فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار گروه دانشگاه: در سال‌های اخیر روند تولید علمی ایران از حیث نگارش مقاله، کاهش چشمگیری داشت به طوری که برخلاف هدف‌گذاری که در برنامه ششم توسعه وجود داشت، امروز ایران جایگاه دوازدهم دنیا را ندارد و به رتبه 15 دنیا رسیده است که نشان می‌دهد مسیر طی‌شده از لحاظ رشد کمی مقالات دستخوش تغییر شده است. هرچند شاید در ظاهر تعداد مقالات ما از 60 هزار و 492 مقاله در سال 98 به 71 هزار و 706 مقاله برای 1402 رسیده باشد؛ اما با نگاهی به سرعت رشد 11 برابری که ایران در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 نسبت به دنیا داشت، باید عنوان کرد عملا شرایط کشور از لحاظ نگارش کمی مقاله تغییر کرده است. با این حال نمی‌توان این مساله را هم کتمان کرد که دو دسته نگاه درباره لزوم حفظ و رشد تولید مقالات از لحاظ کمی در کشور وجود دارد. برخی از کارشناسان معتقدند امروز که ایران به عنوان یکی از قدرت‌های علمی دنیا پذیرفته شده، دیگر نیاز نیست رشد کمی مقالات را همانند دو دهه قبل دنبال کنیم و به جای آن باید تمرکز را بر روی کیفیت گذاشت؛ اما نگاه مقابل معتقد است از دست رفتن جایگاه ایران در این حوزه به معنی عقب‌نشینی از جمع قدرت‌های علمی دنیا خواهد بود و لازم است تا تمرکز اصلی همچنان بر روی انتشار مقاله و چاپ آنها در مجلات بین‌المللی باقی بماند. در این میان اما آنچه را که نمی‌توان کتمان کرد، عدم همخوانی مقالات منتشر‌شده با واقعیت‌ها و چالش‌های کشور در حوزه‌های مختلف است؛ موضوعی که می‌طلبد تا فکر اساسی برای آن شود؛ اتفاقی که در صورت تحقق هم به حفظ جایگاه علمی ایران منجر می‌شود و هم بستر را برای مشارکت اعضای هیات علمی در رفع چالش‌ها و رسیدن به راهکارهای علمی و عملیاتی جدید فراهم می‌کند. «فرهیختگان» در این گزارش به سراغ عبدالله معتمدی، فرهاد دانشجو و صفر نصرالله‌زاده، روسای دانشگاه‌های علامه طباطبایی، تربیت مدرس و تبریز رفت تا در خصوص برنامه‌ریزی این دانشگاه‌ها برای افزایش کیفیت و کمیت مقالات پرسش‌هایی داشته باشیم.
رئیس دانشگاه علامه طباطبایی:
نسبت اساتید درگیر با قراردادهای ارتباط با صنعت خوب نیست
عبدالله معتمدی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی درباره کمیت و کیفیت مشارکت اساتید در قراردادهای جامعه و صنعت گفت: «یکی از زمینه‌هایی که می‌توانیم با صنعت ارتباط داشته باشیم گرفتن طرح‌های پژوهشی دستگاه‌های اجرایی است. خوشبختانه در سال‌های اخیر هم رشد بسیار خوبی به لحاظ کمی و تعداد طرح‌هایی که دانشگاه‌ها می‌گیرند و مبلغ آن داشته‌ایم. با این حال از آنجایی که می‌دانید در طرح‌های پژوهشی که یک استاد از بیرون می‌گیرد، حدودا و حداکثر 10 درصد بالاسری برای دانشگاه‌ها دارد و 90 درصد آن به استاد بازمی‌گردد. البته بخشی از این 90 درصد بیمه و مالیات می‌رود و مقداری از آن از بین می‌رود و اصل این مبلغ به استاد باز می‌گردد.» او در همین زمینه افزود: «یکی از مباحث مهم این است که این طرح‌ها به لحاظ مبلغ و تعداد رشد داشته‌اند. در دانشگاه علامه طباطبایی این رشد نسبت به دو سال قبل چهار یا پنج برابر شده است؛ با این حال باید این را هم بگویم که در دانشگاه ما، نسبت کسانی که درگیر طرح‌های پژوهشی هستند با توجه به جمعیت کل اعضای هیات‌علمی آمار مناسبی نیست.» رئیس دانشگاه علامه طباطبایی بیان داشت: «یکی از کارهای ما این است که اعضای هیات‌علمی را تشویق کنیم تا به این سمت حرکت کنند؛ با این حال درباره پایین بودن نسبت اعضای هیات‌علمی دیگر به نسبت کل جمعیت‌مان در دانشگاه باید بگویم شاید به این دلیل باشد که برخی از استادان ما اولا بیشتر وجه همت خود را در حوزه آموزشی گذاشته باشند. برخی دیگر از وجه همت اساتید ما در حوزه پژوهشی در ارتباط با فعالیت‌هایی مثل مقاله و کتاب و... است. برخی از همکاران تنها درصورتی به سمت کارهای پژوهشی می‌روند که سفارش بگیرند. چون نظام منظمی از طرف دستگاه‌های اجرایی وجود ندارد که این طرح‌ها و پروژه‌ها به‌خوبی منتشر شود، علی‌القاعده اتفاقی که می‌افتد آن خواهد بود که همکاران ما برای گرفتن پروژه به سازمان‌ها مراجعه می‌کنند.» معتمدی در همین زمینه افزود: «یعنی ما کمتر پروژه‌هایی را داریم که از سمت سازمان‌ها بیایند. اخیرا و با راه‌اندازی سامانه نان و... امید است که این اتفاق بیفتد تا این ظرفیت انجام شود اما در حال حاضر به نظر می‌رسد که ما همچنان ظرفیت بهتری داریم تا بتوانیم اساتید بیشتری را درگیر این کار کنیم اما از آن بهره نمی‌گیریم.»
استادی که از «نان» طرح بگیرد، دانشجویش را خودش انتخاب کند
او درباره راهکارهای تشویقی برای افزایش فعالیت اساتید در قراردادهای ارتباط با صنعت عنوان کرد: «یکی از بحث‌ها این است که اگر بتوانند طرح خود را از سامانه نان انتخاب کنند می‌توانند برای آن دانشجو بگیرند و خودشان دانشجو را انتخاب کنند. این امکان وجود دارد که براساس طرحی که وجود دارد ما برای آنها دانشجوی پسادکتری بگیریم که در اجرای پژوهش به آنها کمک کند. اگر طرح مستلزم نوع خاصی از همکاری باشد مثلا حضور در یک موسسه‌ای باشد یا اینکه راه‌اندازی دفتری باشد دانشگاه می‌تواند به این موضوعات نیز کمک کند.»
چالش ارتباطات بین‌المللی در کاهش تولیدات علمی موثر بوده است
رئیس دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه همواره چاپ و داشتن مقاله و کمیت مقاله اهمیت داشته است، گفت: «البته کمیتی که همراه با کیفیت باشد؛ نه اینکه صرفا روی کمیت تمرکز داشته باشیم. یعنی درواقع مقالاتی که بتوانند در مجلات معتبر چاپ شوند. این موضوعات یک ارزش است چراکه وقتی قرار است قضاوتی درباره موضوعات دانشگاهی و رتبه کشورها شود یکی از شاخص‌های آن مقالاتی است که در چنین مجلاتی به چاپ می‌رسد. بنابراین اینکه ما بتوانیم مقالات بیشتری را در مجلات معتبر دنیا چاپ کنیم به نظر من بسیار پسندیده است.» معتمدی درباره علت کاهش رشد کمیت مقالات به «فرهیختگان» گفت: «اینکه چرا در سال‌های اخیر با کاهش مواجه بودیم شاید به این دلیل باشد که اعضای هیات‌علمی مشکلاتی برای ارتباطات بین‌المللی دارند. یعنی شرکت در همایش‌های بین‌المللی به دلیل مشکلات ارزی و... پیش می‌آید و گران بودن قیمت ارز شرایط سختی را ایجاد کرده است برای اینکه هیات‌علمی بتواند در محافل بین‌المللی به‌راحتی شرکت کند این خود مشکلاتی را در این زمینه ایجاد کرده است.» او با تاکید بر اینکه اساتید ما نمی‌توانند در محافل بین‌المللی شرکت کنند، افزود: «این موضوع قطعا بدون تاثیر نیست و روی به‌روز شدن دانش هیات‌علمی‌ها و ارسال مقاله برای نشست‌های علمی یا همایش‌های بین‌المللی تحت تاثیر قرار می‌گیرد و این محدودیت‌ها به دلیل مسائل مالی برای آنها ایجاد شده است. از سمت دیگر ممکن است بخشی از این کاهش به این دلیل باشد که در سال‌های اخیر تعداد دانشجویان ما در کل نسبت به سال‌های قبل کمتر شده است. یعنی ما از چهار میلیون دانشجویی که داشتیم امروز به جمعیت سه میلیون نفری در این حوزه رسیده‌ایم. بخشی از این کاهش طبیعتا در حوزه تحصیلات تکمیلی است. همچنین سیاست دانشگاه‌ها نیز در حوزه‌های مرتبط با شرط دفاع از پایان‌نامه و... . تغییر کرده و این موضوع شاید در روند رشد مقالات تاثیرگذار بوده است.» رئیس دانشگاه علامه طباطبایی درباره لازمه افزایش کیفیت مقالات بیان کرد: «ما در ابتدا باید به مجلات خودمان از لحاظ کیفیت‌بخشی کمک کنیم. یکی از سیاست‌هایی که وزارت علوم در پیش گرفته این است که مجلات داخلی ما نمایه‌های بین‌المللی بگیرند. همین مساله باعث می‌شود تا مجلات به سمت استانداردسازی حرکت کرده و نمایه‌های بین‌المللی بگیرد. این مساله باعث می‌شود تا به همان نسبت سطح مقالاتی که می‌پذیرد و چاپ می‌کند بالاتر برود.» معتمدی خاطرنشان کرد: «از سمت دیگر نظام داوری و ارزیابی ما باید نظام جدی‌تری باشد که بتوانیم این سبک را حفظ کنیم. موارد دیگری از این مورد وجود دارد که گاهی اوقات ارتباطاتی وجود دارد که بدون توجه به کیفیت مقالاتی چاپ می‌شود و همین مهم در برخی موارد هزینه‌های زیادی که از دانشجوی دکتری می‌گیرند یا از طریق دیگر ممکن است مقالاتی را چاپ کنند که کیفیت لازم را نداشته باشد.»
رئیس دانشگاه تربیت مدرس:
فاصله مقالات با جامعه کاربردی زیاد است
فرهاد دانشجو، رئیس دانشگاه تربیت مدرس درباره کند شدن و کاهش روند رشد مقالات گفت: «دانشگاه تربیت مدرس با مشکل افت و کاهش مقالات روبه‌رو نیست. در سال 1401 و 1402، 16 درصد رشد مقالات داشتیم و درحال حاضر ارجاع به مقالات ما نزدیک به 10 درصد رشد داشته است. بنابراین این مشکل برای دانشگاه تربیت مدرس که تحصیلات تکمیلی است وجود ندارد. تعداد مقالات Q1 و... ما هم افزایش داشته است.» رئیس دانشگاه تربیت مدرس درباره سیاستگذاری‌های خود برای دانشگاه عنوان کرد: «به این دلیل که ما دانشگاه تحصیلات تکمیلی هستیم، با تمام کمبودهایی که اساتید و دانشجویان دارند به این علت که باید تمامی دانشجویان ما پروژه‌ای برای کارشناسی‌ارشد انجام دهند و رساله‌ای داشته باشند، طبیعتا امکان اینکه مقالات با کیفیت بهتری ارائه دهیم، بیشتر از بقیه دانشگاه‌هاست. یکی از دلایل این موضوع همت خود اساتید و دانشجویان دانشگاه است که باعث می‌شود تا مقالات باکیفیتی تولید شود. اما در هر صورت ما هم با این خطر روبه‌رو هستیم چراکه اگر به تجهیزات آزمایشگاهی رسیدگی نشود تا سال آینده و با فرسودگی تجهیزات مقالات به‌روز و باکیفیتی مانند قبل نخواهیم داشت.» او با اشاره به اینکه دانشگاه ما 299 گروه علمی و تخصصی دارد، افزود: «این گروه‌ها در حوزه و موضوعات خاص به خودش، فعالیت‌هایشان را انجام می‌کنند. اما آنچه را نمی‌توان از قلم انداخت اینکه مقالات در ارتقا و فارغ‌التحصیلی دانشجویان تاثیر بسیاری دارد. ما امکان بیشتری به آنها نداده‌ایم و اساتید و دانشجویان همت بیشتری از خودشان گذاشته‌اند؛ البته به دلیل مسائل مالی که وجود داشته نتوانستیم به آنها کمک کنیم.»
10 درصد از بودجه دانشگاه از طریق قراردادها تامین شد
دانشجو درخصوص قراردادهای ارتباط با صنعت و مشارکت اساتید در آنها بیان کرد: «این مهم در دانشگاه ما نسبت به سال قبل رشد داشته اما نسبت به آرمان ما فاصله بسیاری داریم. در سال گذشته 10 درصد بودجه ما از این طریق تامین شد. برای امسال هم پیش‌بینی‌مان تامین 30 درصدی بودجه از طریق ارتباط با صنعت است. نکته‌ای که باید در اینجا به آن اشاره کرد اینکه این ارتباط دو طرف دارد، یک طرف صنعت و جامعه کاربردی و طرف دیگر دانشگاه‌هاست. در هر دو طرف مشکلاتی برای این تعامل فعالانه وجود دارد.» رئیس دانشگاه تربیت مدرس در همین زمینه افزود: «صنعت اعتماد لازم را ندارد و دانشگاه اعتماد لازم را به صنعت ندارد، در این شرایط طبیعتا این ارتباط بیشتر شود همکاری بیشتری صورت می‌گیرد و باید وزارتخانه‌ها و... این اعتماد را به وجود آورند.» او درخصوص سیاست‌های درپیش‌گرفته دانشگاه برای جذب اساتید به این قراردادها عنوان کرد: «این قراردادها در ارتقا و ترفیع و درآمد تاثیر دارد. منفعت علمی و مالی دارد و مهم‌تر از همه اینکه در بهبود کشور تاثیر می‌گذارد و می‌تواند مشکل کشور را حل کند. هرچند که نمی‌توان این مهم را هم نادیده گرفت که از خودگذشتگی و همت بیشتر اساتید و دانشجویان هم تا جایی امکان‌پذیر است و باید حمایت مالی بیشتری صورت گیرد ضمن اینکه منابع ما محدود است.» دانشجو در این مورد که کشور از لحاظ کمیت مقاله اشباع شده، گفت: «بحث کمیت و کیفیت مقاله اگر با نیازهای امروز و فردای کشور در ارتباط باشد، طبیعتا لازم است که دنبال شود. اگر نیازهای امروز ما توسط پروژه‌های تحلیلی درآورده شود و از بین آنها مقاله‌ای ایجاد شود قطعا اثرگذار است. باید نیازهای آینده پیش‌بینی شود. این نوع مقالات خوب است اما اگر مقالات به این صورت باشد که کسی به آن رجوع نکند، این خوب نیست. به هر صورت فاصله دانشگاه‌های ما با جامعه کاربردی و ارائه دستاوردهای علمی که از نتیجه مقالات کاربردی آمده است، فاصله زیادی است. شاید رشدی داشته باشد اما با آرمان‌های ما فاصله بسیاری دارد.»
رئیس دانشگاه تبریز:
مأموریت‌گرایی دانشگاه‌ها به رشد کیفیت مقالات می‌انجامد
صفر نصرالله‌زاده، رئیس دانشگاه تبریز درباره رشد کمی مقالات ایران و لزوم حرکت به سمت کیفیت‌بخشی بیان کرد: «بخشی از این موضوع به نظر من به دلیل مشکلاتی است که در چاپ مقاله وجود دارد. برخی از اساتید ما در چاپ مقاله و سابمیت کردن مقالات و پیگیری آنها مشکلات و محدودیت‌هایی دارند که این موضوع تاثیرگذار است. بخش دیگر این است که درحال حاضر وزارت علوم بادقت برخی از مجلات را بررسی کرده و به‌عنوان مجلات کم‌اعتبار در سطح بین‌المللی کنار گذاشته است. در نتیجه به کیفیت مقالات بسیار توجه می‌کند و در این زمینه باید دقت زیادی صورت گیرد.» او در همین زمینه افزود: «با وجود اینکه امسال شاهد کمی افت در این زمینه هستیم اما شتاب ما کشور در این زمینه بد نیست. البته باید بگویم که وضع دانشگاه ما در این حوزه بسیار خوب بوده و افتی نداشتیم؛ تا جایی که در جایگاه دوم از لحاظ تعداد مقالات چاپ‌شده هستیم. یعنی اگر بخواهیم سرانه مقالات را در نظر بگیریم بعد از دانشگاه تربیت مدرس ما رتبه دوم را داریم و این موضوع نشان می‌دهد که دانشگاه ما رشد خوبی داشته است. در بحث کیفیت نیز در رتبه‌بندی دانشگاه تبریز تنها دانشگاهی است که 200 پله رشد داشته است.»
دانشگاه‌های کشور در حوزه مقالات افت داشتند
او با اشاره به اینکه نمی‌توان گفت که کشور اشباع شده است، افزود: «واقعیت این است که ما درحال حاضر نزدیک به دو درصد تولید علم دنیا را در اختیار داریم. زمانی که رتبه 15 را کسب می‌کنیم قطعا این موضوع به ما در حوزه تولید علم کمک می‌کند. منتها باید بحث کیفیت را بیشتر مورد توجه قرار داد. بسیاری از دانشگاه‌های ما امسال افت داشتند و باید این موضوع را بررسی کنیم. سال گذشته 11 دانشگاه ما در رتبه‌بندی حضور داشتند که امسال به 10 دانشگاه کاهش یافت. تقریبا جایگاه تمام دانشگاه‌های ما یا ثابت بودند یا افت داشتند.» نصرالله‌زاده درباره چگونگی رسیدن به افزایش کیفیت مقالات بیان کرد: «بحث آمایش آموزش عالی بسیار کمک‌کننده است. مأموریت‌گرایی دانشگاه‌ها نیز اهمیت دارد. بحث نیازمحور بودن رشته‌هایی که دانشگاه‌ها برمی‌دارند و آموزش مهارت به دانشجویان می‌تواند اثرگذار باشد. برخی از موضوعات برای رسیدن به سرمایه اجتماعی است. در بحث تشویق اساتید طرح‌های بسیار مهمی پیش آمده است. پایه‌های تشویقی به 60 پایه رسیده است که زمینه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد.»
