سید مهدی طالبی خبرنگار گروه بین‌الملل: سیدابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران روز گذشته به مناسبت 31 مرداد روز صنعت دفاعی، با حضور سرتیپ محمدرضا قرایی آشتیانی وزیر دفاع و سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه، ضمن بازدید از نمایشگاه محصولات دفاعی، دستور آغاز الحاق و واگذاری انبوه موشک‌های راهبردی «خرمشهر-4» و «حاج‌قاسم» به نیروهای مسلح و نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را صادر کرد. در جریان بازدید یک‌ونیم ساعته رئیس‌جمهور از نمایشگاه محصولات دفاعی، پهپاد مهار-6 نیز رونمایی شد. نکته مهم مراسم روز دوشنبه، تحویل انبوه موشک‌های خرمشهر-4 بود؛ موشکی که برد فعلی آن 2 هزار کیلومتر بوده ولی درصورت تصمیم‌گیری، قابلیت تنظیم دربردهای چندبرابری را نیز دارد.
آنچه تحویل‌ها و رونمایی روز گذشته می‌گویند
تحویل انبوه موشک‌های بالستیک و رونمایی از یک پهپاد جدید، به دلیل ویژگی‌هایی که داشتند، حاوی نکاتی است:
1 ایجاد تحول در تسلیحات تولید شده و بالابردن سقف کیفی آنها باعث می‌شود سلاح‌های پیشین در ذیل سلاح‌های جدید قرار گرفته و قابل صادرات باشند. این مساله از ممنوعیت صادرات آخرین دستاوردهای تسلیحاتی ناشی می‌شود. ایران در گذشته از موشک‌های بالستیک میانبرد مثل شهاب و سجیل برای پوشش منطقه استفاده می‌کرد اما درحال حاضر به شکل فزاینده‌ای درحال اتکا به موشک‌های بالستیک تاکتیکی ب است که نقطه اوج پایین‌تری نسبت به موشک‌های بالستیک پیشین داشته و از جو خارج نمی‌شوند. این نمونه‌ها قابل فروش یا قابل ارائه به دوستان هستند. اگر این اتفاق در حوزه موشکی قابل رخ دادن باشد، وقوع آن در دیگر حوزه‌ها حتمی است؛ به‌ویژه عرصه پهپادی.
2 تولید و تحویل انبوه موشک خرمشهر-4 که در بین تمام موشک‌های بالستیک ایران، تنها موشکی است که با کاهش وزن کلاهک قادر به پوشش سراسر خاک اروپا و همچنین رسیدن به پایگاه دیگوگارسیاست، عملا دایره آتش ایران از منطقه را به فرامنطقه ارتقا می‌دهد.
3 تولید جدیدترین نمونه‌ها در حوزه تسلیحاتی ضمن نشان دادن پویایی، درحال حاضر آشکارکننده گذار ایران از بنگاه زودبازده علمی-صنعتی به مجتمع علمی-صنعتی است. بنگاه‌های زودبازده می‌توانند به سرعت با تمرکز در یک حوزه ساده یا متوسط، به تولید برخی محصولات بپردازند؛ مانند تولید پهپاد توسط ایران که تا دو دهه قبل متکی بر سرهم‌بندی قطعات وارداتی بود و تولیدات نیز تا حد زیادی ساده بودند. با این‌حال امروزه حوزه نظامی ایران عرصه رونمایی از موشک‌های هایپرسونیک، انواع پهپادهای پیشرفته، سنگین و دوربرد و سامانه‌های پدافند هوایی است؛ تسلیحاتی که دارای طراحی ساده نیستند، از کپی‌برداری به دست نیامده و حاصل سرهم بندی قطعات عادی به‌دست‌آمده از بازارهای خارجی نیستند. یک ویژگی دیگر مجتمع علمی-صنعتی کاهش سرعت رسیدن به دستاوردهاست به‌گونه‌ای که دستیابی به موشک هایپرسونیک کمتر از یک دهه به طول انجامید اما ساخت نمونه‌های قابل اتکا از پهپادها مانند نمونه‌هایی که قابلیت پرتاب موشک داشتند، بیشتر از یک دهه زمان برد، درحالی‌که دستیابی به آن بسیار ساده‌تر از ساخت هایپرسونیک بود.
4 ایران از سیاست‌های دفاعی به سیاست‌های تهاجمی گذار کرده و البته این تهاجمی شدن، برخلاف برداشت‌ها برای برخی رقبای منطقه‌ای مثبت است. مدتی است تسلیحات تهران روی رقبای منطقه‌ای تنظیم نمی‌شود به‌ویژه آنکه ایران اخیرا تاکید کرده آنها را دشمن خود نمی‌داند. ایران در ماه‌های اخیر تسلیحاتی با برد کم مانند یک موشک به‌عنوان توپخانه موشکی با برد 86 کیلومتر رونمایی کرده است که برای هدف قرار دادن تروریست‌ها در اطراف مناطق مرزی مناسبند و دیگر سلاح‌ها بردی بالای 1400 کیلومتر داشته‌اند؛ مساله‌ای که نشان می‌دهد تروریست‌ها و رژیم در مرکز توجهات ایران قرار دارند. این درحالی است که پیشتر ایران موشک‌ها و تسلیحاتی با برد 500، 600 و 800 کیلومتر نیز تولید کرده بود که بر رقبای فعلی تمرکز داشتند.
5 ایران در مسیر واکنش شدید به آمریکا قرار دارد؛ مانند چین و کره شمالی. مشکل برای آمریکا اما آنجاست که در سال‌های اخیر بازه ارتقای تسلیحاتی کشورهایی مانند ایران و کره شمالی به‌شدت اندک شده و این دو در مقاطع کم‌فاصله‌ای با رونمایی‌های ناگهانی خود تحولات عظیمی را در توان‌شان نسبت به گذشته رقم می‌زنند.
6 یک موضوع نگران‌کننده برای آمریکا فارغ از افزایش توان تسلیحاتی کشورهای شرقی، امکان همکاری سطح بالای آنهاست، زیرا کشوری مانند کره شمالی قادر به توسعه تسلیحات پیشرفته در چندین حوزه به‌طور همزمان نیست، مگر آنکه برخی از آنها در اتصال به صنعت کشورهای دیگر تولید شده باشند.
7 ایران در پاسخ به تشدید تنش‌های آمریکا پاسخ‌هایی دوگانه اما منعطف را پیگیری می‌کند که در آن سهم رزمایش‌ها کمتر و سهم رونمایی‌ها بیشتر است. پیشتر که تسلیحات ایرانی فناوری پایین‌تری داشتند، تهران با رزمایش‌های پیاپی و شدت آتش گسترده تلاش می‌کرد توان خود را به دشمن اثبات کند اما امروزه با پیشرفته‌تر شدن تسلیحات، دیگر نیاز به استفاده گسترده از آنها در رزمایش‌ها برای اثبات توانمندی ایران نیست، زیرا این تسلیحات به حدی پیشرفته شدهاند که برای ایجاد هراس در دشمن نیازی به شلیک‌شان نیست.
8 آمریکا طی چند دهه اخیر با ایجاد سایه جنگ بر فراز کشور به شکل غیرمستقیم در قالب تهاجم حزب بعث و تشدید درگیری‌های منطقه‌ای یا به شکل تهدید مستقیم، به دنبال کاهش مزیت‌های سرمایه‌گذاری ایران بود. تهران با رونمایی‌های پیاپی نظامی با محو ساختن آسیب‌پذیری ایران به دنبال تقویت مزیت‌های سرمایه‌گذاری در کشور است.
9 ایران به دنبال درآمدهای تسلیحاتی بالاست. براساس نقل برخی از منابع مطلع که به رسانه‌ها نیز راه یافته است، درآمد ایران از فروش سلاح به سالیانه 4 میلیارد دلار می‌رسد. این میزان فروش البته مربوط به پیش از جنگ اوکراین است؛ جنگی که به رونق بازار تسلیحاتی انجامیده است. به دنبال بروز جنگ اوکراین، روسیه و مجموعه غرب تمام تسلیحات خود را برای جنگ و حفظ آمادگی خود، نگاه داشته و کمتر به صادرات چشم دارند. از این‌رو کشورها مانند گذشته قادر به خرید سلاح از این دو نیستند. همچنین روسیه و غرب امروزه برای تامین جنگ، به وارد‌کننده سلاح تبدیل شدهاند. بر همین اساس ایران که پیش از این در سیاست خوداتکایی، یک مجتمع صنعتی-نظامی قابل‌توجه را پایه‌گذاری کرده بود، امروزه به میلیاردها دلار درآمد دسترسی دارد. درحال حاضر صحبت از فروش پهپادهای ایران به روسیه و حتی چین است. فروش سلاح ایران تا جایی ریشه دوانده است که تسلیحات ایرانی در دستان ارتش اوکراین نیز دیده شدهاند؛ تسلیحاتی که یا توسط اوکراین از روسیه به غنیمت گرفته شده یا آنکه اوکراین از طریق واسطه‌ها آنها را خریداری کرده است. نتیجه اما یکی است؛ رشد شدید درآمدهای فروش تسلیحات ایران.
باید در نظر داشت، رفع محدودیت خرید و فروش تسلیحات اعمال‌شده توسط شورای امنیت در سال 2020 نیز در رشد گرایش به خرید سلاح از ایران نقش داشته است. اساسا یکی از اهداف اعمال این محدودیت، کاهش درآمد ایران از صادرات تسلیحات بود که در اواسط دهه 1380 به 400 میلیون دلار رسیده بود. تهران درصدد شدت بخشیدن به درآمد صادرات تسلیحات با تقویت توان نظامی است که این مساله نیازمند رشد سریع سقف تسلیحاتی برای قراردادن نمونه‌های بیشتر در ذیل سقف تسلیحاتی برای صادراتی ساختن آنهاست.
10 پهپادهای جدید، پلتفرم‌هایی متفاوت با پهپادهای ساده شاهد-129 و مهاجر-6 هستند. حتی پهپادی مانند ابابیل-5 که گفته می‌شود براساس مهاجر-6 ساخته شده به لحاظ طراحی بدنه، دارای انحناست. این انحنا ضمن روان ساختن پرواز، افزایش سرعت، کاهش سطح مقطع راداری و امکان‌پذیرتر کردن مانورها، باعث کاهش مصرف سوخت و به تبع آن افزایش برد و مداومت پروازی نیز می‌شود.
آرایش تهاجمی با «بازدارندگی متعارف اشباعی»
رهبر انقلاب پیشتر به نیروهای مسلح ماموریت داده بودند تمرکز بر دفاع را به تمرکز بر تهاجم، تغییر دهند. روز گذشته در جریان بازدید رئیس‌جمهور از نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع، یکی از مقامات همراه تاکید کردند رهبری از نیروهای مسلح درخواست دیگری نیز داشته است؛ «افزایش تیراژ».
1 تغییر آرایش ایران از دفاع به تهاجم، دارای معنایی ساده نیست. چه اینکه پیشتر نیز سیاست دفاع، از مسیر تولید تسلیحات تهاجمی پیگیری می‌گردید. در میان این دو، تفاوت‌هایی وجود دارد. گذار از دفاع به تهاجم به معنای افزایش برد، دقت و تخریب سلاح‌ها و همچنین افزایش قدرت تحرک تسلیحات تولیدی ایران است. به‌عنوان یک محصول جانبی، این سیاست تسلیح گروه‌های متحد ایران به تسلیحات پیشرفته را نیز درپی دارد؛ امری که بسیار بیشتر از گذشته در دستور کار قرار گرفته، به‌گونه‌ای که این متحدان از طریق موشک‌های کروز و پهپادهای تهاجمی دایره آتشی 2500 کیلومتری یافته‌اند.
2 افزایش تیراژ تسلیحات تولید‌شده که مورد تاکید رهبری است، تاکید دیگری بر تمرکز ایران بر «بازدارندگی متعارف اشباعی» به حساب می‌آید؛ امری که نشان می‌دهد کماکان سیاست ایران در بازدارندگی به سمت توانایی‌های غیرمتعارف و هسته‌ای نغلتیده است.
در بازدارندگی متعارف، به جای اتکا به تسلیحات هسته‌ای که به صورت ناگهانی محدوده وسیعی را به آتش می‌کشد، تاکید بر به‌کارگیری تسلیحات متعارف ولی به صورت پرتعداد است. به‌عنوان نمونه ایران برای نابودسازی یک فرودگاه دشمن، به جای ساخت یک سلاح هسته‌ای تاکتیکی، به تولید 300 موشک بالستیک تاکتیکی می‌پردازد. حال درصورت نیاز به پرتاب این موشک‌ها، امکان تعیین ضربه به پایگاه دشمن وجود دارد؛ اگر جنگ در اوج باشد، تمام پایگاه نابود شود. یا آنکه در پاسخی کنترل‌شده، تنها برج مراقبت و باندها برای هشدار هدف قرار گیرند.
تاکید بر «بازدارندگی متعارف اشباعی» مزایای دیگری نیز برای ایران دارد. تسلیحات هسته‌ای صرفا برای ابراز قدرت انبار می‌شوند، بدون آنکه قابل‌استفاده یا حتی صادرات باشند. درمقابل تسلیحات متعارف در هر شرایطی قابل استفاده‌اند، صادر می‌شوند و حتی می‌توان از آنها به‌صورت ناشناس علیه اهداف متخاصم بهره گرفت.
براساس گزارش روزنامه «فرهیختگان» با عنوان «بازدارندگی فعلا بدون بمب!» که 28 تیرماه سال گذشته منتشر شد، بخشی از مزیت‌های «بازدارندگی اشباعی» به شکل کلی یا جزئی شامل مواردی به این ترتیب بوده است: «انعطاف در کاربرد»، «قابلیت کاربرد از اولین لحظه»، «دشواری حمله به نقاط پرتاب»، «دشواری رهگیری و مقابله»، «صدمه نزدن به غیرنظامیان»، «قابلیت صادرات به همه کشورها»، «قابلیت استفاده بدون شناسایی شدن»، «دارای مشروعیت بالا در تولید، ذخیره‌سازی و کاربرد»، «قابلیت مسلح کردن متحدان»، «هزینه کم دستیابی و ساخت»، «عدم راه‌اندازی مسابقه تسلیحاتی»، «تحمیل هزینه سنگین به دشمن برای مقابله»، «قابلیت تامین آسان از بازارهای جهانی»، «بی‌نیازی به حضور در لبه فناوری»، «نبود محدودیت‌های سازمانی و قانونی»، «قابل شرط‌گذاری نبودن»، «غیرمتمرکز بودن در برابر متمرکز بودن تاسیسات ساخت سلاح هسته‌ای»، «قابلیت تصرف بدون مواجهه با آلودگی»، «قابلیت تهدید دشمن با مانور واقعی» و «تسلیحات راهبردی-تاکتیکی».
پهپاد مهاجر-10
پهپاد مهاجر-10 نسبت به نمونه تولید‌شده قبلی که مهاجر-6 نام داشت، دارای ویژگی‌های ارتقا‌یافته‌تری است. این تفاوت‌ها به شرح ذیلند.
1 ارتفاع پروازی پهپاد در سری پهپادهای مهاجر نسبت به گذشته بیش از دو برابر شده است. ارتفاع پروازی پهپاد مهاجر-6 در حدود 3 هزار و 300 متر متر تخمین زده می‌شود درحالی که پهپاد مهاجر-10 قادر به پرواز در ارتفاع 7 هزار متری است. از این رو این پهپاد بالاتر از سامانه‌های ضدهوایی توپخانه‌ای و موشک‌های دوش‌پرتاب و برخی از سامانه‌های پدافند هوایی کوتاه برد پرواز می‌کند که این مساله منجر به افزایش بقاپذیری پهپاد در میدان نبرد می‌شود.
2 برد پهپاد مهاجر-6 که با توجه به شکل دماغه، فاقد گیرنده‌های ماهواره‌ای تلقی می‌شود، با اتکا به ایستگاه‌های زمینی 200 کیلومتر و به کمک تقویت‌کننده‌های مخابراتی تا 400 کیلومتر است. با این وجود دماغه پهپاد مهاجر-10 به دلیل برجستگی در آینده شاهد نصب گیرنده‌های راداری بوده و برد آن به حداکثر 2 هزار کیلومتر می‌رسد.
3 پهپاد مهاجر-6 در نمونه‌های ابتدایی قابلیت حمل زیر 100 کیلوگرم، در نمونه‌های میانی قابلیت حمل 100 کیلوگرم و در آخرین نمونه‌ها قادر به حمل 150 کیلوگرم محموله شامل تسلیحات مختلف است. پهپاد مهاجر-10 می‌تواند تا 300 کیلوگرم سلاح با خود حمل کند که دو تا سه برابر نمونه قبلی خود است.
آیا پهپادهای ایران موازی‌کاری و مشابهند؟
پهپاد مهاجر-10 تا اندازه‌ای دارای ویژگی‌هایی مانند مداومت پروازی، برد و ظرفیت حمل سلاح و تقریبا مشابه پهپاد کمان-22 است. با این وجود این پدیده ناشی از موازنه‌کاری نیست بلکه دلایلی دارد:
1 بخش‌های مختلف نیروهای مسلح ایران براساس نمونه‌های مشابه که بیشتر شامل قطعات و نه بدنه، یکسان است، تلاش می‌کنند پهپادی منطبق با ماموریت‌های خود سلاح بسازند. از این رو تفاوت‌هایی میان پهپادهایی که مشابهت‌هایی ظاهری دارند ایجاد می‌شود اما این موضوع نشان‌دهنده موازی‌کاری و هزینه بیشتر و بیهوده نیست.
2 کشورها تمایل ندارند دست به صادرات آخرین فناوری‌های خود بزنند، از این رو نمونه‌های ساده‌تری را برای صادرات توسعه می‌دهند. این مساله برای ایران دلایل بیشتری نیز دارد. یکی از دشواری‌های صادرات پهپاد ایران، به موتور آنها مربوط است. ایران اگر بخواهد پهپادی را در تعداد بالا صادر کند، باید موتورهای پیستونی رایج در جهان که به وفور و راحتی در بازارهای جهانی یافت می‌شوند را برای آنها انتخاب کند تا کشور خریدار در حوزه تامین موتور اضافه و قطعات یدکی به بحران نخورد؛ پهپادهای توربوپراپ به شکل محدودتری در بازار وجود داشته و امکان مسدودسازی دسترسی به آن سهل‌تر از انواع موتورهای پیستونی است. به نظر می‌رسد ایران پهپادهای سری مهاجر را برای صادرات درنظر دارد زیرا با وجود صادرات پهپادهای مهاجر، از صادرات نمونه‌های تهاجمی-شناسایی شاهد-129، کمان-12 و کمان-22 خودداری کرده است.
3 نمونه‌های تولیدی مدل گران و ارزان دارند. به این ترتیب که مدل گران‌تر که البته پیشرفته‌تر است برای ماموریت‌های پیچیده به کار می‌رود درحالی که نمونه ارزان‌تر برای مواردی که به پیچیدگی بالایی ندارد تولید می‌شود. به‌عنوان مثال برخی پهپادها برای حمله علیه ارتش‌ها که دارای سامانه‌های پدافندی هستند، مناسبند اما برای حمله به گروه‌های تروریستی که فاقد ضدهوایی هستند، پهپادهای ارزان‌تری نیاز است. این‌گونه می‌تواند با صرفه‌جویی در هزینه تولید، تعداد بیشتری از پهپادها را به خدمت گرفت. به‌عنوان مثال پهپاد گران‌قیمت می‌تواند از موتور بهتر توربوپراپ و پهپاد ارزان‌تر از موتور پیستونی ساده‌تر استفاده کند.
به نظر می‌رسد پهپادهای سری مهاجر نمونه‌های ارزان‌قیمت‌تر در میان پهپادهای ایران هستند. پیشتر نیز گفته می‌شد ایران برای کاهش هزینه‌ها به‌عنوان جایگزین پهپاد شاهد-129 در برخی ماموریت‌ها دست به تولید مهاجر-6 زده است.
