه نشر دانشگاه تربیت مدرس هم یکی دیگر از غرفههایی است که به آن سر میزنم. غرفهای که همزمان با من پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم هم به آنجا میرسد و از مجتبی نظری، کارمند مرکز نشر این دانشگاه درباره جدیدترین آثاری که به نمایشگاه آورده، صحبت میکند. منتظر میمانم تا صحبتهایشان تمام شود و بعد از رفتن معاون پژوهشی وزارت علوم، از مجتبی نظری، کارمند مرکز نشر این دانشگاه درباره تأثیر کتابهای الکترونیک میپرسم. او دلیل رغبت به این کتابها را مسائل مالی میداند و میگوید: «به عنوان یک کتابفروش این مسئله را قبول ندارم که کتابهای الکترونیکی و پادکست بتوانند جایگزین کتابهای فیزیکی شوند؛ اما دلیل بیرغبتی به این حوزه، گرانی قیمت کتاب است و عملاً مخاطب از نظر مالی مجبور میشود بین کتاب فیزیکی و الکترونیکی آن را انتخاب کند.»
پاسخ اسلامی به این سؤال که کتابهای الکترونیک باعث خارج شدن کتابهای فیزیکی از سبد خانوارها و دانشجویان میشود یا خیر هم در جای خود قابل توجه است. او معتقد است: «هیچگاه الکترونیکی شدن بازار کتابها، باعث از بین رفتن بازار فیزیکی این حوزه نمیشود. واقعیت آن است که امروز تنها شاهد تغییر در مدل بازار کتابهای فیزیکی هستیم، به طوری که این روزها دیگر خبری از مراجعه انبوه به یکسری کتب خاص نیست، بلکه شاهد آن هستیم که افراد بر اساس نیازشان به سراغ برخی کتابها میروند و همین هم باعث شده تا قابلیت چاپ به صورت تکی در برخی مراکز نشر دانشگاهی فراهم شود.»
انتظارات از نمایشگاه کتاب را بهروز کنید!
خلوت بودن راهروهای بخش ناشران دانشگاهی به گونهای است که اگر کارمندان و مسئولان غرفهها را نادیده بگیریم، باید عنوان کرد شاید درمجموع 100 تا 150 نفر در راهروها حضور دارند. جمعیتی که البته به اذعان خود غرفهداران، در روزهای پنجشنبه و جمعه به حدی زیادی بود که در برخی از ساعات، با ترافیک بازدیدکنندگان روبهرو بود. با این حال بخشی از خلوتی نمایشگاه را هم باید فعال بودن بخش فروش مجازی دانست. اتفاقی که بعد از کرونا باعث شده تا خریداران کتاب در شهرستانها، دیگر نیازی به حضور در تهران نداشته باشند. پاکدامن، رئیس مرکز نشر دانشگاه الزهرا(س) نگاه جالبی هم درباره بازدیدکنندگان نمایشگاه دارد. او میگوید: «نمایشگاه کتاب مخاطب خاص خودش را دارد و نباید انتظاری که دهه 80 از نمایشگاه داشتیم را امروز هم داشته باشیم؛ چراکه در این صورت انتظار ما نابجا خواهد بود. از سوی دیگر باید این را هم بگویم که نسبت به سال گذشته هم تعداد مخاطبان ما کمتر نشده، هرچند که شاید حضور فیزیکی آنها را کمتر شاهد باشیم دلیلش هم آن است که عمده مخاطبان ترجیح میدهند از طریق فروش مجازی، اقدام به خرید آثار موردنیازشان کنند.»او در توضیح بیشتر صحبتهایش میگوید: «در سالهای گذشته افراد از شهرستانها حضور پررنگی در نمایشگاه داشتند که امروز به دلیل همان سامانه فروش مجازی، این حضور کمرنگتر شده است. در خود نشر دانشگاهی باید این مسئله را مدنظر قرار دارد که مخاطبان این حوزه الفبای نشر را میدانند و به خوبی اطلاع دارند که چطور میتوانند به آثار مدنظرشان دسترسی پیدا کنند. با این حال خوشبختانه ما در روزهای تعطیل همچنان اوج ترافیک بازدیدکنندگان و فروش بالا را شاهدیم.» ساعت از 13 ظهر گذشته که از پلههای مارپیچ پایین میآیم تا برای نوشتن گزارش امروز به تحریریه روزنامه برگردم؛ اما هنوز در سرم پاسخ برخی از سؤالاتم را نگرفتهام. مثلاً چرا استفاده از بن کتاب در بخش حضوری نمایشگاه قدغن است یا چرا حمایتها نباید به طور مستقیم از ناشران دانشگاهی صورت بگیرد تا اینگونه شاهد کاهش بیشتر قیمت کتاب باشیم.
.gif?v=0)
