عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: آماری که سال گذشته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از تعداد بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب تهران اعلام کرد عددی حدود هفت میلیون نفر بود. این تعداد افرادی هستند که به‌صورت حضوری در مصلای تهران و برای خرید از غرفه ناشران حاضر شدند و سوای از خریداران کتاب در نمایشگاه مجازی است. اجتماع بزرگ انسانی با دغدغه و نگاهی مشترک در فاصله 10 روز در یک بازار کتاب حاضر می‌شوند و اتفاقی که رقم می‌خورد نه‌تنها ظرفیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای بالایی را شکل می‌دهد، بلکه مستعد گردش مالی و اقتصادی بسیاری است. طبیعتا در چنین وضعیتی مدیران فرهنگی باید نسبت به شفافیت در کلیات و جزئیات برگزاری این رویداد حساسیت بیشتری نشان دهند. در سایه عدم شفافیت، این پچپچها و شایعات هستند که باعث می‌شوند کلیدواژه‌های مثل پول‌پاشی، بی‌عدالتی و توزیع ناعادلانه و رانت‌بازی بر این رویداد فرهنگی سایه بیندازد و بستر کدورت‌ها و سوءتفاهم‌ها شود. تازه این در خوشبینانه‌ترین حالت است که عارضه عدم شفافیت را فقط محدود به شایعه‌پردازی‌ها بدانیم و البته که بدترین مفسده‌ای که مستعد چنین وضعیت غیرشفافی است، امکان و فرصتی است که برای سوءاستفاده‌کنندگان و دلالان اقتصادی فراهم میشود. یک توییت چند روز پیش در فضای مجازی منتشر و فردی مدعی شد که در نمایشگاه سیوچهارم کتاب تهران، حدود هشت میلیارد تومان در روابط‌عمومی نمایشگاه کتاب گم شده است. صحت این ادعا مشخص نیست و هیچ جواب رسمی به این ادعا داده نشد، فقط یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزارت ارشاد در جواب این توییت نوشت: «مگر دکل نفتی است که گم بشود؛ عملکرد مالی نمایشگاه کتاب توسط سازمان بازرسی دیوان محاسبات، حسابرسی خانه کتاب و بازرس امنای خانه کتاب بررسی و ارزیابی شده و مطلوب تشخیص داده شده است» اما واقعا چقدر این پاسخ ظاهرا منطقی معاون فرهنگی می‌تواند جلوی پچپچها را در حین برگزاری این رویداد بگیرد. ضمن اینکه ادامه این رویه حس تبعیض در ارائه خدمات دولتی را به برخی از ناشران و غرفه‌داران می‌دهد. روز گذشته، مدیر یکی از انتشارات در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها درباره اجاره‌بهای غرفه‌های نمایشگاه کتاب تهران صحبت کرده و در تعبیر جالبی گفته بود: «نکته‌ای که من دارم این است که دولت یارانه‌های نمایشگاه را به عدالت تقسیم کند، نه به سلیقه. از همه ناشران حاضر در نمایشگاه حمایت شود، نه تعدادی از ناشران. تجربه دو سال اخیر نشان داده است که وزارت ارشاد در تقسیم یارانه‌ها، خرید کتاب از ناشران و اختصاص کاغذ سلیقه‌ای عمل کرده است.» این هم یکی دیگر از عارضه‌های پنهان‌کاری در تخصیص یارانه‌های دولتی به ناشران است. شفاف‌سازی هزینهها و درآمد نمایشگاه کتاب تهران، پروژه تازه‌ای نیست و امتحان پس داده است و اگر تدبیر و نظارت دقیق مدیران فرهنگی دولت سیزدهم به سمت اعلام هزینه‌کرد و درآمد نمایشگاه کتاب تهران باشد نتایجش آورده‌های قابل‌توجهی برای این رویداد فرهنگی و صنعت نشر خواهد داشت. در گزارش پیش رو هزینه‌های برگزاری نمایشگاه کتاب از سال 1393 تا 1402 را آوردیم. اتفاقی که طی یک فرآیند پنج شش ساله رقم خورد در بهبود و برگزاری کیفی نمایشگاه کتاب تهران نقش موثری داشت به‌گونه‌ای که در سال 1398 اعلام شد نمایشگاه کتاب به درآمدزایی رسیده است.
سال 93: نمایشگاه بیست‌وهفتم و بودجه 3 میلیاردی یا 14 میلیاردی
بیستوهفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران، از 10 تا 20 اردیبهشت 1393 در مصلای تهران برگزار شد. امیرمسعود شهرام‌نیا که قائم‌مقام نمایشگاه کتاب بود، اعلام کرد بررسی درباره مکان دائمی نمایشگاه کتاب بلافاصله پس از برگزاری بیستوهفتمین نمایشگاه آغاز میشود تا بتوانیم مکان دائمی برای این نمایشگاه پیدا کنیم و هزینهها را کاهش دهیم.
در یک نقل قولی از سوی محمود آموزگار که در زمان رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران بود و در برگزاری نمایشگاه کتاب همکاری می‌کردند، آمده است: «بودجه نمایشگاه کتاب در سال‌های گذشته دو تا سه میلیارد تومان بود و وزارت ارشاد همواره از منابع دیگری این کسری بودجه را جبران می‌کرد»، درنهایت او بودجه‌ای که برای این دوره از نمایشگاه خرج می‌شده را حدودا 14 میلیارد تومان اعلام کرد. اما گفته می‌شد بین بودجه‌ای که اعلام شده با بودجه‌ای که خرج شده فاصله زیادی است. در این دوره از نمایشگاه به‌صورت رسمی مقدار بودجه از طرف مسئولان نمایشگاه کتاب و معاونت فرهنگی وزارت ارشاد اعلام نشد. در آن سال، شهرداری تهران با اعلام رقم هزینه‌کرد خود برای نمایشگاه کتاب بیست‌وهفتم تهران، به‌نوعی میزان مشارکت خود را به رخ ارشاد کشید. رقم اعلامی شهرداری بین 11 تا 15 میلیارد تومان برای بیستوهفتمین نمایشگاه کتاب تهران بود.
سال 94: نمایشگاه در اتاق شیشه‌ای
حث در مورد مکان برپایی نمایشگاه داغ بود اما باز هم نمایشگاه بیست‌و‌هشتم کتاب در مصلای تهران برگزار شد. بودجه این نمایشگاه را 7 میلیارد تومان اعلام کردند، اما طبیعتا هزینهها بیشتر از این حرف‌ها بود. روابط‌عمومی موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران، هزینه‌های برگزاری بیست‌وهشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را 12 میلیارد و 650 میلیون تومان اعلام کرد و به تفکیک هزینهها در کمیته‌های مختلف را منتشر کردند تا شفاف‌سازی‌ای که قولش را داده بودند، عملی کنند. همان سال اعلام شد شهرداری تهران شهر آفتاب را به‌عنوان مکان برگزاری بیستونهمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران معرفی کرده که مورد قبول مسئولان وزارت ارشاد قرار گرفت.
سال 95: به‌سمت خودگردان شدن
بیستونهمین دوره نمایشگاه کتاب تهران این‌بار در فضایی جدید برگزار شد. فضایی که به‌صورت رایگان از طرف شهرداری در اختیار نمایشگاه کتاب تهران قرار گرفت و شهر آفتاب به‌عنوان مکان برگزاری نمایشگاه اعلام شد؛ امیرمسعود شهرام‌نیا، قائم‌مقام این دوره از نمایشگاه درخصوص هزینه‌هایی که در این دوره صورت گرفت، گفته بود: «بخشی از درآمد نمایشگاه که مربوط به فروش غرفه است، عمدتا توسط تشکل‌های نشر انجام شد. تقریبا حدود سه میلیارد تومان (2.7 میلیارد تومان) درآمد ناشی از فروش غرفه در بیستونهمین دوره نمایشگاه کتاب حاصل شد. همچنین یک میلیارد و 300 میلیون تومان درآمد ناشی از تبلیغات و اسپانسر برای این دوره از نمایشگاه بود. در‌مجموع می‌توان گفت نمایشگاه بیستونهم از محل فروش غرفه و جذب اسپانسر تبلیغاتی، حدود چهار تا 4.3 میلیارد تومان درآمد داشته است.» او همچنین تاکید کرد: «تقریبا بیش از 11 میلیارد تومان هزینه‌های نمایشگاه در دوره بیستونهم برآورد شده است. در‌حال‌حاضر ارشاد بنا بر بودجه‌ای که دارد، حدود هفت میلیارد تومان به نمایشگاه کتاب کمک می‌کند که امیدواریم این عدد هر سال کوچک‌تر شود. خوشبختانه در سال‌های گذشته هر سال با کاهش هزینه در امر برگزاری نمایشگاه مواجه بودیم؛ به‌طوری که از نمایشگاه بیست‌و‌ششم تاکنون، تقریبا هر سال حدود 20 درصد مجموع هزینه‌های نمایشگاه کمتر از سال قبل بوده است. پارسال مجموع هزینهها، حدود 13.5 میلیارد تومان بود که امسال این میزان به 11 تا 11.5 میلیارد تومان تخمین زده میشود؛ به عبارت دیگر عملا ارشاد هم به‌سمت کاهش هزینه پیش می‌رود و هم به‌سمت خودگردان‌تر شدن نمایشگاه و افزایش درآمدها حرکت می‌کند. بخش قابل توجهی از کاهش هزینه‌های بیستونهمین دوره نمایشگاه کتاب تهران به این دلیل بود که شهرداری برای برگزاری نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب از ارشاد هزینه‌ای دریافت نکرد و سالن‌های نمایشگاه را نیز شهرداری نصب کرد. این دو مورد صرفه‌جویی کلان در این دوره نمایشگاه بود.»
درآمد «تبلیغات» در این دوره از نمایشگاه متعلق به سازمان زیباسازی شهرداری اما با این وجود درآمد نمایشگاه کتاب از محل درآمد «بانک شهر/ آسان پرداخت» و مبلغی هم از محل درآمد تبلیغات به نمایشگاه رسید که در‌مجموع بیش از ۱۷ میلیارد ریال درآمد دوره بیستونهم نمایشگاه کتاب شمرده میشود.
سال 96: 400 میلیون‌تومانی که گم شد
نمایشگاه کتاب تهران سال قبلش در شهر آفتاب دوره خوبی را گذراند و برای همین در سیامین دوره دوباره کتاب‌ها به شهر آفتاب سفر کردند. هزینه‌های سیامین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بیش از 11 میلیارد تومان اعلام شد. قبل از برگزاری نمایشگاه کتاب، موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی و معاونت فرهنگی اعلام کردند پیش‌بینی میشود حدود 20 تا 25 درصد یعنی حدود چهار میلیارد تومان به هزینه‌های برپایی این دوره از نمایشگاه افزوده شود.
کمیته تبلیغات و بازرگانی نمایشگاه در شهر آفتاب به صنف واگذار شد. با توجه به اینکه تشکل‌ها با این عنوان که مدعی بودند حدود 6 میلیارد تومان تبلیغات آماده شده و حیف است که نشر از این امکان استفاده نکند؛ بالاخره پس از کش و قوس‌های فراوان، تبلیغات نمایشگاه را به مبلغ یک میلیارد و 400 میلیون تومان از شهرداری اجاره کردند و مبلغ هم طبق دستور معاونت فرهنگی و مدیریت موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران به‌عنوان قرض به حساب شهرداری (سازمان زیباسازی) واریز شد. پس از پایان نمایشگاه مبلغ یک میلیارد و 400 میلیون تومانی که موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران به حساب شهرداری (سازمان زیباسازی) واریز کرده و طبق توافق بود، برگردانده شد. نکته جالب اینکه با توجه به اعلام مدیران تبلیغات نمایشگاه حدود یک میلیارد و 800 میلیون تومان درآمد داشته است. به عبارتی حدود ۴۰۰ میلیون تومان بدون اینکه به حساب درآمد نمایشگاه واریز شود، بلاتکلیف ماند و ظاهرا به حساب حق‌الزحمه ۲۰ درصدی تشکل‌ها منظور شد.
امیرمسعود شهرام‌نیا، مدیرعامل موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران و رئیس شورای نظارت و ارزیابی سیامین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در این مورد گفت: «هنوز گزارش نهایی کمیته تبلیغات نمایشگاه به شکل جامع به ما ارائه نشده است، سازمان بازرسی کل کشور درنهایت حسابرسی خواهد داشت. درواقع از هزینه اجاره تا درآمد تبلیغات باید واریز شود، تا الان بخشی از درآمد واریز شده اما با توجه به اینکه بخشی از درآمد ممکن است به شکل چک باشد از این رو هنوز گزارش نهایی به موسسه ارائه نشده است. اما باید تمام هزینهها به حساب موسسه واریز شود تا رسیدگی نهایی مالی صورت گیرد. هنوز مشخص نیست که میزان درصد چقدر است و تا زمانی که گزارش نهایی اجرای تبلیغات داده نشود، نمی‌توان میزان درآمد را برآورد کرد. سال گذشته مجموعه شهرداری عهده‌دار تبلیغات میدانی نمایشگاه بود، اما امسال تبلیغات به ما فروخته شد؛ ولی با توجه به مصوبه شورای شهر، تبلیغات میدانی مبلغی مشخص دارد و به‌نظر می‌رسد درآمد نمایشگاه صرف این عدد شده است. این عدد ۱۴ میلیارد ریال کف مناقصه و حداقل پرداختی بود که از سوی سازمان زیباسازی شهرداری تعیین شد و دلیل این مساله هم آن بود که تشکل‌ها سال اولی بود که این مساله را می‌پذیرفتند، بنابراین رقم کف درنظر گرفته شد. مازاد بر این درآمدها و گزارش نهایی کمیته تبلیغات هنوز ارائه نشده است، اما می‌گویند بخشی از این درآمدها محرز نیست، به محض مشخص شدن ما می‌توانیم میزان را اعلام کنیم. اما با توجه به پرداخت ۱۴ میلیارد ریالی تشکل‌ها _برای سازمان زیباسازی که موسسه آن را ابتدا واریز کرده بود_ عدد قابل توجهی درآمد کسب نشده است.»
بنا به گفته شهرام‌نیا بعد از محاسبات مالی، ظاهرا تشکل‌های نشر مبلغی بالغ بر 400 میلیون تومان کسری درآمد از تبلیغات داشتند و به عبارتی این 400 میلیون تومان گم شده بود.
سال 97: آغاز صرفه‌جویی و نظارت بر هزینهها
سی‌ویکیمن دوره نمایشگاه کتاب تهران، بازگشتی دوباره به مصلی داشت و بودجه آن 13 میلیارد تعیین شد، اما وزارت ارشاد اعلام کرد به احتمال زیاد بیشتر از این میزان در نمایشگاه کتاب هزینه خواهیم داشت. در آن زمان محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت ارشاد، صرفه‌جویی در نمایشگاه کتاب را یک اصل مهم دانست و گفت: «اصل صرفه‌جویی، ذاتا اخلاقی است. صرفه‌جویی در هزینه‌های نمایشگاه به‌عنوان یک مشی باید مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر مدیران کمیته‌ها باید توجه داشته باشند که معاونت امور فرهنگی تلاش خواهد کرد تا کمبودها را جبران کند و پشتیبان آنها خواهد بود.»
اتفاقات سال گذشته و گم شدن 400 میلیون پول از درآمد تبلیغات نمایشگاه کتاب تهران، مسئولان نمایشگاه را بر آن داشت که نظارت دقیق‌تری نسبت به هزینهها و درآمد داشته باشند. امیرمسعود شهرام‌نیا، قائم‌مقام آن زمان نمایشگاه کتاب اعلام کرد: «در جلسه شورای نظارت مقرر شد تا در این دوره از نمایشگاه تخلفات صرفا به ناشران محدود نشود، بلکه به کل کارمندان و افرادی که در نمایشگاه همکاری می‌‌کنند نیز تسری پیدا کند. از این رو کارگروه‌های مشخصی برای نظارت بر بخش‌های مختلف درنظر گرفته شد.»
سال 98: نمایشگاه به درآمدزایی رسید
سی‌ودومین دوره نمایشگاه کتاب تهران در سال 1398 برگزار شد، در آن زمان ایوب دهقانکار، سخنگوی شورای سیاستگذاری نمایشگاه بود و درخصوص بودجه این دوره گفت: «با در نظر گرفتن میزان تورم و نیز لزوم چالاک‌سازی نمایشگاه کتاب و خروجی درنظر گرفته شده برای برنامه‌های کمیته‌ها، رقم بودجه لازم برای نمایشگاه سی‌و‌دوم بیش از ۱۶ میلیارد تومان تصویب شده و مصوب شد از این میزان کمی بیش از نصف و حدود هشت میلیارد تومان از سوی وزارت ارشاد و باقی از محل درآمدزایی نمایشگاه کتاب تامین شود و همچنین مصوب شد که رقم این هزینه‌کرد حداکثر به میزان هزینه سال گذشته نمایشگاه باشد. هزینه‌ای که امسال برعهده ناشران خواهد بود مشخصا شامل هزینه غرفه‌ها خواهد بود و تغییری نسبت به پارسال نخواهد داشت و در کنار آن بین 20 تا 30 درصد نیز تعداد نیروهای اجرایی نمایشگاه کتاب نسبت به سال قبل کاهش پیدا می‌کند.»
بعد از برگزاری نمایشگاه، موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران هزینه‌های برگزاری سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را به تفکیک و همراه با جزئیات بخش‌های مختلف منتشر کرد. نگاهی به اعداد و ارقام منتشرشده ثابت می‌کند با توجه به وضعیت اقتصادی جامعه و افزایش هزینهها در حوزه‌های مختلف در آن سال و تورم موجود، هزینه‌های برگزاری این دوره از نمایشگاه نسبت به دوره قبل روند کاهشی داشته است. براساس این گزارش، مجموع درآمد‌های حاصل از برگزاری سی‌ودومین نمایشگاه کتاب تهران ۹ میلیارد و ۴۸۰ میلیون تومان است. مابقی هزینه‌های نمایشگاه از محل اعتبار اختصاص‌یافته از طرف دولت برای برگزاری این رویداد تامین میشود.
2 سال تعطیلی نمایشگاه کتاب و ۷۷ درصد صرفه‌جویی
شاید هیچ‌کس فکر نمی‌کرد نمایشگاه کتاب در سال 99 برگزار نشود، اما شیوع کرونا همه محاسبات را به‌هم ریخت و درنهایت نمایشگاه سیوسوم که بودجه 17 میلیارد تومانی برایش تعیین شد، برگزار نشد و برگزاری آن به بعد از کرونا موکول شد. نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از یکم تا دهم بهمن‌ماه ۱۳۹۹ با حمایت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی توسط خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. ایوب دهقانکار، مدیر عامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با حکم معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان ریاست برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب معرفی شد. در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، بیش از یک هزار ناشر حضور داشتند و بیش از ۱۰۰ هزار عنوان کتاب برای عرضه در سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران ارائه شد. همچنین ۱۸۰ ناشر خارجی با ۲۰ هزار عنوان کتاب و ۱۴۲ نهاد فرهنگی و آژانس ادبی در بخش رایت‌سنتر در این نمایشگاه حضور داشتند. هزینه ارسال کتاب‌ها نیز از سوی شرکت پست جمهوری اسلامی برای همه مخاطبان رایگان اعلام شده بود. بر اساس گزارش مقایسه‌ای هزینه‌های برگزاری سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، رقمی حدودا 16 میلیارد و 828 میلیون تومان، صرف امور اجرایی سی‌ودومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شد، اما این مبلغ در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با کاهش ۷۷ درصدی همراه بود و به 3 میلیارد و 718 میلیون تومان رسید.
.jpg)
سال 1401: هزینه و درآمد؟ هیچ‌کس نمی‌داند!
کرونا دو سال نمایشگاه کتاب تهران را تعطیل کرد تا اینکه بالاخره در سال 1401 دوره سیوسوم در مصلای تهران برپا شد. اتفاقی که در این دو سال افتاد تغییر دولت و تغییرات در مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی به خانه ادبیات و کتاب ایران تغییر نام داد؛ اما همچنان همان مسئولیت‌ها برایشان در برگزاری نمایشگاه کتاب باقی ماند. نمایشگاه کتاب تهران در سی‌و‌سومین دوره خود با وجود اینکه بعد از دو سال تعطیلی کارش را شروع کرد، با استقبال خوبی همراه شد. با این حال هیچ‌گاه هزینه و درآمد این رویداد اعلام نشد.
سال 1402: بودجه 160 میلیاردی بدون جزئیات
نمایشگاه سیوچهارم کتاب تهران هم در مصلی برگزار شد و استقبال از آن آنقدر زیاد بود که به شلوغ‌ترین دوره نمایشگاه کتاب معروف شد، نمایشگاهی که حدودا 7 میلیون نفر از آن بازدید کردند. برای این دوره از نمایشگاه هم از طرف مسئولان برگزاری، هیچ رقمی برای هزینهها و درآمد و تبلیغات اعلام نشد؛ فقط محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد آذرماه سال گذشته در جمع خبرنگاران حاضر در حیاط دولت اعلام کرد: «بودجه نمایشگاه کتاب در حدود ۱۶۰ میلیارد تومان است که ۶۰ میلیارد آن یارانه مستقیم به مردم پرداخت میشود.» وزیر ارشاد درخصوص جزئیات بودجه نمایشگاه کتاب حرفی نزد.
.jpg)
.jpg)
