مطهره‌سادات قاسمی، خبرنگار گروه دانشگاه : ایران به‌عنوان کشوری که از شمال و جنوب به دریا و دریاچه متصل است از نظر صنعت شیلات پتانسیل بسیار مطلوبی دارد. صنعت شیلات و پرورش ماهی نیز حوزه‌های مختلفی دارد که یکی از آنها پرورش ماهی‌های خاویاری است. هرچند ورود به صنعت شیلات و پرورش ماهی خاویاری نسبت به راه‌اندازی بسیاری از کسب‌وکارهای دیگر هزینه گزافی دارد اما از سود بسیار خوبی برخوردار است و زمینه‌های صادرات آن هم فراهم شده است. دانشگاه آزاد واحد لاهیجان نیز به‌عنوان یک واحد دانشگاهی که در استان گیلان مستقر است با هدف کسب درآمدهای غیر شهریه‌ای و از آن مهم‌تر ایجاد بستر مناسب برای اشتغال دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشته شیلات، به پرورش ماهی خاویاری روی آورده است. درواقع این واحد دانشگاهی با نگاه اقتصادی به مرکز تحقیقاتی علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان که در سال 1385 راه‌اندازی شده بود، طرح‌های متنوعی برای پرورش ماهی خاویاری در بستر این مرکز تحقیقات ارائه داد که گزارش «فرهیختگان» درباره جزئیات طرح‌های ارائه‌شده و کم و کیف اجرای آنها را در ادامه می‌خوانید.
از ایجاد مرکز تحقیقات شیلات تا پرورش ماهی‌های خاویاری
واحد لاهیجان از اولین واحدهایی بود که تدریس رشته شیلات را در دانشگاه آزاد آغاز کرد، و پس از آن مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان را در سال 1385 راه‌اندازی کرد. از همان سال هم دانشجویان فعالیت‌های کارآموزی، کارورزی و پایان‌نامه‌‌هایشان را در همین بستر انجام می‌دادند که به تبع آن مقاله‌های خوبی در حوزه شیلات و منابع طبیعی گردآوری و منتشر شد. مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان در خارج از شهر لاهیجان و نزدیک ساحل مستقر است که حدود 18 هزار و 500 متر مربع مساحت دارد. این مرکز در حال حاضر دارای یک سالن هزار متری، هفت استخر 10 هزار لیتری، چهار استخر 30 هزار لیتری، چند حوضچه کوچک و نزدیک به سه تن ماهی خاویاری در استخرها است. همچنین در طبقه فوقانی این سوله آزمایشگاه و یک خوابگاه شبانه‌روزی برای دانشجویان دوره کارورزی و فعالیت‌های پژوهشی درنظر گرفته شده است. در ابتدا رویکرد این مرکز تحقیقاتی آموزشی-پژوهشی بود. اما به مرور زمان رشته شیلات با کمبود دانشجو در مقطع کارشناسی مواجه شد به‌طوری‌که الان در مقطع کارشناسی واحد لاهیجان حدود چهار یا پنج دانشجو در حال تحصیلند، البته وضعیت دانشجویان مقطع دکتری بهتر است. مسئولان واحد لاهیجان که تا دو سال اخیر نسبت به مرکز تحقیقات و فعالیت‌های حوزه شیلات کمتر به صورت اقتصادی فکر کرده بودند حالا در تلاش بودند با کسب مجوز پرورش ماهی و تقویت درآمد غیرشهریهای مسائل مالی را حل کنند. علی صادق‌پور که رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان است در همین راستا می‌گوید: «در ابتدا مجوزهای لازم برای پرورش چهار تن ماهی را از ارگان‌های مختلف مانند سازمان دامپزشکی و شیلات دریافت کردیم؛ اما در ادامه مسیر متوجه شدیم برای این کار با کمبود آب مواجه هستیم. به همین دلیل با توجه به اینکه مرکز تحقیقات علوم شیلات حدود 700 متر با دریای خزر فاصله دارد، طرح انتقال آب دریا به این مرکز تحقیقاتی را ارائه دادیم و پس از رایزنی‌ها در این زمینه موفق شدیم از این طرح دفاع کنیم.»
ساخت مجموعه 30 میلیارد بودجه می‌خواهد
طبق برآوردی که واحد لاهیجان از اجرای این طرح دارد و با توجه به فاصله کم مرکز تحقیقاتی شیلات تا دریا راه‌اندازی کل مجموعه شامل استخر، لوله‌گذاری از دریا تا محل پرورش ماهی و خرید بچه‌ماهی به جهت ماهی‌دار کردن کل استخرها به بودجه 30 میلیارد تومانی نیاز دارد که نتیجه این طرح از نظر ساختاری حدود 40 الی 45 استخر گالوانیزه یا زینکالیوم پیش‌ساخته است. رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد واحد لاهیجان می‌گوید: «بعد از اتمام طرح ساخت مجموعه پرورش ماهی و انتقال آب دریا به این مجموعه، طرح تولید سالانه 100 تن گوشت و 400 کیلو خاویار آغاز می‌شود، در واقع ایده رویکرد اقتصادی نسبت به پرورش ماهی با ارائه این طرح آغاز شد. اخیرا نیز سرپرست معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی از مرکز تحقیقات واحد لاهیجان دیدن کردند و توصیه کردند که این مرکز تحقیقات را به صورت مدیریت عاملی اداره کنیم که قطعا با دریافت بودجه این اتفاق رقم خواهد خورد.»
ظرفیت‌های واحد لاهیجان در پرورش ماهی‌های خاویاری
واحد لاهیجان از سال 1368 رشته شیلات را در حالی دایر کرد که حتی واحد گیلان نیز این رشته را تدریس نمی‌کرد. یعنی بیشتر از 30 سال در این رشته تجربه و قدمت دارد و فارغ‌التحصیلان واحد لاهیجان رشته شیلات را در دانشگاه آزاد واحد گیلان راه‌اندازی کردند. اما درحال حاضر بسیاری از واحدهای دانشگاهی از جمله آستارا، تنکابن، انزلی و... این رشته را تدریس می‌کنند و به دلیل پراکندگی دانشجویان در واحدهای محتلف، برخی از واحدها با کمبود شدید دانشجو در رشته شیلات مواجه هستند. اما مرکز تحقیقاتی شیلات از نظر جغرافیایی به دریا نزدیک بوده و همین مساله موقعیت خوبی است که واحد لاهیجان با استفاده از آن پس از افزودن رشته شیلات به سمت راه‌اندازی مرکز تحقیقاتی شیلات و طرح پرورش ماهی حرکت کرد. علی صادق‌پور در این زمینه می‌گوید: «در رنکینگی که سازمان مرکزی اعلام می‌کند مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی واحد لاهیجان در سطح یک کشور قرار دارد و به همین جهت همکاری‌های بسیاری توسط سازمان‌های مربوطه با ما صورت می‌گیرد. سازمان شیلات کشور نیز در بسیاری از جلسات از مرکز تحقیقاتی واحد لاهیجان دعوت می‌کند. همچنین در خردادماه هرسال جشنواره رها‌سازی بچه‌ماهی سفید با حضور دانش‌آموزان برگزار می‌شود و کودکان می‌توانند ظرفی پراز آب با یک بچه ماهی را در رودخانه رها کنند؛ که این دست از اقدامات باعث جایگاه محبوب این مرکز تحقیقاتی شده است. اگر استعلام بگیرید متوجه خواهید شد مجموعه‌ای نیست که بتواند امکاناتی ازجمله خوابگاه، سالن هزار متری پرورش ماهی، پنج آزمایشگاه و... را یک‌جا در اختیار داشته باشد. همچنین دو سال پیش برای تولید ماهی خاویار به‌صورت نمادین اقدام کرده و در این بازه زمانی توانستیم حدود 16 کیلو خاویار برداشت کنیم و در 27 تیر سال گذشته که روز ملی خاویار ایران است سازمان شیلات ایران، مرکز تحقیقات شیلات واحد لاهیجان را دعوت و تقدیر کرد. مرکز تحقیقات واحد لاهیجان موزه خوبی با 870 گونه از انواع ماهیها، آبزیان، خرچنگ‌ها، صدف‌ها، نرم‌تنان، سخت‌پوستان وبه‌طور کلی شش شاخه جانوری دارد که در کل کشور بی‌نظیر است.»
پرورش 4 نوع ماهی خاویاری در مجموعه پرورش ماهی
پس از اتمام احداث مجموعه پرورش ماهی و آبرسانی به استخرها می‌توان به جهت آغاز کار لارو یا بچه‌ماهی‌ها را خریداری کرد. به گفته رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی واحد لاهیجان اولویت خرید با ماهی‌های یکساله است. زیرا ماهی‌های یکساله به بعد تلفات کمتری دارند و باتوجه به انتقال آب دریا به استخرها می‌توانند رشد قابل‌قبولی داشته باشند. او می‌گوید: «چهار نوع ماهی خاویاری در مرکز تحقیقات شیلات واحد لاهیجان پرورش داده می‌شود. فیل‌ماهی که کاملا دریایی است، ماهی سیبری و استرلیاد که متعلق به آب‌های شیرین روسیه هستند و بین سه تا پنج سال به تولید خاویار می‌رسند. ماهی شیپ نیز یک نوع ماهی دریایی است و اسم آن بین لیست حیوانات منقرض‌شده دیده می‌شود. مرکز تحقیقات واحد لاهیجان چند ماهی مولد از این نوع دارد که پس از دو تا سه سال تولید خاویار می‌کنند.
برداشت ماهی‌هایی که این مرکز تحقیقاتی در نظر گرفته‌است به‌طور میانگین بعد از گذشت سه تا پنج سال شروع می‌شود. ماهی سیبری برای بلوغ و رشد مناسب به آب شیرین و فیل‌ماهی به آب شور دریا نیاز دارد. اساسا یکی از مهم‌ترین استدلال‌هایی که سازمان محیط‌زیست را برای اجرای طرح آبرسانی از خزر تا مرکز تحقیقات مجاب کرد همین مساله بود زیرا پرورش فیل‌ماهی باید در آب لب‌شور یا همان آب‌دریای خزر باشد. صادق‌پور معتقد است خاویار برند کشور ایران است و باید خروجی آن یک محصول مرغوب باشد و انتقال آب انجام شود. رشد ماهیها نسبت به آب شیرینی که در دیگر پرورشگاه‌هاست یک‌ونیم برابر بیشتر خواهد بود.»
فروش ماهی‌های خاویاری از سال پنجم
خاویار پرورشی در بازار قیمت بسیار خوبی دارد؛ طبق برآوردهای مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان انتظار می‌رود فروش ماهی‌های آب شیرین از سال سوم و فروش ماهی‌های آب شور از سال پنجم به بعد آغاز شود و اگر نسبت به ماهی‌های خریداری‌شده بنا را بر 50 درصد نر و 50 درصد ماده بگذاریم، اولویت فروش با ماهی‌های نر بوده و ماهی‌های ماده برای تولید خاویار پرورش داده می‌شوند. صادق‌پور می‌گوید: «طبق پیش‌بینی‌ها پس از راه‌اندازی این طرح در بازه زمانی حدود سه تا پنج سال می‌توان شاهد بازگشت 51 درصدی سرمایه و پس از هفت سال روند بازگشت سرمایه تمام می‌شود. با پایان این مساله طرح تولید 100 تن گوشت و 400 کیلو خاویار محقق خواهد شد و این گردش سرمایه ادامه می‌یابد. همچنین مازاد بر خاویاری که تولید می‌شود، لاشه ماهیها به‌عنوان کمک درآمد فروخته خواهد شد.»
برنامه‌ریزی کسب درآمد از دورریز ماهیها
پرورش ماهی حدود 45 تا 50 درصد دورریز دارد و اینجاست که مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی می‌تواند به کمک مجموعه پرورش ماهی بیاید و تا حد امکان استفاده بهینه در راستای تولید محصولات مختلف از دورریز ماهیها را اعمال کند. برای مثال تولید چرم از پوست ماهی، استخراج آنزیم‌های مفید از روده ماهی و قرص امگا 3 از کبد ماهی امکان‌پذیر است. علی صادق‌پور نیز در این باره توضیح می‌دهد: «نباید تمام تمرکز را بر تولید و فروش گوشت و خاویار ماهی گذاشت. برای مثال وقتی خاویار را الک می‌کنیم، تعدادی از آنها که قطرشان کوچک‌تر از حد معمول است، از الک رد خواهد شد. از این تعداد می‌توان عصاره گرفت که این عصاره حدود دوو‌نیم برابر قیمت خاویار می‌تواند درآمدزا باشد، از این عصاره برای تولید کرم خاویار هم استفاده کردیم و درحال حاضر با متخصصان پوست استان در این زمینه همکاری داریم و درواقع به بایو تکنولوژی شیلات نیز ورود داشتیم. همچنین ماده لجز داخل سر ماهی بعد از کشتار به ماده به‌شدت سفتی تبدیل می‌شود که برای غضروف‌سازی مناسب است، باید برای دیگر مزیت‌های ماهی هم طرح‌هایی ارائه دهیم و روی آنها کار کنیم زیرا ممکن است نسبت به گوشت ماهی درآمد بیشتری برای دانشگاه آزاد اسلامی داشته باشد.»
مشارکت اساتید و دانشجویان در پروژه
در این پروژه هشت نفر هیات‌علمی استان و حدود 10 دانشجوی دکتری و 15 دانشجوی کارشناسی‌ارشد همکاری می‌کنند و به گفته رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان درنهایت این طرح به 11 نیرو از نگهبان مجموعه گرفته تا کارشناس نیازمند است.
هدف رقابت نیست، ارتقاست
دانشگاه آزاد واحد لاهیجان سال گذشته در یکی از نمایشگاه‌های نهاد ریاست‌جمهوری تنها دانشگاهی بود که به دلیل تولید عصاره و ساخت کرم خاویار دعوت شده بود. درحالی‌که مرکز تحقیقات هیچ‌کدام از دانشگاه‌ها نتوانسته بود طرح پرورش ماهی خاویاری را به نتیجه برساند. علی صادق‌پور می‌گوید: «ما قصد نداریم با این طرح رقیب بخش خصوصی باشیم. هدف اصلی این است که بتوانیم با توجه به ظرفیت اعضای هیات‌علمی استان، فرآیند پرورش ماهی‌های خاویاری را از حد نرمال امروز بالاتر ببریم. در واقع باید به یک فرمولاسیون، جیره غذایی و تکنولوژی برسیم که برای مثال ماهی دوساله در پرورشگاه واحد لاهیجان 5 الی 9 کیلو باشد. حتی می‌توانیم تکنولوژی را به دست آورده و آن را بفروشیم. در ضمن این طرح با توجه به ظرفیت‌های این منطقه و دسترسی آن به آب شور لازم‌الاجرا بوده و به درآمدهای غیرشهریهای دانشگاه نیز بسیار کمک می‌کند. همچنین خاویار برند کشور و تولید آن می‌تواند جایگاه دانشگاه آزاد را بالاتر ببرد. بهترین ماهی که در استخرها جواب می‌دهد فیل‌ماهی است زیرا به‌خوبی غذاگیری و رشد می‌کند که در این راستا طرحی را به‌عنوان همکاری با واحد قائمشهر به سازمان مرکزی ارائه دادیم.»
صادق‌پور در ادامه با تشریح این طرح گفت: «مرکز تحقیقات شیلات لاهیجان به دریا نزدیک است. ما می‌توانیم محوریت کار را بر پرورش فیل‌ماهی گذاشته و آنها را به مرحله مولدسازی برسانیم و تکثیر را به واحد قائمشهر سپرده و در مرحله بعد بچه‌ماهی تحویل بگیریم و این چرخه ادامه پیدا کند که امیدواریم این طرح به تایید سازمان مرکزی برسد.» بدیهی است که در مسیر راه‌اندازی هر پروژه یا طرحی سنگ‌ها و چالش‌های بزرگ و کوچکی وجود دارد که برطرف کردن آنها به تجربه دست‌اندرکاران و همچنین نتیجه بهتر پروژه کمک زیادی خواهد کرد. علی صادق‌پور با بیان اینکه در دو سال اخیر همواره در تلاش بودیم که مسیر را برای اجرای این طرح هموار کنیم، می‌گوید: «مهم‌ترین چالش، کسب مجوزهای لازم برای پرورش ماهی است که بدون مشکل خاصی آنها را از سازمان‌های مربوطه دریافت کرده و درحال‌حاضر منتظر بودجه برای سرمایه‌گذاری هستیم. بودجه این طرح را می‌توان از طریق گفت‌وگو با بانک کشاورزی به جهت دریافت وام تامین کرد. واحد لاهیجان نیز سرمایه‌هایی در اختیار دارد که با استفاده از آنها می‌توان بودجه‌ریزی را انجام داد. همچنین سرپرست معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد پس از بازدید از مرکز تحقیقاتی علوم شیلاتی و فنون دریایی دکتر کیوان به تامین بودجه از طریق صندوق دانشگاه آزاد اشاره کرد. به گفته صادق‌پور به محض دریافت بودجه کار اجرای طرح شروع می‌شود و انتظار می‌رود پس از گذشت یک سال بستر پرورش ماهی مهیا و به‌تدریج درآمدزایی آغاز شود.»
