زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: یکی از اصلی‌ترین اجزای تحقق برقراری ارتباط میان دانشگاه با صنعت و جامعه را باید دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانست. قشری که از یک سو هم در حوزه نگارش پایان‌نامه‌ها و مقالات سهم بسزایی را برعهده دارند و هم در اجرای قراردادهای منعقد شده نقش کلیدی را برعهده دارند. به همین دلیل یکی از مولفه‌های کلیدی در سنجش وضعیت دانشگاه‌ها در حوزه ارتباط با صنعت و جامعه را باید میزان مشارکت دانشجویان در این حوزه و سمت و سوی پایان‌نامه‌ها در نظام آموزش عالی و همچنین حمایت دستگاه‌ها و صنایع از تحقیقات علمی دانشجویان دانست. طبق آماری که امسال از سوی دفتر ارتباط با صنعت وزارت علوم در حوزه پایان‌نامه‌های مرتبط با صنعت ارائه شده، امسال علی‌رغم افزایش تعداد پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت، تعداد پایان‌نامه‌هایی که از سوی صنایع و دستگاه‌های اجرایی مورد حمایت مالی قرار گرفتند، نسبت به سال گذشته ریزش چشمگیری داشته است. در این گزارش به بررسی میزان مشارکت دانشجویان در اجرای قراردادهای مرتبط با جامعه و صنعت پرداخته‌ایم.
بازدیدهای صنعتی دانشجویان یک‌سوم آمار پیش از کرونا
یکی از طرح‌هایی که هر چند نزدیک به یک‌دهه می‌شود که در نظام آموزش عالی برگزار شده، برگزاری تورهای بازدیدی صنعتی برای دانشجویان است. روندی که در سال‌جاری به نسبت 1401 با رشد 51 درصدی همراه بوده و هزار و 419 بازدید در این سال برگزار شده، اما این میزان به نسبت سال 97 که بیشترین دوره با 3 هزار و 707 دوره، مهم‌ترین سال در نظام آموزش عالی کشور محسوب می‌شد، با کاهش 61 درصدی همراه بوده و نشان می‌دهد دهه 1400 فاصله معناداری با اواخر دهه 90 که بیشترین تورهای بازدیدی در آن برگزار شده، پیدا کرده است. با این حال اگر جمعیت 762 هزار نفری دانشجویان در رشته فنی و مهندسی را در مقایسه با تعداد دوره‌های برگزار شده در نظر بگیریم، می‌توان نتیجه گرفت که به ازای هر 537 نفر دانشجو یک بازدید برگزار شده است!
.jpg)
روند ریزشی حمایت صنایع از پایان‌نامه‌ها ادامه دارد
مجموع تعداد پایان‌نامه‌های دانشگاه‌ها هم حمایت مالی صنایع و دستگاه‌های اجرایی را داشتند، در همین بازه زمانی مشابه با ریزش 39 درصدی همراه بود. موضوعی که نشان‌دهنده کاهش تمایل صنایع و دستگاه‌ها برای پشتیبانی مالی از پایان‌نامه‌های دانشگاهی است. جالب اینکه سال 99 با حمایت مالی از هزار و 876 پایان‌نامه بهترین سال برای نظام آموزش عالی در این حوزه به شمار می‌رفت؛ اما این میزان ظرف یک سال یعنی برای 1400 با کاهش 65 همراه شد و این روند ریزشی تا امسال ادامه داشته است. این روند کاهشی زمانی ملموس‌تر می‌شود که نسبت تعداد این پایان‌نامه‌ها به تعداد کل پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی را مدنظر قرار دهیم. سهمی که برای امسال 0.76 درصد بوده و نسبت سال قبل 1.02 درصد کمتر شده است. اگر بخواهیم معیار را سال 99 با نسبت 4.40 درصدی قرار دهیم؛ باید عنوان کرد ظرف چهار سال شاهد 3.64 درصدی حمایت مالی دستگاه‌های اجرایی و صنایع از پایان‌نامه‌های دانشگاه‌ها بوده‌ایم. کاهشی که به‌نوعی می‌تواند زنگ هشداری برای تشدید بی‌میلی این نهادها به‌منظور پشتیبانی مالی از فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ای از سوی دانشجویان در دانشگاه‌ها باشد.
اتفاق جالبی که در این حوزه افتاده، اینکه چهار دانشگاهی که بیشترین حمایت مالی را جذب کرده‌اند، در خارج از تهران مستقر هستند. دانشگاه کردستان با 65 پایان‌نامه در جایگاه اول قرار دارد، در‌حالی‌که این دانشگاه سال قبل با 45 پایان‌نامه رتبه چهارم را به خود اختصاص داده بود. بعد از آن سیستان‌و‌بلوچستان با 64، صنعتی اصفهان با 36 و صنعتی شاهرود با 28 پایان‌نامه قرار دارند. بالاخره در جایگاه پنجم دانشگاه علم و صنعت است که توانسته برای 24 پایان‌نامه‌اش، حمایت مالی دستگاه‌ها و صنایع را داشته باشد. در‌حالی‌که سال گذشته هر چند باز هم رتبه اول به دانشگاه غیرتهرانی باهنر کرمان رسیده بود، اما علامه طباطبایی و صنعتی امیرکبیر در رده دوم تا سوم قرار داشتند.
.jpg)
پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادها نیم‌درصد کاهش یافت
تعداد پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت هم امسال به نسبت سال گذشته با رشد 18.8 درصدی همراه بوده و امسال هزار و 306 پایان‌نامه مرتبط با این حوزه داشته‌ایم. البته روند این پایان‌نامه‌ها از سال 1400 به 1401 با ریزش 2.2 درصدی همراه بوده است. 98 سالی بود که شاهد بیشترین پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای مرتبط با جامعه و صنعت بودیم، به‌طوری که آن سال هزار و 548 پایان‌نامه در این باره از سوی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های کشور منتشر شده بود. با این حال اگر بخواهیم نسبت این نوع پایان‌نامه‌ها را به کل پایان‌نامه‌های منتشر شده در بازه زمانی‌های مدنظر ملاک قرار دهیم، به ریزش 0.4 درصدی حوزه در مقایسه با سال گذشته می‌رسیم. اما سهم پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت به نسبت کل پایان‌نامه‌ها، 2.3 درصد بود، در‌حالی‌که این میزان سال گذشته به 2.7 درصد رسیده بود. طبیعتا بیشترین آمار این حوزه هم به سال 98 با نسبت 4.2 درصدی از کل پایان‌نامه‌ها برمی‌گردد؛ اما از آن سال به بعد عملا روند تعداد پایان‌نامه‌های این حوزه از کل عملکرد پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی روند نزولی داشته است. در این میان دانشگاه علم و صنعت با 262 پایان‌نامه مرتبط با این حوزه در جایگاه نخست قرار دارد، در‌حالی‌که این دانشگاه سال گذشته 233 پایان‌نامه در این حوزه داشته و جایگاه دوم را داشت، یعنی تعداد پایان‌نامه‌های علم وصنعت ظرف یک سال 12.4 درصد رشد کرده است. بعد از آن دانشگاه سمنان با 160 پایان‌نامه قرار دارد. صنعتی اصفهان و صنعتی امیرکبیر با هم هر کدام با 140 پایان‌نامه در رتبه‌های سوم و چهارم قرار دارند. با این حال مساله قابل توجه در این باره آن است که تعداد پایان‌نامه‌های امیرکبیر با ریزش 53 درصدی همراه بوده و باعث شد رتبه این دانشگاه از اول به چهارم سقوط کند.
نکته قابل توجه در این میان آن است که وقتی بخواهیم نسبت این قراردادها را به کل پایان‌نامه‌ها را در‌نظر بگیریم، سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی با سهم 5.22 درصدی در جایگاه اول بیشترین تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به تعداد کل پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی است، در‌حالی‌که این سازمان سال گذشته با سهم 6.18 درصدی در جایگاه دوم بود. بعد از آن پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با سهم 5.09 درصدی و پژوهشگاه رنگ با سهم 3.45 درصدی در رتبه سوم است؛ این پژوهشگاه سال گذشته با نسبت 5.8 درصدی همین رتبه را داشت. در میان دانشگاه‌ها، دانشگاه میبد با با سهم 0.96 درصدی در جایگاه هشتم قرار دارد. مساله قابل توجه در این باره آن است که ایرانداک که سال قبل با سهم 7 درصدی در رتبه اول قرار داشت و حالا با سهم 0.83 درصدی به جایگاه دهم رسیده است. ریزش تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به تعداد کل پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی سازمان‌ها و پژوهشگاه نشان می‌دهد تعداد این قراردادها به نسبت کلیت پایان‌نامه‌ها کاهش پیدا کرده است.
دانشگاه هرمزگان؛ رتبه اول بیشترین حمایت مالی از طریق قراردادهای صنعتی
نسبت مبلغ مورد حمایت به تعداد کل پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی در سال 1401 هم به ازای هر پایان‌نامه 3 میلیون و 400 هزار تومان و برای دانشگاه هرمزگان بوده است، در‌حالی‌که این میزان سال گذشته 4 میلیون و 500 هزار تومان و برای پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) بوده که نشان‌دهنده ریزش 24 درصدی حمایت‌ها در این زمینه است. بعد از آن دانشگاه زابل با حمایت 2 میلیون و 100 هزار تومانی به ازای هر پایان‌نامه است که البته این رتبه سال گذشته هم در اختیار همین دانشگاه بوده، البته رقم حمایت از آن به دو میلیون و 550 هزار تومان می‌رسید. دانشگاه شهرکرد با یک‌میلیون و 600 هزار تومانی، دانشگاه باهنر کرمان هم با حمایت 600 هزار تومانی و ولیعصر رفسنجان با حمایت 460 هزار تومانی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
به ازای هر 100 دانشجوی تحصیلات تکمیلی 5 قرارداد صنعتی
یکی از موضوعات بحث برانگیز درباره قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت نسبت تعداد و مبلغ آنها به تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی است. با در‌نظر گرفتن رقم 11 هزار و 212 تعداد قرارداد امسال، به ازای هر صد دانشجوی تحصیلات تکمیلی پنج قرارداد داشته‌ایم، در‌حالی‌که این میزان در سال گذشته 5.5 قرارداد بوده است. با توجه به اینکه امسال کل مبلغ قراردادهای مرتبط با صنعت و جامعه رقمی بالغ بر 5 هزار و 809 میلیارد تومان می‌شود، یعنی به ازای هر دانشجوی تحصیلات تکمیلی 26 میلیون تومان قرارداد در 1402 منعقد شده؛ رقمی که در مقایسه با سال قبل 8.3 درصد رشد داشته است. پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران هم با سهم 0.63 درصدی نسبت تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه درحال اجرا به تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی در جایگاه اول قرار دارد، در‌حالی‌که سال پیش این جایگاه با سهم یک درصدی در اختیار مجتمع آموزش عالی فنی و مهندسی اسفراین بود. جایگاه دوم 1402 به دانشگاه گیلان با سهم 0.46 درصدی و بعد از آن دانشگاه قم با 0.40 درصدی رسیده است، در‌حالی‌که این رتبه‌بندی سال قبل به ترتیب در اختیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با سهم 0.55 درصدی و دانشگاه بزرگمهر قائنات با سهم 0.50 درصدی قرار دارد. رتبه سوم و چهارم امسال هم به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با نسبت 0.40 درصدی و بعد از آن فردوسی مشهد با 0.35 درصدی رسیده است.
.jpg)
پژوهشگاه‌ها، صف اول جذب بالاترین مبلغ قرارداد برای دانشجویان
اگر بنا به مقایسه مبلغ قراردادهای درحال اجرا به دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم باشد، باز پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله توانسته به ازای هر دانشجو 962 میلیون تومان قرارداد داشته باشد؛ رقمی بالایی که این پژوهشگاه را در رتبه اول قرار داد. بعد از آن پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران با سهم 930 میلیون تومانی قرار دارد و پژوهشگاه مواد و انرژی هم از هر قرارداد درحال اجرا 762 میلیون تومان به ازای هر دانشجوی خود جذب کرده است. نکته قابل توجه اینکه تا رتبه نهم خبری از دانشگاه‌ها نیست و سکوی نهم به دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان با مبلغ 230 میلیون تومان برای هر دانشجو می‌رسد. در این میان دانشگاه‌های مطرح کشور مانند صنعتی امیرکبیر با سهم 163 میلیون تومانی، صنعتی شریف با سهم 106 و علم و صنعت با رقم 96 میلیون تومانی در جایگاه دهم، چهاردهم و پانزدهم قرار گرفته‌اند. البته سال گذشته هم خبری از قرارگیری دانشگاه‌های مطرح در پنج جایگاه برتر نبود و باز هم پژوهشگاه‌ها با داشتن بیشترین رقم مبلغ قرارداد به نسبت هر دانشجو در رتبه اول قرار داشتند. در جذب مبلغ قراردادها در یک‌سال اخیر هم به تعداد کل دانشجویان پذیرش شده سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با مبلغ 541 میلیون تومان در جایگاه اول و بعد از آن پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی ایران با رقم 483 میلیون تومان قرار دارد. این درحالی است که جایگاه اول این حوزه در سال قبل به دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته با 514 میلیون تومان رسیده بود و بعد از آن سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با رقم 480 میلیون تومانی قرار داشت، یعنی در جایگاه اول تنها شاهد رشد 5.2 درصدی در مبلغ قراردادها هستیم. همچنین از دو پژوهشکده علوم زمین با رقم 379 و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی با رقم 321 میلیون تومانی که بگذریم، بالاخره به حیطه دانشگاه‌ها می‌رسیم. در این میان صنعتی امیرکبیر با رقم 296 میلیون تومانی در جایگاه پنجم و بعد از آن فردوسی مشهد با رقم 214 میلیون تومانی قرار دارد.
