سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه:وقتی در دهه‌‌های ابتدایی قرن چهاردهم برای تلمذ نزد «میرزاآقا امامی» رفت، شاید خودش نیز تصور نمی‌‌کرد روزی به یکی از بزرگ‌ترین و تاثیرگذارترین هنرمندان ایران‌زمین تبدیل شود. سال ۱۳۰۸ به دنیا آمد و از محضر بزرگانی چون «میرزاآقا» و«عیسی بهادری» بهره برد؛ نقاشانی که نقش بسزایی در احیای هنرهای سنتی ایران داشتند. محمود فرشچیان هم بسان دیگر کودکان شیفته هنر به سبک استاد- شاگردی پای صحبت‌ها و آموزش‌های استادان خود نشست و آنچه را معلمان او سینه به سینه آموخته بودند، به همان شیوه فرا گرفت. فرشچیان در ادامه به اروپا رفت و سال‌ها دود چراغ خورد. پس از بازگشت، آثار درخشانی چون «ضامن آهو»، «عصر عاشورا» و «شمس و مولانا» را خلق کرد. در آخرین روز از مهر سال ۱۳۹۷ دانشگاه آزاد به پاس عمر پرثمر او دانشگاه هنرهای اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان را به جمع واحدهای خود اضافه کرد تا هنر نادره این هنرمند برجسته را به‌شکلی آکادمیک و در قالب دروس دانشگاهی به نسل‌‌های بعد منتقل کند.
چندی پیش شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌‌سازی در علوم، فرهنگ و هنر کشور، شیوه‌‌نامه دانشگاه آزاد را تصویب کرد و به دانشگاه فرشچیان مجوز داد و از مهر امسال دوستداران نقاشی و نگارگری میتوانند با مدرک دانشگاهی از این مرکز آموزشی فارغ‌التحصیل شوند و دیگر نیازی نیست یک عمر منتظر بمانند تا شاید مانند خود استاد، روزی نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر را دریافت کنند!
بنابراین مهر امسال را شاید بتوان نقطه عطفی در آموزش هنر در کشور دانست. امسال اولین سالی است که رشته نگارگری در دفترچه انتخاب رشته به شیوه استاد- شاگردی گنجانده شده و دانشجویان میتوانند با انتخاب این رشته در دانشگاه آزاد استاد فرشچیان ادامه تحصیل دهند. ادامه تحصیلی که تفاوت غیرقابل‌کتمانی با حضور در کلاس‌های رشته‌های نقاشی و نگارگری دیگر دانشگاه‌ها خواهد داشت و همین مساله می‌تواند سرآغازی برای تربیت نسل جدیدی از هنرمندان بنام برای این مرز و بوم بوده و درمقابل هم الگویی برای تغییر سبک آموزش رشته‌های هنری در سطح کلان آموزش عالی قلمداد شود. اتفاقی که درصورت تحقق، بارقه‌های امید را برای تربیت هنرمندانی در تراز جهانی بیش از پیش خواهد کرد.
آن‌طور که محمدحسین ایمانی‌خوشخو، دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی به «فرهیختگان» گفته فعلا قرار است اجازه اجرای این نظام به دیگر دانشگاه‌ها داده نشود و این سبک فقط در دانشگاه آزاد اجرا شود. البته به‌گفته او بعد از برطرف کردن نقاط ضعف احتمالی رشته‌های دیگر نیز به رشته نگارگری اضافه می‌شود، بنابراین از سال آینده می‌توان منتظر رشته‌های دیگری بود که به دفترچه انتخاب رشته اضافه می‌شوند. در این گزارش سراغ برخی اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی و اساتید مطرح رفتیم تا برایمان از نقش این دانشگاه و اجرای شیوه استاد– شاگردی در تربیت هنرمندان آینده بگویند.
دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی: دانشگاه آزاد می‌تواند الگوی اجرای نظام استاد- شاگردی شود
محمدحسین ایمانی‌خوشخو، دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره شیوه نظام استاد- شاگردی توضیح داد: «یکی از سنت‌های خوبی که در آموزش هنر درطول تاریخ تمدنی ایران داشتیم، بحث آموزش هنر به سبک استاد- شاگردی بوده است، یعنی اساتید شاگردانی را انتخاب و طی یک دوره زمانی زیاد این شاگردان را از لحاظ هنری، اخلاقی و علمی تربیت می‌کردند. شاگردان از استاد می‌آموختند و شاخص‌های خوب را دریافت می‌کردند و خود بعدا جای استاد می‌نشستند.»
او با تاکید بر اینکه شیوه استاد- شاگردی در کشور ما سابقه بسیار طولانی دارد، اضافه کرد: «حدود 8 سالی است که در کمیته‌های مختلف شورای عالی انقلاب فرهنگی تلاش کرده‌ایم به روش استاد- شاگردی در نظام آموزش عالی رسمیت دهیم. به‌تعبیر دیگر کاری کنیم که نظام آموزش عالی کشور این روش را قبول کند، زیرا ممکن بود جوانانی علاقه‌مند باشند با اساتید کار کنند اما درمقابل رشته‌های رسمی که در دانشگاه‌هاست و منجر به مدرک مورد تایید آموزش عالی می‌شود انگیزه لازم را از دست بدهند.» دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار کرد: «بر همین اساس بحث ایجاد نظام استاد- شاگردی در شورای هنر در دوره جدید به ریاست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مجددا مطرح و به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال و تصویب شد و رئیس‌جمهور محترم به‌عنوان رئیس شورای انقلاب فرهنگی این طرح را ابلاغ کرد که در تاریخ آموزش هنر کشور چه قبل و بعد از انقلاب بی‌سابقه است.»ایمانی‌خوشخو تاکید کرد: «شورای عالی انقلاب فرهنگی نکاتی را درخصوص نظام استاد- شاگردی داشت و به همین دلیل مقداری روند کار طولانی شد اما امسال این رشته در دفترچه کنکور سال 1402 به واحد استاد فرشچیان دانشگاه آزاد تعلق گرفته است که بتواند در رشته نگارگری به شکل استاد- شاگردی دانشجو بپذیرد و این سد شکسته شد و امیدوارم بتواند نتایج خوبی برای کشورمان داشته باشد.»
او در پاسخ به این سوال که آیا این نظام می‌تواند برای دانشگاه‌های دولتی هم الگو باشد یا خیر، گفت: «تاکید داشتیم یک مرتبه موضوع را باز نکنیم، چون این نظام اولین‌بار است که در کشور اجرا می‌شود، بنابراین الان وقت آزمون و خطاست و ممکن است مشکلاتی در اجرا وجود داشته باشد، بنابراین ما از آموزش عالی خواستیم که فعلا اجرای این نظام را به دانشگاه دیگر ندهد و اجازه دهند در دانشگاه آزاد اجرا شود و اگر نقاط ضعفی وجود دارد برطرف شود و سپس رشته‌های دیگری به‌جز نگارگری را نیز به آن اضافه خواهیم کرد.»
همه زیرساخت‌های آموزشی در واحد فرشچیان آماده است
ایمانی‌خوشخو با بیان اینکه دانشگاه آزاد می‌تواند الگوی دیگر دانشگاه‌ها در اجرای نظام استاد- شاگردی شود، تصریح کرد: «البته این موضوع زمان می‌برد، چون کار جدیدی است. ما می‌خواهیم این کار به تجربه مثبت منتهی شود. وقتی آموزش عالی بر این شیوه صحه می‌گذارد، این روش می‌تواند در دانشگاه‌های دیگر نیز اجرا شود اما چون روش جدیدی است نیازمند زمان برای اجرای آن در سایر دانشگاه‌ها هستیم. البته مقدمات اجرای این نظام در واحد استاد فرشچیان حدود 5 سالی است فراهم و طرح درس‌ها و اساتید شناخته و شیوه آموزش طراحی شده است و این‌گونه نیست که ما ابتدا به ساکن دانشجو بپذیرم بعد بگوییم باید چه کنیم، بلکه همه زیرساخت‌های آموزشی در این واحد دانشگاهی آماده است، بنابراین وقتی از مهرماه دانشجو طی مراحلی انتخاب نهایی می‌شود همه‌چیز روشن است، یعنی بعد از چند ترم یا چند سال که کار پیش‌رفت این تجربیات برای دیگر دانشگاهیان قابل‌استفاده و انتقال خواهد بود.»
اساتید هنر در شیوه استاد- شاگردی انگیزه بیشتری پیدا می‌کنند
دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به سوال دیگری مبنی‌بر اینکه اجرای نظام استاد- شاگردی درنهایت چه میزان کیفیت آموزش هنر را می‌تواند افزایش دهد، توضیح داد: «اگر جست‌وجو کنید متوجه می‌شوید اساتید بنام هنری کشورمان و آنهایی که پا به سن گذاشته‌اند اکثرا از نظام معمولی دانشگاهی ما بیرون نیامده‌اند، بلکه تربیت‌یافتگان اساتید گذشته هستند. اگر این نظام ساماندهی شود فکر می‌کنم نظام استاد- شاگردی احیا شود و اساتید انگیزه بیشتری پیدا می‌کنند، زیرا ماحصل زحمت خود را در تربیت شاگرد خواهند دید. جوانانی که استعداد هنری دارند وقتی در محضر یک استاد تربیت می‌شوند خودشان حس می‌کنند که روزبه‌روز از لحاظ علمی اخلاقی و هنری با هم رشد می‌کنند و درنهایت این دغدغه‌ای که الان وجود دارد رفع می‌شود. الان اساتیدی در کشور داریم که به‌سختی برای آنها جایگزینی پیدا می‌شود و علی‌رغم همه رشته‌های هنری که در دانشگاه‌های مختلف وجود دارد، جایگزین کردن برای اساتید خوب ما امری سخت شده است.» او بیان کرد: «به‌نظر می‌رسد این شیوه که در دانشگاه استاد فرشچیان دانشگاه آزاد اجرا می‌شود می‌تواند دغدغه جایگزینی هنرمندانی که بتوانند جای اساتید بنام را بگیرند و در آینده خودشان استاد و منشا اثر شوند، برطرف شود.»او تاکید کرد: «دانشگاه آزاد استاد فرشچیان که از دغدغه‌های استاد فرشچیان بود به همت دانشگاه آزاد شکل گرفت و الان چند سالی است که به‌طور معمول دانشجو به این واحد رفت‌و‌آمد دارد و اساتید بنام در آن مشغول به فعالیت بوده و کرسی دارند. بالاخره استاد فرشچیان به گردن همه ما حق دارند زیرا جزء استوانه‌های هنری و باعث افتخار کشور هستند. نام ایشان برای این دانشگاه این‌گونه نیست که صرفا زینت‌بخش دانشگاه باشد بلکه روش و منش ایشان در این دانشگاه شیوه عملیاتی به خود می‌گیرد و دستاوردها همان راهی است که استاد فرشچیان طی کردند و به آن مقام عالی رسیدند و دنباله‌رو ایشان کسانی خواهند بود که از این دانشگاه فارغ‌التحصیل خواهند شد.» دبیر شورای هنر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان گفت: «چون دیدیم ممکن است تصویب این روش طول بکشد یک سری رشته‌ها وجود دارند که دانشجو در آن مشغول به تحصیل هستند و هنوز رشته‌های قبلی به شکل معمول در دانشگاه استاد فرشچیان تدریس می‌شود. البته تلاش شده تا تدریس این رشته‌ها نیز با دانشکده‌های هنری دیگر تفاوت داشته باشد اما هنوز همان روش نظام آموزش هنری فعلی اجرا می‌شود، اما از مهرماه رشته نگارگری به آنها اضافه شده و به شیوه استاد-شاگردی تدریس خواهد شد و به تدریج بعد از چند سال این شیوه با افزودن تعداد رشته‌ها جایگزین رشته‌های قبلی می‌شود.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه شاهد:دانشجو در شیوه استاد-شاگردی پا به پای استاد مشق می‌کند
محمدعلی رجبی‌دوانی، عضو هیات‌علمی دانشگاه شاهد و عضو شورای سیاستگذاری دانشگاه آزاد واحد هنرهای اسلامی-ایرانی نیز درخصوص شیوه استاد-شاگردی با بیان اینکه باید به خودمان و همه جامعه هنری که دردمندانه به دنبال راه درست هنری بودند، برای این مساله تبریک بگوییم، گفت: «واقعیت این است که از سال‌ها قبل می‌شد تلاشی کرد تا این شیوه را به رسمیت بشناسند اما این اتفاق نیفتاد تا اینکه بالاخره در دولت فعلی این اتفاق افتاد و وزیر علوم این شیوه را تایید و آن را به دانشگاه استاد فرشچیان ابلاغ کرد تا این شیوه در این دانشگاه اجرایی شود. باید توصیه‌ای را هم به هنرجویانی داشته باشیم که در این دانشگاه تحصیل کنند و آن اینکه در شیوه استاد-شاگردی همان‌طور که از اسم آن بر‌می‌آید، نگفته‌اند استاد و شاگردی و این مساله متفاوتی است. چراکه از قدیم تا امروز در هر کلاسی که استاد وجود دارد شاگرد هم وجود دارد؛ یعنی اینکه واژه «و» به معنای سنت هر کلاسی است، اما استاد-شاگردی یعنی شاگرد باید هم‌پا با استاد سیر و سلوک داشته و خودش را برای درک و فهم مسائلی که بخشی از آن با گفتار منتقل می‌شود اما بخش عمده آن از طریق عمل به دست می‌آید، آماده کند.»
او ادامه داد: «هنرجویان باید بدانند برای ورود به این دانشگاه با دیگر دانشگاه‌های هنری که در آنها استادی درسی را ارائه می‌دهد و دانشجویان هم آنها را خوانده و کارهای عملی را هم انجام می‌دهند تا نمره‌ای را بگیرند، تفاوت وجود دارد، یعنی شیوه استاد-شاگردی این است که باید دانشجو پا به پای استاد، با او زندگی کرده و با او مشق کنند و خود استاد هم چنین اعتقادی دارد. یعنی اگر درس را مطرح می‌کند، آن درس مقدمه‌ای برای آن است که هنرجو با فکر و مطالعاتش در آن سیر کرده و آنچه در عالم هنر به‌ویژه هنرهای سنتی وجود دارد را خودش پیدا کند و این ظرفیت بسیار مهمی است.»
عضو شورای سیاستگذاری دانشگاه آزاد واحد هنرهای اسلامی-ایرانی تصریح کرد: «هنرجویانی که عادت کرده‌اند در دوره دبستان و دبیرستانی یک درس را دریافت کنند و بعد همان را تحویل دهند، باید این را بدانند که چنین وضعیتی در در دانشگاه فرشچیان وجود ندارد و باید با اشتیاق و اعتقاد راسخ به اینکه هنر نگارگری ایرانی هنری است که از درون انسان جوشیده و با طبیعت هماهنگ بوده و با این نگاه در سیر بین انسان و طبیعت، هنری را بروز داده که راضی به راضی خداوند است، دنبال می‌شود. به عبارت دیگر اراده خداوند بر آن است که آن چیزی از طریق انسان بروز کند که در جهت تکمیل و کمال باشد، به همین خاطر هنرجویان باید آماده امور معنوی هم باشند و بدانند این امور آنها را به این دریافت‌ها نزدیک می‌کند.»
رجبی‌دوانی گفت: «دانشگاه استاد فرشچیان کارش را با حضور هنرجویان مستعد و معتقد به این روش آغاز خواهد کرد و امیدواریم زیر سایه این استاد که یکی از نمونه‌های بارز این نوع شخصیت در تاریخ هنر ما هستند، بتوانیم توفیقات خوبی را پیدا کنیم.»
او به ضرورت شیوه استاد-شاگردی در کشور اشاره و تصریح کرد: «مهم‌ترین ضرورت آن بود که هنر با شیوه‌هایی که تماما هم غربی بوده، به جایی نرسید جز اینکه در برخی موارد، بعضی از افراد خودشان تلاش‌هایی را داشته و توجهاتی را به این حوزه داشته‌اند، درحالی‌که نه‌تنها نظام آموزشی به آنها مقوله‌ای را یاد نداده بلکه آنها را منحرف هم کرده است و باعث شده تا آنها از خودشان هم بیگانه شوند. البته این مساله تنها مختص ایران نیست بلکه در تمام عالم همین بوده و حتی این مهم در غرب بیشتر هم مطرح است؛ چراکه بحث پست مدرن به معنای گذر از این وضع موجود خود نمونه مهمی برای این مساله است.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه شاهد افزود: «ما در کشورمان روشی را داشتیم که می‌توانستیم با استفاده به آن هرگز به چنین راه‌های خطایی نرفته و بتوانیم هنر حقیقی را شکل دهیم. از این رو ضرورت شد تا همان شیوه‌های درستی که می‌تواند هنر حقیقی را نشان دهد یا به عبارت بهتر از حقیقت عالم با ما سخن بگوید، استفاده کنیم از این رو به شیوه استاد-شاگردی اصرار وجود داشت تا این شیوه به‌عنوان یک شیوه رسمی شناخته شود. البته اساتیدی را داشتیم که خودشان در کلاس‌هایشان این شیوه را آموزش می‌دادند اما از آنجایی که افراد مستعد باید به دانشگاه‌ها رفته و در آنجا مطالبی را فرا می‌گرفتند که ذهن و دل آنها را به جای دیگری می‌برد، حتی کلاس چنین اساتیدی هم چندان اثرگذار نبود، مگر اینکه آن شیوه درست در یک جایگاهی درست قرار بگیرد. قطعا وقتی هنرجو چنین حقیقتی را فرا گرفت می‌تواند به سراغ رشته‌های مختلف هنری رفته و به‌عنوان یک نقاد به حوزه‌های مختلف نگاه کرده و آنها را مورد پرسش‌های هنری قرار دهد.»
