علی مزروعی، خبرنگار گروه نقد روز: با شدت گرفتن اختلافات بین روسیه و غرب، این کشور عزم جدی‌تری برای فعال کردن سازوکارهای بین‌المللی موازی با نهادهای تحت سلطه کشورهای غربی پیدا کرده است. این رویکرد باعث می‌شود تا این کشور بتواند مانع از تنگ شدن حلقه تحریم و تحمل فشارهای اقتصادی و سیاسی زیاد شود. گروه بریکس یکی از همین سازوکارها است. روسیه با هدف استفاده حداکثری از ظرفیت بریکس رویدادهای مختلفی را برای سال جاری برنامه‌ریزی کرده است. در همین راستا نیز روز گذشته علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران برای شرکت در نشست مقام‌های عالی امنیتی کشورهای عضو بریکس وارد سن‌پترزبورگ شد. تیر ماه سال جاری نیز قالیباف برای شرکت در دهمین مجمع پارلمانی بریکس به این شهر سفر کرده بود. این سفرها را می‌توان مقدمه‌ای برای برگزاری شانزدهمین اجلاسیه سران بریکس دانست که قرار است اوایل آبان ماه با حضور مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان در کازان برگزار شود. از آنجایی که ایران نیز به لحاظ تعاملات بین‌المللی شرایطی مشابه با وضعیت کنونی روسیه دارد استفاده از ظرفیت‌هایی مثل بریکس و گسترش تعاملات با کشورهای عضو آن از جمله خود روسیه فرصت مناسبی برای فرار از تحریم‌های یکجانبه آمریکا محسوب می‌شود. در ادامه ضمن بررسی برخی از مهم‌ترین نقاط اشتراک و افتراق ایران و روسیه راهبردهایی برای نزدیک‌تر کردن دیدگاه دو کشور در مسائل مختلف پیشنهاد شده است. به‌کارگیری این راهبردها می‌تواند انگاره‌های مطلق‌گرایانه حمایتی یا مخالفتی با سیاست همکاری با روسیه را به حاشیه برده و رویکردی عقلانی بر مناسبات تهران-مسکو حاکم کند.
دو‌قطبی روس هراسی-روس‌ستایی دور باطل است
در فضایی که برخی دچار افراط شده و هرگونه کنشی را که مسکو در تقابل با منافع ملی ایران نشان می‌دهد، نیز توجیه می‌کنند، در سوی مقابل برخی طیف‌های سیاسی نزدیک شدن به مسکو را به معنی دور شدن از غرب دانسته و با نگاهی مطلقا منفی به روابط با روسیه نگریسته‌اند. این طیف مترصد فرصتی‌اند تا هرگونه اظهارنظر مقامات روسی را که خلاف رویکرد ایران تلقی می‌شودُ به دست‌آویزی برای روس‌هراسی تبدیل کنند. نمونه نزدیک‌تر از این تقابل را نیز در چند روز اخیر پس از آنکه روسیه از احداث کریدور زنگزور در خاک ارمنستان حمایت کرد، مشاهده کردیم. اگرچه این موضع برخلاف رویکرد تاکیدی تهران مبنی‌بر مخالفت با تغییر مرزهای جغرافیایی است اما نمی‌توان توقع داشت که مسکو نیز مواضعش را کاملا منطبق با ایران مطرح کند. مسیر درست در این دوگانه مخرب این است که از دریچه منافع ملی و غیرایدئولوژیک روابط تهران و مسکو را تحلیل کرده و راهکارهایی را پیشنهاد داد که قدرت تقویت اشتراکات و کاهش اختلافات دیدگاهی را داشته باشد. این امر نیز کاملا نسبی بوده و با نگاه صفر و صدی نباید به ارزیابی آن نشست.
ریسمان چند‌لایه اشتراکات تهران و مسکو
تقویت اشتراکات راهبردی میان ایران و روسیه نیازمند همکاری‌های استراتژیک، توسعه پروژه‌های مشترک و ایجاد توافقات بلندمدت در زمینه‌های مختلف است. با تمرکز بر منابع مشترک و منافع دوجانبه، دو کشور می‌توانند روابط خود را تقویت کرده و به پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه‌های اقتصادی، امنیتی و دیپلماتیک دست یابند. در ادامه به مهم‌ترین این اشتراکات و روش‌های تقویت آنها پرداخته می‌شود.
1- امنیت منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم: ایران و روسیه هر دو به دنبال ثبات امنیتی در خاورمیانه و منطقه قفقازند و در مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی به همکاری پرداخته‌اند. این اشتراک می‌تواند با افزایش همکاری‌های اطلاعاتی، برگزاری مانورهای نظامی مشترک و ایجاد گروه‌های عملیاتی مشترک برای مقابله با تهدیدات تروریستی تقویت شود. همچنین همکاری در برنامه‌های امنیتی و نظامی برای حفاظت از مناطق استراتژیک می‌تواند به تقویت این رابطه کمک کند.
2- همکاری‌های اقتصادی و تجاری: ایران و روسیه هر دو به دنبال تقویت روابط اقتصادی و تجاری بوده و به توسعه مبادلات تجاری و سرمایه‌گذاری‌های دوجانبه علاقه‌مندند. برای تقویت این اشتراک، دو کشور می‌توانند به ایجاد توافقات تجاری و اقتصادی جدید، توسعه زیرساخت‌های تجاری مشترک و حذف موانع تجاری پرداخته و ایجاد مناطق آزاد تجاری یا توافقات اقتصادی کلان را در دستور کار قرار دهند.
3- همکاری‌های علمی و فرهنگی: ایران و روسیه دارای رابطه‌های فرهنگی و علمی عمیق و تاریخی و به دنبال تقویت تبادل‌های علمی و فرهنگی‌اند. این اشتراک می‌تواند با برگزاری رویدادهای فرهنگی مشترک، تبادل دانشجویان و محققان و پشتیبانی از پروژه‌های تحقیقاتی مشترک تقویت شود. همچنین، تقویت روابط دانشگاهی و پشتیبانی از برنامه‌های فرهنگی می‌تواند به تقویت این رابطه کمک کند.
4- توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل: ایران و روسیه به دنبال توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای ترانزیت انرژی و کالا از طریق منطقه اوراسیا هستند. برای تقویت این اشتراک، دو کشور می‌توانند به پروژه‌های حمل‌ونقل مشترک مانند کریدورهای ترانزیتی، شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای پرداخته و سرمایه‌گذاری‌های مشترک را در این زمینه افزایش دهند.
5- هماهنگی در مسائل بین‌المللی: ایران و روسیه در بسیاری از مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای به‌ویژه در تقابل با نفوذ غرب به دنبال هماهنگی و همکاری‌اند، از جمله در زمینه مسائل امنیتی، سیاسی، اقتصادی. برای تقویت این اشتراک، دو کشور می‌توانند به تشکیل کمیته‌های مشترک برای بررسی مسائل بین‌المللی، هماهنگی در سیاست‌های خارجی و تقویت روابط دوجانبه در سازمان‌های بین‌المللی پرداخته و گزارش‌های مشترک درباره مسائل کلیدی منتشر کنند.
مهم‌ترین پرونده‌های اختلافی روی میز
ایران و روسیه علی‌رغم همکاری‌های راهبردی در زمینه‌های مختلف، همچنان در برخی مسائل مهم اختلافاتی دارند. مهم‌ترین اختلافات بین ایران و روسیه شامل موارد زیر است.
1- دعوای پر‌‌سر‌و‌صدای قفقاز
روسیه در قفقاز، به‌ویژه در قره‌باغ، به‌عنوان بازیگری اصلی عمل می‌کند و تلاش دارد تا به نقش میانجی‌گری خود در این منطقه ادامه دهد. در مقابل، ایران به‌عنوان همسایه قفقاز نگرانی‌هایی درباره نفوذ ترکیه و نقش رژیم‌صهیونیستی در این منطقه دارد. یکی ازمهم‌ترین نقاط اختلاف بین ایران و روسیه در قفقاز، کریدور زنگزور است. این کریدور که توسط آذربایجان مطرح شده و از حمایت ترکیه برخوردار، هدفش ایجاد مسیری است که منطقه نخجوان را به جمهوری آذربایجان متصل کرده و از استان سیونیک ارمنستان (منطقه زنگزور) عبور کند. این کریدور در عمل می‌تواند دسترسی زمینی ایران به ارمنستان را محدود کرده و نفوذ ترکیه و آذربایجان در منطقه قفقاز را افزایش دهد. اختلاف دیدگاه ایران و روسیه در چند روز اخیر که پوتین نیز در اظهارنظری از تاسیس کریدور زنگزور حمایت کرده بیشتر از گذشته رخ‌نما شده و دستمایه‌ای برای طیف‌های سیاسی روس‌هراس فراهم آورده است. راه‌حل‌هایی که بتوانند به توازن منافع ایران و روسیه کمک کنند و در عین حال نگرانی‌های ایران را درخصوص کریدور زنگزور برطرف کنند، می‌توانند پایه‌ای برای توافق باشند. چند راهکار احتمالی را که می‌تواند در‌مورد کریدور زنگزور به توافق منجر شود؛ می‌توان این‌گونه تشریح کرد؛ به جای ایجاد یک کریدور جدید که به تغییرات مرزی منجر شود، می‌توان گزینه‌ای را مطرح کرد که مسیرهای حمل‌ونقل موجود تقویت و به‌روزرسانی شوند. به این ترتیب، نگرانی ایران در‌مورد تغییر مرزهای بین‌المللی از بین می‌رود و در عین حال به آذربایجان و ترکیه نیز امکان می‌دهد که به شکل موثرتری با نخجوان ارتباط برقرار کنند، بدون اینکه نیازی به تاسیس یک کریدور جدید باشد. پیشنهاد دیگر می‌تواند مدیریت مشترک کریدور زنگزور توسط روسیه، ایران و ارمنستان باشد. در این صورت، ایران احساس نخواهد کرد که این کریدور تنها تحت کنترل آذربایجان و ترکیه است. حضور ایران و روسیه در مدیریت این کریدور می‌تواند به توازن قدرت در منطقه کمک کرده و مانع از نفوذ بیش از حد آذربایجان و ترکیه شود. ایجاد کریدور زنگزور می‌تواند در سایه طرح بزرگ‌تری برای همکاری‌های منطقه‌ای که همه طرف‌ها از آن بهره‌مند شوند به حاشیه برود. اگر این کریدور به‌عنوان بخشی از پروژه‌های بزرگ‌تر اقتصادی در نظر گرفته شود که ایران نیز از آن نفع می‌برد، ممکن است تهران با اجرای آن موافقت کند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی، انرژی و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در منطقه قفقاز باشد.
2- نزدیک کردن دیدگاه‌ها در‌مورد ارتباط با غرب
روابط روسیه با غرب، به‌ویژه پس از تحریم‌های غرب علیه این کشور به دلیل بحران اوکراین، به‌شدت تیره شده است. در مقابل، ایران به دنبال تعامل با کشورهای غربی در برخی زمینه‌ها مانند مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها بوده است. این تفاوت در استراتژی‌ها گاهی باعث ایجاد اختلاف نظر می‌شود. روسیه از مذاکرات برجام و تلاش‌ها برای حفظ توافق هسته‌ای ایران حمایت کرده است، اما در مواردی مانند نحوه همکاری هسته‌ای و مسائل مربوط به کنترل تسلیحات و تحریم‌ها، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. هرچند ایران و روسیه در بسیاری از مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای به‌عنوان هم‌پیمانان استراتژیک عمل می‌کنند، اما این اختلافات می‌تواند در برخی مواقع به تنش‌های زیرسطحی در روابط دو کشور منجر شود. حل اختلافات ایران و روسیه در زمینه ارتباط با غرب نیازمند گفت‌وگوهای دیپلماتیک، تنظیم راهبردهای مشترک و ایجاد همکاری‌های برد-برد است. برای حل اختلافات ایران و روسیه در زمینه ارتباط با غرب، باید به تعاملات دیپلماتیک، همگرایی در منافع اقتصادی و امنیتی و ایجاد توافقات بلندمدت توجه کرد. هر دو کشور می‌توانند با همکاری‌های گسترده در زمینه‌های مختلف به کاهش تنش‌ها و حفظ منافع مشترک دست یابند، در حالی که ارتباطات با غرب را نیز مدیریت می‌کنند. ایران و روسیه می‌توانند از طریق تشکیل کارگروه‌های دیپلماتیک، مذاکرات رسمی در سطوح بالا و ایجاد کانال‌های ارتباطی دائم، درباره منافع مشترک خود در قبال غرب و برجام به تعامل برسند. ایران و روسیه می‌توانند از طریق هماهنگی در مذاکرات با غربی‌ها به یک چهارچوب مشترک دست یابند. روسیه می‌تواند به‌عنوان میانجی فعال در مذاکرات، در حل و فصل مسائل فنی و سیاسی مشارکت کند، اما در عین حال به نیازهای اقتصادی و امنیتی ایران نیز توجه داشته باشد. در مقابل، ایران می‌تواند از طریق اعتمادسازی با روسیه، اطمینان دهد که حتی در صورت لغو تحریم‌ها و بهبود روابط با غرب، همکاری‌های استراتژیک خود با روسیه را حفظ خواهد کرد.
3- رقابت در بازار انرژی
ایران و روسیه هر دو از تولیدکنندگان و صادرکنندگان مهم نفت و گازند و در برخی بازارها رقابت مستقیم دارند. به‌ویژه در اروپا، روسیه به‌عنوان یکی از تامین‌کنندگان اصلی گاز حضور دارد و تلاش‌های ایران برای افزایش صادرات گاز می‌تواند به رقابت میان دو کشور منجر شود. رفع اختلافات بین ایران و روسیه در زمینه انتقال انرژی نیازمند مذاکرات دیپلماتیک گسترده، همسویی منافع اقتصادی و همکاری‌های استراتژیک است. با توجه به منافع مشترک و رقابت‌های موجود، راه‌حل‌هایی وجود دارد که می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد فرصت‌های مشترک کمک کند. برخی از این راهکارها عبارتند از: سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌های انرژی مانند پالایشگاه‌ها، خطوط لوله و پروژه‌های گاز طبیعی مایع (LNG)، مشارکت در بازارهای جدید به‌طوری که هر دو کشور در بهره‌برداری از منابع انرژی و صادرات به بازارهای بین‌المللی همکاری کنند و سود مشترکی ببرند، همکاری در صنایع پایین‌دستی انرژی مانند پتروشیمی و پالایش که می‌تواند به تولید محصولات با ارزش افزوده و صادرات مشترک منجر شود. ایران و روسیه می‌توانند در چهارچوب سازمان‌های بین‌المللی مانند اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) به هماهنگی‌های بیشتری در زمینه تعیین تولید و قیمت‌گذاری بپردازند. این هماهنگی‌ها می‌تواند از رقابت قیمتی که به زیان هر دو کشور است، جلوگیری کرده و به ثبات بازارهای جهانی کمک کند. یکی از اصلی‌ترین نقاط اختلاف، رقابت بر سر خطوط لوله و مسیرهای ترانزیتی است. ایجاد زیرساخت‌های ترانزیتی مشترک مانند توسعه خطوط لوله مشترک که از طریق ایران و روسیه به اروپا یا بازارهای آسیایی متصل شود و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های حمل‌ونقل دریایی مشترک مانند حمل LNG از بنادر ایران و روسیه به آسیا یا اروپا می‌تواند به تقسیم متوازن منافع کمک کند. ایران و روسیه می‌توانند به جای تمرکز صرف بر منابع فسیلی، در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین انرژی همکاری کنند. این همکاری می‌تواند شامل پروژه‌های تحقیق و توسعه در زمینه انرژی‌های خورشیدی، بادی و هسته‌ای باشد. با توجه به تقاضای بالای انرژی در چین، هند و جنوب شرقی آسیا، ایران و روسیه می‌توانند از طریق همکاری در بازارهای آسیایی، به کاهش رقابت‌ها و افزایش منافع مشترک دست یابند. قراردادهای مشترک صادرات انرژی به این مناطق می‌تواند به توزیع متوازن منافع کمک کند.
