علی ملکی، خبرنگار گروه نقد روز: استعفای محمدجواد ظریف بهعنوان فعالترین کنشگر کمپین انتخاباتی پزشکیان، با سیلی از واکنشها روبهرو شد. این اتفاق شامل پیامهایی از سوی مقامات، مطبوعات، فعالان سیاسی و کاربران شبکههای اجتماعی بود و همین موضوع باعث شد جنس این واکنشها با یکدیگر متفاوت باشد. از یک سو چهرههای نزدیک به ظریف و برخی اصلاحطلبان در پیامهای خود از ظریف خواستند تا استعفایش را پس گرفته و پشت دولت را خالی نکند. برخی پیامهای دیگر هم خطاب به رئیسجمهور است و از پزشکیان میخواهند مانع خروج ظریف از بدنه دولت شود و از تجارب او در امور کشور استفاده کند. از سوی دیگر عدهای معتقدند استعفای ظریف نمایشی و به مثابه فشار برای سهمخواهی او از کابینه است و با توجه به سابقه استعفاهای مکررش، پزشکیان نباید خود را درگیر این نمایشها کند. با این وجود ظریفی که در ماههای اخیر و در سفرهای انتخاباتی، کتش را برای سخنرانی و جذب رای برای پزشکیان درآورده بود، حالا این کار را برای پسدادن عنوانش در دولت چهاردهم انجام داده است.
زودرنج نباش
آخرین ساعات روز یکشنبه (21 مرداد) بود که محمدجواد ظریف، معاون راهبردی رئیسجمهور با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس از سمت خود کنارهگیری کرد. «سلام بر مردم بزرگوار و خطاپوش ایران» شوک شبانه او به دولت پزشکیان با این جمله آغاز شد. ظریف در پیام استعفای خود گزارشی از عملکردش در شورای راهبری ارائه داد و البته نسبت به آن اعلام نارضایتی کرد و نوشت که این اولین تجربه و پر از کاستی بود و بیگمان در آینده بهبود خواهد یافت. او در این پیام، زودرنج بودنش را رد کرد و از صبر و استقامتش در دوران مسئولیت نوشت. همین موضوع در ابتدا با واکنشهایی روبهرو شد. عدهای از کاربران به پنجبار استعفای او در دوران تصدیاش بر وزارت خارجه اشاره کردند. یکی از کاربران اما به دفاع از ظریف برخاست و نوشت که ظریف ۸ سال همه داشته و نداشتهاش را برای مردم ایران گذاشت اما 12 سال تخریب شد. ظریف مستقیما به این پیام واکنش نشان داد و نوشت: «از بزرگواری شما سپاسگزارم. یکی از ناگوارترین اتهامات برای بنده زودرنجی است. وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم.» از سوی دیگر اما احمد زیدآبادی، فعال سیاسی در یادداشتی علت استعفای ظریف را «عصبانیت» او دانسته و گفته ظریف حق داشته عصبانی شود. او با اشاره به اینکه عصبانیشدن بخشی از خلقوخوی هر آدمی است و در برخی مواقع کاملا هم موجه است، نوشته: «من اما شخصا هر اقدام و تصمیمی براساس عصبانیت را مناسب کار سیاسی نمیدانم. عصبانیت امری گذرا و ناپایدار است. در میان عصبانیت نباید تصمیم گرفت چون احتمال دارد پشیمانی به بار آورد.» محمدعلی ابطحی، فعال سیاسی اصلاحطلب و رئیسدفتر محمد خاتمی خطاب به ظریف نوشته است: «خیلی برای ایران زحمت کشیدی اما همچنان زودرنج ماندهای». او در ادامه به ظریف پیشنهاد میدهد کاش در سیاستداخلی هم مثل سیاستخارجی برای منافع مردم بجنگد.
جنجال استعلام منفی
یکی از سریعترین و در عین حال جنجالیترین واکنشهایی که استعفای ظریف را بیش از پیش به حاشیه برد، شائبه رد استعلام او توسط نهادهای امنیتی بود. طبق این خبر جواب منفی نهاد نظارتی به استعلام آغاز به کار ظریف در معاونت راهبردی ریاستجمهوری، شامگاه شنبه (٢٠ مرداد ١۴٠٣) به پزشکیان ابلاغ شده و در واقع دلیل اصلی استعفای وزیر پیشین امور خارجه از دولت چهاردهم بوده است. این موضوع در همان ساعات اولیه در رسانهها بازتاب گستردهای پیدا کرد و چهرههای مختلف ازجمله خود ظریف به آن پرداختند. همچنین گفته شد علت استعفای ظریف، ردصلاحیت او در استعلامها بهخاطر تولد فرزندش در خارج از ایران بوده است. برمبنای ماده 2 قانون نحوه انتصاب اشخاص در مشاغل حساس، انتصاب افرادی که خود، فرزندان یا همسرشان تابعیت مضاعف دارند، در مشاغل حساس ممنوع است. با این حال اما خود ظریف این موضوع را رد کرد. او در صفحه خود در ایکس نوشت که فرزندانش حدود 40 سال پیش و در دوران تحصیل در آمریکا بهدنیا آمدهاند و با توجه به قوانین ایالاتمتحده، تابعیت قهری گرفتهاند. ظریف در این پست یادآوری کرد تحت دو تحریم آمریکا و یک تحریم کانادا قرار دارد و حتی امکان سفر توریستی به ایالاتمتحده، کانادا و برخی کشورهای دیگر را ندارد. او تاکید کرد هیچ نهاد نظارتی مخالفتی با معاونتش اعلام نکرده است.
حمید رسایی، نماینده ادوار مجلس اما این موضوع را خلاف قانون دانست و با یادآوری ماده ۲ قانون نحوه انتصاب اشخاص درمشاغل حساس نوشت: «لطفا استعفای اجباری خودتان را مثل روغن ریخته نذر امامزاده نکنید.» در مقابل رحمتالله بیگدلی، استاد دانشگاه و فعال سیاسی مقابل این ادعاها از ظریف دفاع کرده و در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که اگر تابعیت قهری را هم مانند اکتسابی بدانیم، کشور از خدمات بزرگانی چون شهید چمران محروم میشود.
محمدجواد آذریجهرمی، وزیر سابق ارتباطات در دفاع از ظریف در پاسخ به ادعای استعلام منفی نوشت: «شهادت میدهم که برای ایران از خود و خانوادهاش گذشت؛ خار چشم صهیونیستهاست و آمریکا تحریمش کرد تا اثرگذاریاش برای ایران را بکاهد؛ چرا باید با خودتحریمی، ایران از خدماتش محروم شود؟» محمد مهاجری و فیاض زاهد در یادداشتی مشترک مخالفتشان را نسبت به استعفای ظریف نشان دادند. فعالیتهای پررنگ ظریف در کمپین انتخاباتی پزشکیان حمایت کامل او مورد توجه این دو فعال سیاسی قرار گرفته و پیرو همین موضوع در بخشی از یادداشت خود با کنایه به این موضوع نوشتند: «ظریف هنوز میتواند میلیونها ایرانی را پای صندوق رای بیاورد تا بدخواهان نتوانند آدم خود را از صندوق درآورند و همین جرم کوچکی برای ظریف نیست.»
بیا قهر نکن کار رها نتوان کرد
چند ساعت از استعفای ظریف نگذشته بود که افشین علا، شاعر و مدیر فرهنگی با سرودن شعری طنز به زبان حال مسعود پزشکیان و شوخی با محمدجواد ظریف بعد از استعفایش از معاونت راهبردی ریاستجمهوری واکنش نشان داد. علا در بخشی از این قطعه با زبان پزشکیان خطاب به ظریف نوشته است: ««دولت این دوره به صد خون دل افتاد به دست/ پس بیا قهر نکن کار رها نتوان کرد».» یکی از واکنشهای حمایتی از ظریف که بیشتر مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، یادداشت یاسر هاشمیرفسنجانی، فرزند علیاکبر هاشمیرفسنجانی، پس از کنارهگیری ظریف بود. هاشمی با انتشار متنی خطاب به ظریف، این روزها را با روزهای ابتدایی دولت روحانی مقایسه کرده و به انتقاد شدید از حسن روحانی، حسین فریدون، نوبخت و واعظی پرداخته است. او در این یادداشت نوشته که ظریف حتما بارها دیده و شنیده که «حواریون دکتر روحانی» چگونه به «هاشمیگریزی» رسیدند و فکر میکردند شرط درخشش آنها در آسمان سیاست و اقتصاد و مدیریت، نشاندن غبار بر خورشید است.
هاشمی اشاره کرده با خالیکردن صحنه «این جماعت» دنبال فرصتی میگردند تا با تخطئه شما و توسل به آن برای وجدان خوابیده خویش لالایی بخوانند و چه گناهی نابخشودنیتر از نقشی که در بیداری مردم داشتید. او همچنین به قصد توصیه به ظریف برای کنار نکشیدن از دولت نوشته است: «دل قویدار و به نقشی که در جلوگیری از نهادینه شدن دیکتاتوری در قوه مجریه داشتی افتخار کن.» درخواست چهرههای اصلاحطلب از ظریف برای ماندن در دولت جدید به آذر منصوری، رئیس جبهه اصلاحات رسید. منصوری در توییتی از ظریف خواست که دولت چهاردهم را رها نکند. او خطاب به ظریف نوشت: «زحمات بسیاری در انتخابات و همراهی با دکتر پزشکیان و نیز شورای راهبردی متقبل شدید و بهطور قطع حضور شما در ادامه نیز مزیتهای بسیار بهخصوص برای پیگیری مطالبات مردم دارد. بمانید و ادامه دهید.» در میان این واکنشها اما دیدگاه اسحاق جهانگیری، معاون اول دولت روحانی در واکنش به استعفای ظریف متفاوت بوده و برخلاف دیگران رو به خود ظریف بود. جهانگیری نگاه خود را معطوف به شخص رئیسجمهور کرد. او در کانال تلگرامی خود در این باره نوشت: «به تجربه آموختهام که اگر حامیان رئیسجمهور او را تنها بگذارند همه ضرر میکنند.» جهانگیری در ادامه نوشته که باید مقدورات و معذورات را با گفتوگو و از طریق ارتباط با بدنه اجتماعی بیان کرد و برای حفظ نیروهای توانا و موثر برای کشور کوشید.
بساط توییتبازی سوئیسی را جمع کنید
مخالفت ظریف با برخی از وزرای پیشنهادی برای کابینه یکی از نقاط اختلاف او با پزشکیان بود. موضوعی که غلامحسین کرباسچی، فعال رسانهای هم به آن پرداخت و با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس از مخالفتش با این انتخاب نوشت. این رفت و برگشتهای توییتری و ابراز نظرهای کارشناسی در بستر فضای مجازی مورد انتقاد واقع شد تا جایی که محمد فاضلی، جامعهشناس و استاد دانشگاهی که همراه پزشکیان در برنامههای کارشناسی ویژه انتخابات شرکت کرده بود هم به آن واکنش نشان داد. فاضلی طی یادداشتی این رفتار غیرحرفهای را مورد انتقادهای شدید و صریح خود قرار داده و در بخشی از خطاب به اصلاحطلبان نوشت: «بساط توییتبازی و بیانیههای طلبکارانه سوئیسیطور را جمع کنید، تمامقد پشت پزشکیان بایستید و به مسئولیت فرستادن او در میدان سیاست پایبند باشید.»