فرهیختگان: چند روزی می‌شود که بخش‌هایی از گفت‌وگوی علی اردشیر لاریجانی با خبرآنلاین، بازتاب زیادی داشته است. از بخش‌های مهم این گفت‌وگو، توضیح لاریجانی در رابطه با دلایل ردصلاحیت خود، حجاب و فیلترینگ بود. لاریجانی درباره ماجرای رفع فیلترینگ گفته «سیاست سخت است ولی هیچ‌وقت بدون راه‌حل نیست. به این مسائل باید به طور واقع‌بینانه نگریست. چند روز پیش جلسه‌ای با دبیر شورای عالی فضای مجازی داشتم و دیدم راه‌حل‌هایی را برای موضوع فیلترینگ پیدا کرده بود. مشکل عمده‌ای که متدینین درمورد فیلترینگ دارند این است که تصاویر مستهجن در فضای مجازی وجود دارد. ایشان گفت راه‌حل‌هایی وجود دارد. به‌هرحال عقاید مختلفی وجود دارد. مهم این است که از فضای مجازی درست استفاده شود. کسی دنبال استفاده نادرست و این تصاویر در این فضا نیست. ایشان راه‌حل‌هایی داشت و گفت دولت تصمیم می‌گیرد که هم نگرانی متدینین رفع شود و هم فضا باز شود تا راحت بتوان کسب‌و‌کار را راه انداخت.»
ماجرای فیلترینگ و رفع فیلتر از همان روزهای ابتدایی دولت پزشکیان مطرح بود و بسیاری از کارشناسان منتظر برگزاری اولین جلسه شورای عالی فضای مجازی بودند. مسئله رفع فیلترینگ برای دولت پزشکیان به قدری جدی است که رئیس‌جمهور در اولین نشست خبری خود با خبرنگاران اعلام کرده بود «مسئله فیلترینگ در دستورکار است و آن را در شورای امنیت هم مطرح خواهیم کرد.»
تأیید سخنان لاریجانی توسط دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور
با توجه اظهارات و گفت‌وگوی اخیر لاریجانی، مجدداً برای اذهان عمومی این پرسش مطرح شد که دولت و شورای عالی فضای مجازی قرار است از طریق چه سازوکاری رفع فیلترینگ را میسر کند؟ رسیدن به پاسخ این پرسش و شاید حتی خود این پرسش به تنهایی وقتی اهمیت یافت که دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور روز گذشته در شبکه اجتماعی ایکس خبر داد قدم‌های مؤثری در راستای رفع فیلترینگ برداشته شده است.
علی ربیعی در شبکه ایکس نوشته: «به تازگی شاهد انتصاب سه استاندار عرب، کرد و بلوچ در استان‌های خوزستان، کردستان و سیستان‌وبلوچستان بودیم. این امر از آرزوهای دیرین ساکنان این مناطق بوده که تاکنون به عنوان تابو محسوب می‌شده تا آنجا که حتی انتصاب معاون سیاسی استانداران اهل‌سنت نیز ناممکن تلقی می‌شد. به رغم مقاومت‌های زیاد، با توافق‌سازی قدم‌های مؤثری نیز در رفع فیلترینگ برداشته شده که به زودی شاهد آن خواهیم بود. بازگشت اساتید و دانشجویان اخراجی دانشگاه‌ها و سهولت فعالیت‌های اجتماعی که اتفاقی دور از دسترس و ناممکن به نظر می‌رسید، درنهایت اتفاق افتاد و همه این‌ها به رغم تمامی دشواری‌ها، نتیجه تفاهم و توافق‌سازی است.» اکنون با توجه به سخنان علی لاریجانی و موضع اخیر ربیعی، سوال اینجاست مدیریت محتوا و اجازه دسترسی به مخاطب، هم‌زمان با رفع کلی فیلترینگ از لحاظ فنی چقدر امکان‌پذیر است؟
روی کار آمدن نسخه پوسته یکی از احتمالات مطرح شده است
محمد کشوری، کارشناس حوزه فضای مجازی معتقد است اظهارات لاریجانی نامشخص است و در گفته‌های او مشخص نیست که دقیقاً قرار است از کدام شیوه فنی استفاده شود. کشوری البته در گفت‌وگو با «فرهیختگان» احتمال می‌دهد شاید منظور لاریجانی از رفع فیلترینگ، استفاده از «پوسته» باشد. طبق جلسه نودوششم شورای عالی فضای مجازی مصوبه‌ای درخصوص امکان دسترسی به سکوهای خارجی با سازوکارهای حکمرانی‌پذیر، ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی و ایجاد سامانه ملی و جامع داده ابلاغ شده است. براساس مصوبه سوم این جلسه، مرکز ملی فضای مجازی موظف شده سامانه ملی سنجش و پایش داده‌ای فضای مجازی را در تمامی لایه‌ها ظرف مدت سه ماه ایجاد کند و تمامی دستگاه‌ها، سازمان‌ها، نهاد‌ها و تنظیم‌گران بخشی موظفند دسترسی به داده‌ها و سامانه‌های مرتبط با فضای مجازی را برای مرکز ملی فضای مجازی فراهم کنند. در مصوبه مربوط به سکوهای خارجی، تنظیم‌گران بخشی موظف شده‌اند برای ایجاد تنوع در سبد مصرف کاربران با سازوکارهای حکمرانی‌پذیر و با هدف رفع نیاز مردم، سکوها و خدمات پرکاربرد خارجی که امکان ارائه خدمات در قالب «پوسته» برای آن‌ها وجود دارد را شناسایی کرده و شرایط فعالیت آن‌ها را در داخل کشور فراهم کنند.
در همان روزهای انتشار خبر این مصوبه، کارشناسان گفته بودند منظور از «پوسته» در مصوبه شورای عالی فضای مجازی، ارائه نسخه‌های غیررسمی است که با واسطه به سرویس‌دهنده اصلی متصل می‌شود، چیزی مشابه تلگرام طلایی و نسخه‌های غیررسمی تلگرام و چنین کاری امنیت اطلاعات کاربر را در معرض خطرهای مختلفی قرار می‌دهد. کشوری در این گفت‌وگو البته بر این تأکید می‌کند که این تنها یک احتمال از سخنان لاریجانی می‌تواند باشد و روند اتخاذ‌شده باید توسط خود لاریجانی یا همان شورای عالی فضای مجازی شفاف شود.
آستارکی، کارشناس فضای مجازی: فیلترینگ نقض سیاست مدنظر حاکمیت بود
پوریا آستارکی، کارشناس فضای مجازی می‌گوید درون شبکه نمی‌توانیم دسترسی کاربر را محدود کنیم. «در مقطعی شاید حدود 20 سال قبل، تلاش شده بود بتوان از طریق پردازش تصاویر، عکس‌های نامناسب را در جریان اینترنت حذف کرد. مثلاً شما وارد یک سایت می‌شوید، اگر تصاویر نامناسب است، تصاویر نمایش داده نشود. اما این ماجرا برای آن مقطع بود و الان اجرای این شیوه امکان‌پذیر نیست، زیرا تمام سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها از پروتکل امن استفاده می‌کنند و این امکان وجود ندارد که در مسیر شبکه، چنین فیلتری بر محتوای سایت یا اپلیکیشن اجرا کرد.»
آستارکی ادامه می‌دهد: «کلیت برداشت من در رابطه با نظر تصمیم‌گیران ماجرا این است که ناکارآمدی فیلترینگ موجود برای مقاصد و اغراضی که داشته، محرز شده است. یعنی اگر شما نسبت به موضوعات شرعی و اخلاقی نگرانی و دغدغه دارید، فیلترینگ موجود آن نگرانی را برطرف نکرده؛ چراکه رواج فیلترشکن‌ها دسترسی را آسان‌تر کرده است. همچنین فیلترینگ موجود، نه‌تنها امکانات حکمرانی را افزایش نداده، بلکه محدود کرده است. وقتی نقض غرض شده و به هدف مقصود نرسیده‌اند و فیلترینگ در خلاف جهت هدف حرکت می‌کند و از سمتی دیگر عوارض دیگری هم ایجاد کرده است، مانند بی‌اعتمادی مردم به تصمیم‌گیرندگان ماجرا یا نارضایتی اجتماعی، بنابراین ادامه آن منطقی نیست. در اینجا فرض می‌گیریم که قرار است فیلترینگ متوقف شود و شبکه‌ای ایجاد می‌کنیم که به محتوای نامناسب دسترسی دارد و قرار است از این طریق سیاست مدنظر اتخاذ شود. این ماجرا به چه صورت پیش گرفته خواهد شد؟ اگر ما مسئله تحریم‌ها را نداشتیم، تعاملمان با شرکت‌های آمریکایی مدنظر بسیار بهتر بود؛ چراکه اغلب این شبکه‌های بزرگ، شرکت‌های آمریکایی هستند. بنابراین میتوانستیم تعامل رسمی و حقوقی با آن‌ها داشته باشیم. همچنین میتوانستیم این شرکت‌ها را به پاسخگویی ملزم کنیم و مواردی را طبق قانون رعایت کنند.»
این کارشناس فضای مجازی همچنین در ادامه می‌گوید: «راه‌حل‌های دیگری نیز وجود دارد. مثلاً ایده‌ای وجود دارد که کشورهای اسلامی از این شبکه‌های اجتماعی درخواست کنند نوعی از محتوا را در محدوده این کشورها نمایش ندهند. این امکان وجود دارد و این راهکار می‌تواند از طریق ابزار دیپلماسی کشورهای اسلامی، در تعامل با این شرکت‌ها اجاره شود. من فکر می‌کنم راه‌حل‌ها برای کنترل محتوای غیراخلاقی باید به این سمت برود. اما فرض می‌گیریم که این راه‌حل‌ها هم وجود ندارد. واقعیت این است که دیگر فیلتر بودن یا نبودن، تفاوتی در امکان دسترسی به محتوای نامناسب ایجاد نمی‌کند و به همین دلیل ادامه فیلترینگ تنها عوارض و هزینه‌های اجتماعی_سیاسی و امنیتی دارد.»
ابزار نظارت بر محتوای نامناسب شبکه‌های اجتماعی گفت‌وگوهای سیاسی است
آستارکی می‌گوید در اوایل دهه90 ماجرای فیلترینگ هوشمند مطرح شد. «در فیلترینگ هوشمند، مثلاً اینستاگرام تصاویر نامناسب را نمایش نمی‌دهد. بلافاصله پس از اینکه اینستاگرام، پروتکل‌های امن برای انتقال محتوای خود میان سرورها و موبایل‌های کاربران را فعال کرد و رمزگذاری شد، بلافاصله فیلترینگ هوشمند از کار افتاد. اکنون تمام این محتوا میان سرور و دستگاه‌های کاربران همه رمزگذاری شده است، بنابراین در این میان کسی نمی‌تواند در آن دخالت کند. چنین راه و مسیری به طور مسلم کار نخواهد کرد. پیش از این تلاش‌هایی برای آن شده است، از این رو راه درست این است که با آن شبکه‌ها تعامل شود و آن شبکه‌ها هم خود را به پاسخگویی ملزم کنند.» آنگونه که به نظر می‌رسد، از لحاظ فنی شاید نمی‌توان به طور متقن گفت فرایندی برای نظارت بر محتوای شبکه‌های فیلترشده وجود دارد. کارشناسان فعال در حوزه فضای مجازی معتقدند تنها راهی که این امر را میسر می‌کند، دیپلماسی و ابزارهای سیاسی و همکاری با نمایندگی‌های اصلی شبکه‌های اجتماعی فیلترشده است. اکنون باید دید راهکار دولت برای رفع فیلتر و هم‌زمان نظارت و یا فیلتر خفیف بر محتوای نامناسب چه خواهد بود؟
