علی مزروعی، خبرنگار گروه نقد روز: بعد از تصویب قطعنامه ضد ایرانی در شورای حکام این مطالبه شکل گرفته است تا ایران تهدید خود مبنی بر پاسخ قاطع به این رویکرد خصمانه را بروز دهد. رویکردی که علی‌رغم گزارش نسبتاً مثبت مدیرکل آژانس توسط تروئیکای اروپایی و آمریکا پیش برده شد. روز گذشته محمدباقر قالیباف در مورد نوع واکنش ایران به راه‌اندازی سانتریفیوژهای پیشرفته اشاره کرد و تلویحاً تهدید علیه آژانس را نیز اینگونه مطرح کرد: «ادامه این قبیل تصمیمات سیاسی و غیرسازنده باعث می‌شود کشور‌ها برای حفظ امنیت ملی خود، به‌سمت اقدامات خارج از پروتکل‌های آژانس سوق پیدا کنند.» در بعد سیاسی همانطور که قالیباف نیز اشاره کرد گزینه خروج از NPT نیز روی میز قرار داد اما همانطور که ایران پیش از این اعلام کرده این گزینه تا زمانی که طرف‌های غربی دامنه تصویب قطعنامه علیه ایران در شورای حکام را به سازمان ملل نکشانده و استفاده از مکانیسم ماشه و بازگرداندن قطعنامه‌های فصل هفتمی را در دستورکار قرار ندهند، فعال نخواهد شد. اما در بعد فنی گزینه‌های قابل اجرایی وجود دارد که یک مورد آن بحث راه‌اندازی سانتریفیوژهای نسل جدید است که پیش از این در سفر گروسی به ایران به اطلاع او نیز رسیده بود. در مورد ویژگی‌های فنی این نسل از سانتریفیوژ‌ها و همچنین سایر گزینه‌های فنی قابل اجرا با حسین طالبی از متخصصان حوزه فناوری هسته‌ای به گفت‌وگو پرداخته‌ایم. طالبی معتقد است: «مهم‌ترین نکته‌ای که به نظر می‌رسد این است که در بعد فعال‌سازی گزینه‌های فنی اگر واقعاً سازمان قصد اجرای این امکانات را داشته باشد، تصمیم‌گیری درباره انجام یا عدم انجام آن به تصمیم سیاسی بستگی دارد.» مشروح این گفت‌وگو را در ادامه از نظر می‌گذرانید.
فعال‌سازی رآکتور آب سنگین اراک یکی از گزینه‌های اصلی برای پاسخ به آژانس است
حسین طالبی، متخصص حوزه فناوری هسته‌ای، مهم‌ترین نکته‌ای که در فعال‌سازی گزینه‌های فنی مطرح می‌شود را وابسته به تصمیمات سیاسی دانست. وی در این‌باره اظهار داشت: «اگر سازمان انرژی اتمی ایران بخواهد به‌طور جدی اقداماتی انجام دهد که به‌نوعی فشار جدی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی وارد کند، یکی از گزینه‌های اصلی می‌تواند فعال‌سازی رآکتور آب سنگین اراک باشد.» به گفته وی، این گزینه باوجود اینکه پس از برجام شرایط آن تغییر کرد و موضوع به‌طور کلی متفاوت شد، اما همچنان وجود دارد و می‌تواند ابزاری مؤثر برای فشار به آژانس باشد.
طالبی در ادامه به رآکتور تهران اشاره کرد و گفت: «در صورت تمایل به انجام اقدامی مؤثر برای تحت فشار قرار دادن طرف مقابل، می‌توان روی این رآکتور تمرکز کرد.» وی همچنین به موضوع سانتریفیوژهای پیشرفته‌تر اشاره کرد و یادآور شد که در برجام محدودیت‌هایی برای توسعه این سانتریفیوژ‌ها اعمال شد. به عنوان مثال، توسعه نسل‌های پیشرفته‌تر مانند IR-4 متوقف شد و بر اساس مفاد برجام، کار روی نسل‌های بعدی نیز ممنوع شد. وی خاطرنشان کرد که اگر برجام رعایت شده باشد، این فعالیت‌ها متوقف شده است.
90 درصد سانتریفیوژ‌ها تا قبل از برجام از نوع IR-1 بودند
طالبی اعتقاد دارد در صورتی که سازمان انرژی اتمی بخواهد دوباره به این حوزه بازگردد، می‌تواند روی طراحی، تست و ساخت مدل‌های جدیدتر سانتریفیوژ‌ها کار کند. این فعالیت‌ها شامل کار روی مواد اولیه، طراحی سازه‌ها و سایر جنبه‌های فنی است. وی در ادامه به نسل‌های جدیدتر سانتریفیوژ‌ها اشاره کرد و گفت: «سانتریفیوژهای IR-8 و IR-9 به‌عنوان نسل‌های جدیدتر محسوب می‌شوند و از نظر قدرت و توانمندی تفاوت چشمگیری با نسل‌های اولیه دارند.
طالبی در بخش دیگری از صحبت‌های خود، مقایسه‌ای بین نسل‌های مختلف سانتریفیوژ‌ها ارائه داد: «عمده توانمندی هسته‌ای ایران تاکنون مبتنی بر نسل اول سانتریفیوژ‌ها، یعنی IR-1 و تا حدی IR-2 بوده است. به عنوان مثال، در گذشته در سایت نطنز حدود ۱۹ هزار سانتریفیوژ فعال وجود داشت که پس از مدتی این تعداد به ۱۰ یا ۱۱ هزار دستگاه کاهش یافت.» وی افزود: «بیش از ۹۰ درصد این سانتریفیوژ‌ها از نوع IR-1 بودند. از نظر عددی، توان غنی‌سازی نسل اول حدود یک سو (SWU) بود.»
یک سانتریفیوژ پیشرفته می‌تواند به اندازه ۱۵ یا ۱۶ سانتریفیوژ نسل اول کار کند
طالبی اظهار داشت: «توان یک ماشین سانتریفیوژ نشان‌دهنده مقدار غنی‌سازی‌ای است که این ماشین می‌تواند در طول یک سال انجام دهد. به عبارت دیگر، توان ماشین، واحدی است که میزان غنی‌سازی را اندازه‌گیری می‌کند.» وی ادامه داد که نسل دوم سانتریفیوژ‌ها، یعنی IR-2، که به تولید انبوه رسید، توان غنی‌سازی‌ای تقریباً دو تا سه برابر نسل اول (IR-1) داشت و توان این ماشین‌ها حدود دو تا سه سو بود. این نسل از سانتریفیوژ‌ها در خطوط تولید نطنز نصب شدند و عملکردی بهتر از نسل اول داشتند. در ادامه حسین طالبی اشاره کرد که نسل بعدی (IR-4) هرچند طراحی شده بود، اما به مرحله تولید انبوه نرسید و فرایند تولید آن متوقف شد. او همچنین به فرایند پیچیده تولید سانتریفیوژ‌ها و پیشرفت‌های حاصل شده در این زمینه پرداخته و در این‌باره توضیح می‌دهد: «فرایند تولید سانتریفیوژ‌ها شامل چندین مرحله است. ابتدا پیش‌طراحی انجام می‌شود، سپس وارد مرحله ساخت می‌شود و بعد از ساخت، ماشین باید به‌طور مکرر تست شود. این تست‌ها شامل تست‌های مکانیکی، تست پایداری و بررسی عملکرد ماشین‌ها در شرایط مختلف است. در ابتدا، هر ماشین به‌طور انفرادی تست می‌شود. سپس دو ماشین به‌صورت همزمان مورد آزمایش قرار می‌گیرند تا مشخص شود که آیا آن‌ها با هم هماهنگ کار می‌کنند یا خیر. در صورتی که مشکلی پیدا شود، ماشین به مرحله اصلاح بازمی‌گردد و بعد از اصلاح، آزمایش‌ها ادامه می‌یابد. به تدریج، ماشین‌ها در زنجیره‌های چهار، شش و در نهایت زنجیره کامل ۱۶۸تایی قرار می‌گیرند. زمانی که زنجیره به طور کامل ایجاد شود، ماشین آماده کار عملیاتی خواهد بود.»
طالبی ادامه می‌دهد: «تاکنون فقط ماشین‌های نسل اول (IR-1) و نسل دوم (IR-2) به مرحله عملیاتی کامل رسیده‌اند. سایر نسل‌ها، مانند IR-4، که تست‌های متعددی را پشت‌سر گذاشته‌اند، هیچ‌گاه به‌طور کامل عملیاتی نشده‌اند.» او اشاره می‌کند که پس از برجام، اطلاعات دقیقی در دست نیست که مشخص کند چه پیشرفتی در این زمینه حاصل شده است. همچنین او اضافه می‌کند که نمی‌تواند به‌طور دقیق بگوید توان عملیاتی ماشین‌های جدید چقدر است. با این حال، او به یاد می‌آورد که توان یکی از ماشین‌ها IR-4 حدود 16 سو بوده است. طالبی توضیحاتش را اینگونه تکمیل می‌کند: «از نظر ظاهری، ماشین‌های نسل جدیدتر مانند IR-4 ابعاد بزرگ‌تری دارند و ارتفاع بیشتری نسبت به IR-1 دارند. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که این ماشین‌ها بتوانند میزان غنی‌سازی بیشتری انجام دهند که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هرچه توان یک ماشین بیشتر باشد، معادل تعداد بیشتری از ماشین‌های نسل قدیمی کار می‌کند. به‌طور مثال، یک ماشین پیشرفته می‌تواند به اندازه ۱۵ یا ۱۶ ماشین نسل اول (IR-1) کار کند.»
ماشین‌های نسل جدید پایداری و دوام بیشتری نسبت به نسل اول دارند
از دیگر تفاوت‌های مهم، پایداری ماشین‌هاست. ماشین‌های نسل اول سانتریفیوژ‌ها در فرایند روشن و خاموش شدن مشکل پایداری داشتند؛ به‌طوری‌که حدود ۳۰ درصد از این ماشین‌ها دچار کراش (Crash) می‌شدند و از بین می‌رفتند. در نسل‌های جدیدتر، این مشکل تا حد زیادی برطرف شده و پایداری ماشین‌ها به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. همچنین بهره‌وری انرژی در نسل‌های جدید بهبود یافته است که این ویژگی‌ها باعث می‌شود عملکرد کلی ماشین‌های جدید به‌مراتب بهتر از نسل‌های قبلی باشد.
مطابق با گفته‌های حسین طالبی، فرایند سنجش سانتریفیوژهای نسل جدید به‌طور موازی پیش می‌رفت. به این معنا که سانتریفیوژهای IR-6، IR-4 و IR-8 در مراحل مختلفی قرار داشتند، اما همزمان با یکدیگر توسعه داده می‌شدند. برخلاف تصور رایج، این‌طور نبود که ابتدا IR-4 ساخته شود و سپس به سراغ دیگر مدل‌ها بروند. بلکه تمامی این طرح‌ها به‌صورت موازی طراحی و توسعه می‌شدند. دلیل این رویکرد این بود که هر کدام از این نسل‌ها ویژگی‌های متفاوتی داشتند و هدف این بود که به‌طور همزمان پیشرفت کنند و در نهایت مشخص شود کدام یک بهتر عمل می‌کند. در نهایت، به نظر می‌رسید IR-8 که بیشتر پیشرفت کرده بود، بهترین گزینه به شمار می‌رفت.
با راه‌اندازی (IR-8) توان غنی‌سازی به 80 هزار سو می‌رسد
طالبی در مورد کاربرد اصلی اورانیوم غنی‌شده در سطح تجاری، تأکید می‌کند که این محصول به‌ویژه برای تأمین سوخت رآکتور‌هاست. او توضیح می‌دهد: «این کاربرد اصلی در صنعت هسته‌ای است. برای روشن‌تر شدن این موضوع، به رآکتور بوشهر اشاره می‌کنم که به‌عنوان یک رآکتور بزرگ، به توان غنی‌سازی در حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار سو (SWU) نیاز دارد. این مقدار برای رآکتور‌هایی با ابعاد بزرگ مانند رآکتور بوشهر ضروری است. در مقایسه با توان غنی‌سازی گذشته، در اوج توانمندی غنی‌سازی ایران که حدود سال ۹۳ بود، توان غنی‌سازی به ترتیب حدود ۳ هزار سو، سپس ۱۱ هزار سو، و نهایتاً بین ۱۵ تا ۲۰ هزار سو می‌رسید. اگر قصد دستیابی به عدد ۸۰ هزار سو بود، توان غنی‌سازی باید چهار برابر می‌شد. در این راستا، استفاده از سانتریفیوژهای نسل هشتم (IR-8) می‌توانست این امکان را فراهم کند. آن‌طور که در تئوری پیش‌بینی شده بود، با راه‌اندازی نسل هشتم، امکان رسیدن به این میزان توان غنی‌سازی وجود داشت.»
وی اضافه کرد: « برای دستیابی به ۷۰ هزار سو توان غنی‌سازی با استفاده از سانتریفیوژهای نسل اول، نیاز به حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار دستگاه سانتریفیوژ نسل اول است. این در حالی است که ایران تاکنون حدود ۱۰ هزار تا ۱۱ هزار سانتریفیوژ از این نسل را فعال داشته است، اگرچه وضعیت فعلی این دستگاه‌ها مشخص نیست، اما اگر از سانتریفیوژهای نسل هشتم (IR-8) استفاده شود، نیاز به تعداد بسیار کمتری از دستگاه‌ها برای رسیدن به همان میزان توان غنی‌سازی وجود دارد. در واقع، تعداد سانتریفیوژهای نسل هشتم تقریباً ۱۵ تا ۱۶ برابر کمتر از نسل اول خواهد بود تا همان میزان توان را تولید کند. برای تأمین سوخت رآکتور بوشهر، که به حدود ۷۰ هزار تا ۸۰ هزار سو نیاز دارد، استفاده از سانتریفیوژهای نسل جدید می‌تواند این توان را با تعداد کمتری از دستگاه‌ها فراهم کند.»
برای رسیدن به یک توان پایدار غنی‌سازی باید به 100 هزار سو برسد
در ادامه این متخصص فناوری هسته‌ای به بررسی سایر کاربرد‌های سانتریفیوژهای نسل جدید پرداخت و گفت: «برای رسیدن به توان غنی‌سازی مطلوب، باید توان بیشتری نیز برای کاربرد‌های مختلف فراهم شود. علاوه بر تأمین سوخت رآکتور، کشور نیاز به توان غنی‌سازی برای تولید رادیودارو‌ها و سایر نیاز‌های مشابه دارد. کشور باید به یک توان پایدار حدود ۱۰۰ هزار سو برسد تا بتواند به‌عنوان یک تولیدکننده واقعی در این حوزه شناخته شود. این متخصص هسته‌ای به این نکته اشاره کرد که «برای رسیدن به نقطه سر به سر در اقتصاد هسته‌ای، باید توان غنی‌سازی به حدی برسد که اقتصاد، فناوری و تجارت کشور در این حوزه متعادل و به صرفه باشد که برای رسیدن به این تعادل، توان غنی‌سازی باید به بالای ۸۰ تا ۹۰ هزار سو برسد.»
یکی از مراحل مهم تبدیل گاز به دیگر فرم‌هاست
در ادامه به شرح مراحل مختلف فرآوری اورانیوم و اهمیت تبدیل آن به اورانیوم فلزی برای کاربرد‌های مختلف پرداخته شد. حسین طالبی، متخصص حوزه فناوری هسته‌ای، در این خصوص توضیح داد: «در ابتدا اورانیوم از معدن استخراج می‌شود و سپس فرایند‌هایی مانند تراش و فرآوری روی آن انجام می‌شود. پس از این مراحل، اورانیوم غنی‌سازی می‌شود، اما حتی پس از غنی‌سازی، هنوز برای استفاده در رآکتور‌ها آماده نیست.» او اضافه کرد: «یکی از مراحل اساسی این فرایند، تبدیل حالت گازی اورانیوم به دیگر فرم‌هاست. در این میان، یکی از مراحل کلیدی، تبدیل اورانیوم به فلز اورانیوم به‌عنوان یک فرایند تکمیل‌شده است.»
برای ساخت زیردریایی اتمی به رآکتور‌های کوچک با غنای بالا نیاز داریم
در پایان طالبی تصریح کرد: «اورانیوم فلزی در زمینه غیرنظامی نیز کاربرد دارد، به‌ویژه برای رآکتور‌هایی که از اورانیوم با غنای بالا استفاده می‌کنند. رآکتور‌هایی با ابعاد کوچک‌تر معمولاً نیازمند سوخت با غنای بالاتری‌اند. دلیل این امر به ابعاد فیزیکی رآکتور‌ها برمی‌گردد؛ وقتی رآکتور کوچک‌تر باشد، نیاز به سوخت غنی‌تر است تا بتواند به درستی کار کند.»
طالبی افزود: «این نیاز به سوخت با غنای بالا به‌ویژه در رآکتور‌هایی که در ناو‌های دریایی یا زیردریایی‌ها استفاده می‌شوند، بیشتر احساس می‌شود. در این نوع رآکتور‌ها که به دلیل محدودیت‌های ابعادی نمی‌توان از رآکتور‌های بزرگ استفاده کرد، نیاز به سوخت با غنای بالا، مانند ۶۰ درصد، بسیار ضروری است. این نوع سوخت قادر است کارایی لازم را در چنین کاربرد‌هایی فراهم کند؛ چراکه سوخت‌های با غنای پایین‌تر مانند ۲ یا ۳ درصد، برای این رآکتور‌ها مناسب نیستند.»
