ابوالفضل مظاهری، دبیر گروه دانشگاه: نسخه جدید رتبه‌بندی شانگهای هفته گذشته منتشر شد. رتبه‌بندی که نخستین‌بار سال 2003 میلادی توسط دانشگاه جیائو تونگ شانگهای اعلام شد و از سال 2009 هم تحت‌نظر موسسه مشاوره رتبه‌بندی شانگهای انجام می‌شود. شانگهای که امروزه یکی از مهم‌ترین و معتبرترین رتبه‌بندی‌های دانشگاهی جهان شناخته می‌شود، در آخرین نسخه خود سراغ دوهزار و 500 دانشگاه و مرکز آموزش عالی رفته و از بین آنها هزار دانشگاه برتر جهان را معرفی کرده است. در این رده‌‌بندی و ۳۲ دانشگاه برای اولین‌بار در جمع هزار دانشگاه برتر و پنج‌دانشگاه موفق به کسب رتبه‌ای کمتر از 500 شدند. شش دانشگاه هم به جمع 100 دانشگاه برتر دنیا راه‌ یافتند که به‌جز دانشگاه ایالتی اوهایو- کلمبوس از ایالات‌متحده در رتبه ۸۲، دانشگاه‌های چینی ووهان، شیان جیائوتنگ و سیچوان به ترتیب در جایگاه‌های 89، 95 و 98 و دانشگاه هلسینکی از فنلاند با رتبه ۹۹، حضور دانشگاه ملک سعود قدیمی‌ترین دانشگاه عربستان‌سعودی در رتبه 90 حائز اهمیت و قابل‌توجه است. 

شانگهای چگونه رتبه‌بندی می‌کند؟
پیش از ورود به جزئیات امسال شانگهای شاخص‌های شش‌گانه آن را مرور می‌کنیم که در چهار دسته کیفیت آموزش، کیفیت اعضای هیات‌علمی، برون‌داد پژوهشی و سرانه جای می‌گیرد. آن‌گونه که در صفحه روش‌شناسی این رتبه‌بندی توضیح داده شده دانشگاه‌هایی مورد ارزیابی و رتبه‌بندی شانگهای قرار می‌گیرند که دارای برندگان جایزه نوبل، برندگان مدال فیلدز، محققان پراستناد یا مقالات منتشرشده در نشریات نیچر و ساینس باشند. علاوه‌بر این، دانشگاه‌هایی را که تعداد قابل‌قبولی از مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی توسعه‌یافته علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی داشته باشند نیز شامل می‌شوند. در جدول شاخص‌ها که مجموعا هر دانشگاه 100 امتیاز می‌تواند کسب کند، کیفیت آموزش با وزنی معادل 10 درصد، براساس شاخص فارغ‌التحصیلان برنده جایزه نوبل و مدال فیلدز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در معیار «کیفیت اعضای هیات‌علمی» هم اعضای هیات‌علمی برنده جایزه نوبل و مدال فیلدز و پژوهشگران پراستناد هریک با وزنی معادل 20 درصد از کل محاسبه می‌شوند. «برون‌داد پژوهشی» معیار دیگری است که با استفاده از مقالات منتشرشده در مجلات ساینس و نیچر و مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی هرکدام با وزن 20 درصدی بررسی می‌شوند. آخرین شاخص هم بررسی سرانه عملکرد عملی است که با وزن 10 درصدی، 100 امتیاز جدول را تکمیل می‌کند. منبع اصلی گردآوری اطلاعات پژوهشی دانشگاه‌ها پایگاه استنادی WOS است و سایر اطلاعات هم از وب‌سایت‌های جوایز نوبل، مدال فیلدز، پایگاه‌های اطلاعاتی و اطلاعات آماری دولتی استخراج می‌شوند. 

شانگهای 2024: هاروارد کماکان در صدر
در جدیدترین رتبه‌بندی هزار دانشگاه برتر جهان هاروارد هنوز هم اول دنیاست و 22 سال است جایگاه خود را حفظ کرده. در بین 10 دانشگاه نخست- جز کمبریج و آکسفورد- بقیه آمریکایی هستند. استنفورد و MIT مانند سال گذشته دوم و سوم هستند. کمبریج روی پله بعدی قرار دارد، دانشگاه برکلی کالیفرنیا هم پنجم است. بعد از آن هم آکسفورد، پرینستون، موسسه فناوری کالیفرنیا (کلتک)، کلمبیا و شیکاگو به ترتیب در رتبه‌های پنجم تا دهم قرار گرفته‌اند با این توضیح که کلتک و کلمبیا به‌طور مشترک در پله هشتم ایستاده‌اند. در بین دانشگاه‌های قاره اروپا و پس از دو دانشگاه تک‌رقمی انگلیسی، دانشگاه پاریس- ساکلی سه‌رتبه ارتقا یافته و در رتبه 12 رده‌بندی قرار گرفته است. کالج لندن سومین دانشگاه انگلیسی برتر از نگاه شانگهای در رده 16 قرار گرفته و پس از آن ETH زوریخ سوئیس در جایگاه ۲۱ قرار دارد. در میان دانشگاه‌های آسیایی، نخستین دانشگاه شینهوا از چین است که مثل سال گذشته در رتبه ۲۲ ایستاده، بعد از آن دانشگاه پکن با چهار پله رشد خود را به رده 24 رساند. دانشگاه توکیو در رتبه 27 هم سومین دانشگاه برتر آسیایی این لیست است. در میان 10 دانشگاه برتر آسیایی این رده‌بندی، دانشگاه ملی سنگاپور و دانشگاه هنگ‌کنگ در رتبه‌های 68 و 69 جهان و نهم و دهم آسیا ایستادند. بهترین دانشگاه قاره اقیانوسیه هم کماکان و برای چهاردهمین سال متوالی در اختیار دانشگاه ملبورن است که رتبه ۳۷ را دارد. 

تعداد ایرانی‌ها آب رفت
حضور دانشگاه‌های ایران در این نظام رتبه‌بندی اولین بار با یک دانشگاه در سال 2009 رقم خورد. تعداد دانشگاه‌های ایرانی در چندسال اخیر روند نزولی داشته است. از سال 2021 که 11 دانشگاه از ایران، هشت دانشگاه از ترکیه و 6 دانشگاه از عربستان در رده‌بندی شانگهای حضور داشتند ما روند نزولی تا 2024 طی کردیم و امسال پایین‌تر از عربستان با 12 دانشگاه و ترکیه با 10 دانشگاه در بین کشورهای اسلامی از این حیث سومین کشور با 9 دانشگاه هستیم و پس از ما، مصر با هشت دانشگاه قرار دارد. به‌جز برترین دانشگاه سعودی‌ها که الان در لیگ 100 دانشگاه نخست حضور دارند فقط دانشگاه قاهره، بهترین دانشگاه مصر بالاتر از دانشگاه‌های ایرانی در رده 400-301 دنیا ایستاده است. 

بهترین دانشگاه  ‌های ایران کدامند؟
در رده‌بندی 2024 شانگهای، دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه تهران در جایگاه 500-401 جهان ایستادند و بهترین دانشگاه‌های ایرانی محسوب می‌شوند. دانشگاه تربیت مدرس، سوم ایران و در جایگاه 700-601 دنیاست. بعد از آن هم علوم پزشکی ایران، علوم پزشکی شهید بهشتی و صنعتی شریف در جمع 800 دانشگاه برتر دنیا هستند. صنعتی امیرکبیر، علم‌وصنعت و تبریز سه دانشگاه ایرانی دیگر حاضر در شانگهای و در رده 1000-901 جهان حضور دارند. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه علوم پزشکی شیراز که در رتبه‌بندی‌های سال‌های گذشته حضور داشتند در این لیست دیده نمی‌شوند. در بین دانشگاه‌های ایرانی صرفا دانشگاه شریف و تهران از امتیاز معیار کیفیت آموزش برخوردارند. هیچ دانشگاهی امتیازی در شاخص اعضای هیات‌علمی برنده جایزه نوبل و مدال فیلدز ندارد. در شاخص پژوهشگران پراستناد هم دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه علوم پزشکی ایران، سه دانشگاه دارای امتیازند. در معیار برون‌داد پژوهشی، براساس شاخص «مقالات منتشرشده در مجلات ساینس و نیچر»، دانشگاه علوم پزشکی تهران بالاترین امتیاز را دارد. بعد از آن هم علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، تربیت مدرس، ایران، شریف و تبریز قرار دارند و علم‌وصنعت تنها دانشگاهی است که امتیازی در این زمینه ندارد. براساس «مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی» دانشگاه تهران با امتیاز 42.5 اول است. علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی و تربیت مدرس در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند و شریف آخرین دانشگاه در این شاخص است. در آخرین شاخص یعنی «سرانه عملکرد علمی هر دانشگاه» دانشگاه تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران و علوم پزشکی شهید بهشتی سه دانشگاه برتر ایرانی هستند. 

اوضاع نه‌چندان خوب دانشگاه‌ها به روایت شانگهای
وضعیت نامطلوب حضور دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های جهانی موضوع جدیدی نیست. بررسی وضعیت جایگاه دانشگاه‌ها در شانگهای 2024 نشان می‌دهد در مجموع شرایط چهار دانشگاه بدون‌تغییر بوده است؛ شرایط دو دانشگاه بدتر شده و جایگاه دوم دانشگاه هم نسبت به سال قبل بهتر شده است. اما نگاهی به روند کلی حضور دانشگاه‌های ایرانی- چه از حیث تعداد و چه حیث جایگاه- شرایط مثبتی ندارد. دانشگاه علوم پزشکی تهران که نسبت به سال قبل رشد داشته به جایگاه سال 2022 برگشته است. دانشگاه تهران، جایگاه سال قبل را حفظ کرده اما هنوز نتوانسته به جمع 400 دانشگاه برتر جهان برگردد. دانشگاه تربیت مدرس هم گرچه نسبت به سال قبل جایگاه بهتری دارد اما هنوز تا بهترین جایگاه پنج‌سال اخیر خود یعنی 600-501 دنیا فاصله دارد. علوم پزشکی ایران بعد از غیبت در لیست سال پیش، در جایگاه بهتری به رده‌بندی برگشت. علوم پزشکی شهید بهشتی همان روند همیشگی را حفظ کرده است. صنعتی شریف نیز با حفظ جایگاه سال قبل، تا بهترین نتیجه خود فاصله دارد. اوضاع امیرکبیری‌ها در بین همه دانشگاه بدتر به‌نظر می‌رسد دانشگاهی که روزی در جمع 600 دانشگاه برتر جهان قرار داشت، امسال با 200 پله نزول، در رده 900 تا 100 قرار گرفته است. علم صنعت هم نسبت به سال گذشته حفظ جایگاه کرده اما هنوز نتوانسته به جمع 800 دانشگاه برتر برگردد که سال‌های 2021 و 2022 تجربه کرد. دانشگاه تبریز هم در آخرین رتبه‌بندی 100 پله‌ای افت کرده و نتیجه‌ای ضعیف‌تر از دوره قبل گرفته است.