سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه: «تحول در ساختار علمی» از اتفاقات جدید دانشگاه آزاد در یک سال اخیر است. خبر تغییرات دانشگاه آزاد چه در حوزه چارت و فضای اداری و چه آیین‌نامه‌های جدید در چند سال اخیر یکی پس از دیگری به گوش می‌رسد. تغییراتی که هر کدام برای «شتاب» در حرکت دانشگاه لازم و ضروری بود. تغییرات دانشگاه آزاد در حوزه‌های مختلف از سال 1397 کلید خورد. همان زمانی که دکتر طهرانچی در سخنانی دانشگاه را به مثابه قطاری دانست و گفت اگر بخواهیم تنها سوار قطار شویم و دکور‌های داخلی آن را تغییر دهیم، این قطار سر از مسیر خودش درمی‌آورد و هیچ اتفاقی در آن رخ نخواهد داد؛ بنابراین باید ریل‌گذاری‌ها را تغییر داد و الگو‌های ذهنی حاکم بر دانشگاه آزاد را عوض کرد، زیرا در غیر این صورت قطار دانشگاه هم از همان مسیر خودش سر در خواهد آورد و تغییری در آن ایجاد نمی‌شود.
اولین تغییر در فضای چارت اداری دانشگاه در خرداد 1398 انجام شد و معاونت‌های موضوعی شکل گرفت. رونمایی از سند تحول و تعالی دانشگاه را شاید بتوان دومین تغییر دانشگاه در سال‌های اخیر دانست. اما در تمام این سال‌ها، نظام دانشی و علمی دانشگاه تغییر نکرده بود و مانند سابق اداره می‌شد. بنابراین نیاز بود تا در این حوزه نیز تحولی رخ دهد. تحولی که به «نظام دانشی جدید» معروف است. روز‌های ابتدای سال گذشته بود که دکتر طهرانچی از تشکیل نظام جدید دانشی دانشگاه سخن گفت. درواقع نیاز بود تا فضای علمی دانشگاه دگرگون شده و پتانسیل بالقوه دانشگاه در حوزه علمی بالفعل شود. ایده دانشکدگان نیز همان زمان شکل گرفت و شهریورماه سال گذشته یعنی همزمان با تاریخ ابلاغ نظامنامه مدیریت دانشی تشکیل این دانشکدگان کلید خورد.
اساس تشکیل دانشکدگان چه بود؟
«حرکت در مسیر حکمرانی علم» را می‌توان مهم‌ترین اساس تشکیل دانشکدگان‌ها در دانشگاه آزاد دانست. دانشگاه آزاد نیاز به یک تدوین نظری در حوزه حکمرانی دانش داشت. این در حالی بود که دانشگاه با وجود حضور اساتید توانمند و حتی گروه‌های بسیار قوی، فاقد یک شبکه علمی بین آنها بود. درواقع این گروه‌ها و افراد در یک شبکه با یکدیگر منسجم و همراه نبودند و دانشکده‌ها و گروه‌ها در واحد‌ها شکل گرفته بودند و نه در کل سازمان مرکزی. به بیان بهتر سطح اجرایی تا معاونت‌های موضوعی بالا آمده بود اما سطح علمی و دانشی در واحد‌های دانشگاهی متوقف شده بود و از دو پایه اصلی یعنی سطح اجرایی و سطح دانشی، یک پایه ناقص بود. به همین دلیل باید یک ساختار دانشی در دانشگاه آزاد ایجاد می‌شد. اساس تشکیل دانشکدگان نیز بر همین مبنا بود و ذیل هر معاونت موضوعی چند دانشکدگان شکل گرفت. یکی از این معاونت‌ها، معاونت علوم انسانی و هنر بود که 3 دانشکدگان با عناوین فرهنگ و تمدن، هنر و رسانه و جامعه و حکمرانی ذیل آن شکل گرفت. اما به تازگی خبر رسیده است که تعداد دانشکدگان این معاونت از 3 به 6 دانشکدگان افزایش پیدا کرده است. در این گزارش در گفت‌و‌گو با محمدهادی همایون، معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد به جزئیات این دانشکدگان‌ها و علت این تغییرات پرداخته‌ایم.
تقسیم دانشکدگان جامعه و حکمرانی به 2 دانشکدگان
همانطور که گفتیم معاونت علوم انسانی و هنر در دور اول فعالیت دانشکدگان، 3 دانشکدگان تشکیل داد. سه عنوانی که همانطور که از نام آنها مشخص است عناوینی کلی و کلان بود. اما بعد از آن مسئولان این معاونت به این نتیجه رسیدند که این عناوین کلی آن طور که باید، معاونت را به مقصود خود یعنی همان نظام دانشی جدید نمی‌رساند، بنابراین تصمیم گرفته شد این عناوین، به عناوین خردتر به‌اصطلاح شکسته شود. این تصمیم از زمانی گرفته شد که مسئولان معاونت علوم انسانی و هنر با انجام یک سری سفر‌های استانی، صحنه‌های واقعی این ساختار را مشاهده کردند. همایون می‌گوید: «در این سفر‌ها با آمار و اطلاعات یعنی تعداد اساتید، رشته‌ها و گروه‌هایی که مجوز گرفته و همچنین مجوز‌هایی که برای دانشکده‌ها صادر شده بود روبهرو شدیم. در همین سفر‌ها مشخص شد آن حدسی که در خصوص دانشکدگان داشتیم درست بود. حدس آن بود که تعداد اعضای هیئت‌علمی، رشته‌ها و دانشجویان در دانشکدگان «جامعه و حکمرانی» که رشته‌های بزرگی مثل مدیریت، حقوق و شبیه به آن را دارد، بسیار بیشتر از حد دانشکده‌های دیگر خواهد بود و این دانشکدگان در سطح کل کشور باید به 2 دانشکدگان به اصطلاح شکسته شود.» با این اوصاف در گام اول در دور دوم تشکیل دانشکدگان‌ها در این معاونت، دانشکده جامعه و حکمرانی به دو دانشکدگان تبدیل شد. همانطور که از نام این دانشکدگان مشخص است، ذیل موضوع حکمرانی، یک حکمرانی عمومی و یک حکمرانی خصوصی وجود دارد. یعنی در ادبیات حکمرانی دو نوع از حکمرانی حاکم است. حکمرانی عمومی آن است که مستقیماً به امر دولت و حاکمیت برمی‌گردد و حکمرانی خصوصی در سطح مردم و نهاد‌ها انجام می‌شود. به گفته معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد همین موضوع مبنای خوبی شد تا 2 دانشکدگان از همین عناوین تأمین شود. نام دانشکدگانی که به حکمرانی خصوصی می‌پردازد «دانشکدگان بازار و کسب و کار» و دانشکدگانی که در سطح حکمرانی عمومی عمل می‌کند «دولت و نظام اداری» نام گرفت. بنابراین در وهله اول معاونت علوم انسانی دارای 4 دانشکدگان شد. یعنی دانشکدگان‌های «بازار و کسب و کار»، «دولت و نظام اداری»، «فرهنگ و تمدن» و«هنر و رسانه».
«فرهنگ و زندگی» به لیست دانشکدگان معاونت علوم انسانی اضافه شد
موضوع بعدی که باید مدنظر قرار می‌گرفت این بود که دروس عمومی دانشگاه در قالب نظام جدید دانشی باید یک متولی دانشکدگانی پیدا می‌کرد. طبیعتاً دروس عمومی در حوزه علوم انسانی و هنر می‌گنجد. تشخیص دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد این بود که این حوزه نیز به معاونت علوم انسانی و هنر ذیل دانشکدگانی به نام «فرهنگ و زندگی» واگذار شود که موضوع اصلی آن سبک زندگی و وارد کردن سبک زندگی در همه فرایند‌های آموزشی دانشگاه در تمام رشته‌ها بود نه فقط علوم انسانی. همایون در این باره توضیح داد: «طبیعتاً دروس معارف اسلامی همچنان ذیل نهاد نمایندگی ولی فقیه باقی می‌ماند اما دروس عمومی که در برنامه‌های تمام دانشجویان دانشگاه آزاد است به این معاونت سپرده شد. طبیعتاً یک بخشی از آن را باید بتوانیم در دانشکدگان پیگیری کنیم و یک بخشی می‌تواند به گروه‌های موجود ما سپرده شود که همزمان هم رشته‌های تخصصی و هم دروس عمومی را اداره کنیم.» بنابراین معاونت علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد تا اینجای کار دارای 5 دانشکدگان شد و دانشکدگان فرهنگ و زندگی نیز به لیست دانشکدگان‌های قبلی اضافه شد.
مسئله بعدی توجه دانشگاه آزاد در این نظام دانشی جدید به موضوع گردشگری و زیارت بود. معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد در این باره توضیح داد: «این رویکرد سبب شد بعد از آنکه یک بار تصمیم گرفته بودیم تا این عنوان را از حوزه‌های مختلف مدیریت، جغرافیا و اقتصاد و شبیه آن (که به موضوع گردشگری می‌پردازند) جدا و یکجا تجمیع کرده و به آن در قالب گروه‌های کشوری، عنوان گردشگری و زیارت بدهیم، به این نتیجه رسیدیم که دانشکدگان داریم و می‌توانیم اموری شبیه به موضوع گردشگری و زیارت را در چهارچوب دانشکدگان به‌عنوان یک امر توسعه‌ای، پژوهشی و خلاق پیش ببریم، گروه کشوری را لغو و منحل کنیم و گردشگری و زیارت را به همان سطح دانشکدگانی برگردانده و برای آن یک دانشکدگان جدید در نظر بگیریم که همزمان بتواند از سایر گروه‌های کشوری نیز برای پیشبرد امر گردشگری و زیارت در دانشگاه آزاد استفاده کند.» با این اوصاف دانشکدگان گردشگری و زیارت عنوان ششمین دانشکدگان معاونت علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد است که اخیراً اضافه شده است. بنابراین این معاونت درمجموع 6 دانشکدگان دارد. «فرهنگ و تمدن» و«هنر و رسانه» به دانشکدگان «تمدن و مطالعات جهان» و «جامعه و رسانه» تغییر نام داده‌اند و با دانشکدگان‌های «بازار و کسب‌وکار»، «دولت و نظام اداری»، «فرهنگ و زندگی» و«گردشگری و زیارت» مجموعا به 6 عنوان رسیده‌اند.
وضعیت تشکیل دانشکده‌ها چگونه است؟
وضعیت تشکیل این دانشکده‌های جدید موضوع دیگری است که باید به آن پرداخته شود. معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد گفت: «در دور اول همانطور که عرض کردم با آماری که استخراج کردیم و همچنین آماری که خود استان داشت، سفر‌های استانی را تنظیم و با یکدیگر وضعیت استان‌ها را چک کردیم. همچنین تا حدودی نگاهی به وضعیت آمایش فرهنگی داشته‌ایم و وضعیت آمایش فرهنگی را رصد کرده‌ایم و با تشخیص اولیه خودمان این امر در حال حاضر به شکل نظامی ثابت و دقیق علمی انجام می‌شود. در آنجا مشخص کرده‌ایم در هر واحدی در استان چه گروه‌های رسمی وجود دارد و از کنار هم قرار گرفتن این گروه‌ها، قابلیت تشکیل چه دانشکده‌هایی در آن واحد وجود دارد، درنهایت تمام این موارد را ابلاغ کردیم. بعد از ابلاغ از آنجا که دوباره با دانشکدگان جدیدی طرفیم برای تشکیل دانشکده‌ها مشکلی نداریم، چون آمار‌های گروه‌ها، دانشجویان و رشته‌ها کاملاً مشخص و روشن است و براساس آن تصمیم‌گیری کرده و دانشکده‌های جدید را ابلاغ می‌کنیم.» البته بعد از ابلاغ آخر درخصوص دانشکدگان اخیر یعنی گردشگری و زیارت نیز از آنجا که قبلاً به‌شکل گروه بوده تغییری نخواهد کرد و تبدیل به دانشکده می‌شود، اما به‌گفته همایون یک بار دیگر سطح کل کشور برای تشکیل دانشکده‌ها بررسی می‌شود. همایون گفت: «البته تمام این‌ها تقسیمات اولیه و ابتدایی است. بعد از اینکه این نظام تثبیت شد خود دانشکده‌ها و گروه‌ها به بازطراحی خود می‌پردازند و بعد از آن در کشور با یک نظام هماهنگ روبهرو خواهیم بود.»
همکاری گروه‌ها با دانشکده‌ها در مسائل مختلف
نوع تعامل این دانشکدگان‌های جدید با بقیه اجزای معاونت سؤال دیگری است که در اینجا مطرح است. معاون علوم انسانی و هنر در این خصوص توضیح داد: «دانشکدگان جدید با دانشکدگانی که قبلاً داشتیم تفاوتی در تعامل با بقیه اجزای معاونت ندارند. امور مربوط به رشته‌ها و دوره‌های آموزشی در گروه‌های کشوری مدیریت می‌شود. ذیل گروه‌های کشوری هم گروه‌های استانی و ذیل آن، گروه‌های دانشی در سطح خود واحد وجود دارند. این‌ها یک نظام کاملند و برای تکمیل تصمیمات خود نیازی به دانشکده ندارند. اما از آنجا که ما از امر آموزش به معنای اصیل آن خارج شده‌ایم و وارد حوزه پژوهش و نوآوری می‌شویم؛ حوزه‌های مشابه مانند اندیشکده‌ها، سرا‌های نوآوری و آزمایشگاه‌ها همه ذیل مفهوم جدید دانشکده قرار می‌گیرد. البته این کار بدون آن است که اصالتاً دانشکده مشتمل بر گروه‌های جدید شود، یعنی گروه‌ها کار خود را می‌کنند، اما درعین‌حال براساس نظمی با دانشکده نیز براساس مسأله‌ای که همان دانشکده دارد، همکاری خواهند داشت، این بدان معنی نیست که گروه‌ها از لحاظ ساختاری ذیل دانشکده قرار بگیرند.»
صدور مجوز 200 دانشکده در سطح استان و واحد‌ها
نحوه و زمان تشکیل دانشکده‌ها در استان‌ها سؤال دیگری است که همایون به آن پاسخ داد: «الان مجوز حدود 180 دانشکده در حوزه معاونت علوم انسانی و هنر را صادر کرده‌ایم. البته این تعداد قبل از تشکیل دانشکدگان گردشگری و زیارت است که مجوز دانشکده‌های این دانشکدگان نیز به‌زودی صادر خواهد شد، بنابراین نهایتاً مجوز حدود 200 دانشکده در کل کشور در سطح استان‌ها و واحد‌ها صادر خواهد شد. رؤسای پیشنهادی دانشکده‌ها به ما معرفی شده، مصاحبه‌ها نیز انجام شده و به‌زودی نامه‌های موافقت معاونت با رؤسای دانشکده‌ها به استان‌ها و واحد‌ها ابلاغ و حکم آنها زده می‌شود، بنابراین این نظام کار خود را به‌زودی آغاز می‌کند. در همه استان‌ها دانشکده‌ها تشکیل می‌شود. گروه‌ها نیز به خود رؤسای‌واحد‌ها سپرده شده اما درعین‌حال نیازمند موافقت نهایی معاونت موضوعی است که ما این اختیار را به گروه‌های کشوری تفویض کردیم که این گروه‌ها نیز به‌زودی تشکیل می‌شوند.»
همایون همچنین در پاسخ به این سؤال که کدام گروه‌های علمی و رشته‌ها ذیل این دانشکده‌ها تشکیل می‌شوند، توضیح داد: «ما به همین دلیل نظام جدید را پایه‌ریزی کردیم. قرار نیست ذیل دانشکده‌ها، گروه و رشته‌ای تعریف ثابت داشته باشد. دانشکده براساس یک مسأله کلان شکل می‌گیرد و با توجه به موردی که نیاز دارد از گروه‌ها و حتی اعضای هیئت‌علمی خاص دعوت می‌کند و مسأله خود را پیش‌می‌برد. به عبارت بهتر گروه‌ها در تصمیمات مربوط به رشته خود صاحب اختیارند.»
معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد گفت: «تصمیمی که گرفته شد لزوماً بر مبنای بودجه و درآمدزایی نبود، حتی ممکن است هزینه‌های معاونت افزایش پیدا کند. مفهوم محوری استقرار یک نظام دانشی و یک سازماندهی جدید علمی بود. اما درعین‌حال چون رشته‌ها به‌سمت حوزه نوآوری و تنظیم جغرافیایی رشته‌ها در سطح کشور حرکت می‌کنند؛ برآوردمان این است که این تغییرات برای معاونت درآمدزایی نیز به‌همراه خواهد داشت.»
همایون درخصوص میزان مشارکت اعضای هیئت‌علمی و گروه‌های تخصصی نیز توضیح داد: «اعضای هیئت‌علمی در گروه‌های کشوری توزیع می‌شوند؛ از آنجا که پیش از این تصمیمات گروه‌های کشوری باید به تصویب دانشکده نیز می‌رسید ولی الان گروه‌ها اختیارات بیشتری پیدا می‌کنند، طبیعتا دست آنها بازتر خواهد بود و امیدوارم از این نظام استقبال بیشتری کنند.»
بحث هماهنگی بین این 6 دانشکدگان موضوع دیگری است که مطرح است. سؤالی که شاید ذهن را درگیر کند، این است که با افزایش تعداد دانشکدگان‌ها در این معاونت آیا هماهنگی بین آنها سخت‌تر خواهد شد یا خیر؟ همایون به این ابهام پاسخ داد: «دانشکدگان‌ها در شورایی به نام شورای پژوهشی به ریاست معاون علوم انسانی و هنر و دبیری راهبر پژوهش جمع می‌شوند. گروه‌ها نیز در شورای آموزشی دور هم جمع می‌شوند و تصمیم‌گیری‌ها مستقیماً در معاونت انجام می‌شود. همین وضعیت در واحد‌ها با معاون آموزشی و پژوهشی واحد‌ها تکرار می‌شود.»
به‌گفته معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد قاعدتاً گروه‌ها بعد از این باید وارد مسائلی شوند که رشته‌ها را درگیر کرده که یکی از این مسائل بازنگری سرفصل‌هاست.
