فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: رشد اقتصاد دانش‌بنیان و علمی کشور در 20 سال گذشته با تحول بنیادی مواجه بوده است. اقتصاد دانش‌بنیان را از هر سمت که نگاه کنیم برای کشور ما کارآمد و مفید است. اگر سال‌هایی که تحریم‌های شدید اقتصادی بر کشور سایه انداخته بود را از نظر بگذرانیم، می‌بینم که فناوری‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف از پزشکی گرفته تا نفت و کشاورزی و... ، تاثیرگذاری قابل‌توجهی در کشور داشته است. حتی اگر بخواهیم به سال‌های قبل یا آینده نیز نگاهی بیندازیم، به این نتیجه می‌رسیم که با سیاستگذاری اصولی و هم‌راستا کردن شرکت‌های دانش‌بنیان با اولویت‌های صادراتی و وارداتی می‌توان تولید داخل را به بلوغ رساند. در ادامه این گزارش با نگاه به مقاله «شرکت‌های دانش‌بنیان و همسویی آنها با قابلیت‌های اقتصاد ایران (رویکرد نقشه فضای محصول)» به پژوهش و قلم فریده بهرامی و بهروز شاهمرادی؛ مروری بر آنچه در سال 2019 بر محصولات صادراتی کشور و محصولات دانش‌بنیانی و شاخص پیچیدگی گذشته است انداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

   ایران با فاصله 40 رتبه‌ای در شاخص اقتصادی پایین‌تر از عربستان و ترکیه قرار گرفت
بررسی‌های مربوط به سال 2019 نشان می‌دهد که ایران از نظر شاخص پیچیدگی اقتصادی که معرف سنجش ویژگی‌های محصولات تولیدی سیستم‌های اقتصادی است، از بین 133 کشور جایگاه 80 را کسب کرده است. در این بین ژاپن با شاخص پیچیدگی 2.49، در جایگاه نخست قرار داشته و سوئیس و آلمان و کره‌جنوبی و سنگاپور در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. دو همسایه نزدیک به ایران عربستان‌سعودی و ترکیه به ترتیب جایگاه‌های 39 و 40 را به خود اختصاص داده‌اند. شاخص پیچیدگی عربستان سعودی، 0. 62، ترکیه 0. 61 و ایران 0. 35- را در این سال به خود اختصاص داده‌اند. همچنین میانگین پیچیدگی محصولات تولید و صادرشده توسط عربستان0.15-، ترکیه 0.24- و برای ایران 0.58- است. نکته دیگر درباره کشور اینکه 10 محصول صادراتی که در سال 2019 بالاترین حجم صادراتی را داشتند و در عین حال دارای مزیت نسبی آشکارشده‌ای بودند. محصولاتی که نزدیک به 85 درصد از کل صادرات ایران را شامل شدند، در این میان نفت خام و میعانات نفتی، سایر ترکیبات آلی و پلیمرهای اتیلن جزء سه محصول اول صادراتی بوده‌اند. البته در این بین تنها پلیمرهای اتیلن با حجم 3.64 درصدی از سبد صادراتی و میزان پیچیدگی 0.10 و مزیت نسبی(rca) 9.45 می‌تواند نقش موثری در اقتصاد کشور ایفا کند. در این گزارش 647 شرکت‌دانش‌بنیانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که در قالب 347 محصول فعالیت دارند. با توجه به دسته‌بندی معاونت علمی بیشتر سهم مربوط به شرکت‌های حاضر در دسته فناوری ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته 169 شرکت با 67 محصول و میانگین پیچیدگی 1.009 در این حوزه بهترین آمار را داشتند. وسایل و ملزومات و تجهیزات پزشکی با اینکه تنها 16 شرکت داشتند و سه محصول پیچیدگی 1.047 دارند. بعد از آن شرکت‌های فناوری برق و الکترونیک، فوتونیک، مخابرات و سیستم‌ها خودکار هستند که با 97 شرکت و 50 محصول پیچیدگی 0.832 در این بین دارند. کمترین میزان پیچیدگی نیز مربوط به فناوری زیستی و کشاورزی‌ و صنایع غذایی با 35 شرکت و 21 محصول فناورانه است که میزان پیچیدگی منفی با عدد 0.469- را دارند.

   تنها 4 درصد از تولیدات دانش‌بنیانی منطبق بر صادرات کشور بود
در حوزه فناوری برق الکترونیک و فوتونیک به حدی شرکت‌های دانش‌بنیان پیشرفت داشته‌اند که دو محصول با PCI یا همان پیچیدگی محصولات2.26 و 2.23 را داشته‌اند که این عدد برای شاخص پیچیدگی، بیانگر رتبه جهانی 6و7، PCI است. اما از سمت دیگر نیز فناوری‌هایی با PCIپایین یا هم منفی داریم. اما در یک نگاه کلی می‌توان گفت که از 647 شرکتی که 347 محصول و فناوری تولید کرده‌اند بخش عمده‌ای که شامل 533 شرکت یا 85.5 درصد دارای پیچیدگی‌های مثبت و بالاتر از صفر هستند و تنها 94 شرکت یا 14.5درصد شرکت‌ها دارای پیچیدگی‌های منفی هستند.  همچنین در برررسی همخوانی محصولات دانش‌بنیان و محصولات صادراتی همان‌طور که انتظار می‌رود این دو هم‌خوانی‌های بسیار محدودی با یکدیگر دارند یا به بیان دیگر شرکت‌های دانش‌بنیان بدون اینکه توجهی به قابلیت و نیاز کشور توجهی داشته باشند مشغول به تولید و فعالیت در این حوزه هستند. اگر بخواهیم با زبان آمار سخن بگوییم می‌توان اشاره کرد که از بین 95 محصول صادراتی کشور با RCA بالاتر از 1 و 347 محصولی که دانش‌بنیان‌های تولید کرده‌اند تنها 12 محصول منطبق و مشترک وجود دارد. در اصل تنها چهار درصد از شرکت‌های دانش‌بنیانی کشور در سال 2019، با قابلیت‌های صادراتی کشور حرکت می‌کردند. از بین 12 محصول بیان‌شده نیز تنها شش محصول با PCI یا شاخص پیچیدگی مثبت وجود دارد. مطابق داده‌های موجود شاخص‌های پیچیدگی نشان می‌دهد که برخلاف شاخص پیچیدگی محصولات صادراتی ایران تولیداتی که از سمت شرکت‌های دانش‌بنیان صوررت می‌گیرد از پیچیدگی بالاتری برخوردار است. بررسی این داده‌ها نشان می‌دهد که محصولات صادراتی کشور بیشتر به سمت پیچیدگی پایین تمایل دارند. درحالی‌که برعکس محصولات صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان به سمت توده‌هایی با پیچیدگی‌های بالاتر گرایش داشتند. همچنین بخش عمده‌ای از تولیدات و محصولات دانش‌بنیان شرکت‌ها در زمره محصولات به‌شدت پیچیده‌ای قرار دارد که توسط کشورهای توسعه‌یافته و پیشرو تولید می‌شود که بعد از قطع شدن حمایت‌های همه‌جانبه از این شرکت‌ها و باز شدن اقتصاد ایران احتمال شرکت‌هایی که چنین فناوری‌هایی را تولید می‌کنند وجود دارد. تنها درصورتی می‌توان به حیات این شرکت‌ها و موفقیت آنها امیدوار بود که تولیدات در راستای قابلیت‌ها فعلی اقتصاد کشور و قرار گرفتن در بین محصولات صادراتی تولید شود و درنهایت با افزایش مزیت رقابتی روبه‌رو شویم. با حمایت‌های بی‌وقفه‌ و همه‌جانبه‌ای که از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌شود انتظار می‌رود که ارزش افزوده مطلوبی برای شرایط فعلی اقتصاد کشورمان داشته باشند.

   چند پیشنهاد ساده در تولید محصولات پیچیده
با توجه به تحلیل‌هایی که تا به این جای کار به آن اشاره کردیم به نظر می‌رسد که باید مجموعه‌ای از سیاست‌ها برای هدایت تولیدات شرکت‌های دانش‌بنیان تدوین شود که در ادامه مروری بر مهم‌ترین سیاست‌ها خواهیم داشت.  1. تعیین مرز برای قابلیت‌های مولد کشور: درابتدا بهتر است تا مرزی برای قابلیت‌های مولد کشور و همسویی شرکت‌ها دانش‌بنیان صورت بگیرد. مثلا می‌توان به یکی از مرسوم‌ترین روش‌های رویکرد پیچیدگی اقتصادی اشاره کرد که معرفی محصولات جدید در مرز قابلیت اقتصادی است. این معرفی علاوه‌بر آن که شانس موفقیت را در عرصه بین‌المللی بیشتر می‌کند در چهارچوب قابلیت‌های کشور نیز هست. 2. استراتژی کارآمد در اولویت‌بندی محصولات دانش‌بنیان: به نظر می‌رسد کشور با استفاده از رویکرد پیچیدگی و مرز قابلیت‌های کشور می‌تواند اقدام به معرفی مجموعه‌ای از محصولات جدید کند اما فعال کردن این محصولات نیازمند سرمایه‌گذاری و حمایت‌های مالی زیاد است. در نتیجه به‌کارگیری استراتژی مناسب به اولویت‌گذاری محصولات جدید کمک می‌کند. 3. اصلاح برنامه‌های حمایتی شرکت‌های دانش‌بنیان: برنامه‌های حمایتی از شرکت‌های دانش‌بنیان عمدتا با برداشت از منابع صندوق توسعه ملی و از طریق مکانیسم‌های مختلف صندوق نوآوری و شکوفایی برای شرکت‌های دانش‌بنیان پیش‌بینی شده و در حال اجراست. با این حال از آنجایی که در وضعیت فعلی کشور با محدودیت منابع بودجه‌ای مواجه هستیم بهتر است شرکت‌های دانش‌بنیانی که تولیداتی در مرز قابلیت‌های همجوار فعلی اقتصاد دارند در اولویت این حمایت‌ها قرار بگیرند. چنین رویکردی درخصوص معاف‌های مالیاتی، مشوق‌های صادراتی و معافیت‌های بیمه‌ای و... لحاظ شود.  4. عامل کلیدی سرمایه‌گذاری در بخش R&D: نقش بخش خصوصی در صادرات محصولات فناورانه بین سیاستگذاران روزبه‌روز در حال افزایش است. در نتیجه سرمایه‌گذاری در بحث تحقیق و توسعه هم از جانب دولت و هم از سمت بخش خصوصی عامل بسیار مهمی برای نوآوری و محصولات TRL بالا خواهد بود.