سارا طاهری، خبرنگار گروه دانشگاه:دانشگاه آزاد در سال ۱۳۹۷ تصمیم به راه‌اندازی واحدی دانشگاهی گرفت که بسیار متفاوت از ۴۰۰ واحد دیگر این دانشگاه در سراسر کشور بود. «دانشگاه هنرهای اسلامی - ایرانی استاد فرشچیان» در آخرین روز از مهر سال ۹۷ به نام یکی از بزرگ‌ترین نقاشان معاصر ایران زمین تاسیس شد. تابلوهای شاخص و ماندگاری مانند «ضامن آهو»، «پنجمین روز آفرینش»، «ابراهیم نبی» و البته جاودانه «عصر عاشورا» تعدادی از شاهکارهای او به شمار می‌روند.
مدیریت دانشگاه آزاد با راه‌اندازی این دانشگاه متمایز سعی داشت شیوه «استاد و شاگردی» را در آموزش آکادمیک و دانشگاهی وارد کند. پیش‌تر استادان علوم گوناگون به‌ویژه هنر، آموخته‌های خود را به شیوه رودررو و سینه‌به‌سینه، به شاگردان خویش و نسل‌های بعد منتقل می‌کردند. شیوه استاد و شاگردی در حوزه‌های نقاشی، موسیقی، خوشنویسی و مجسمه‌سازی ایران زمین، به خلق شاهکارهای متعدد و تربیت شاگردانی برجسته انجامید که بعدها خود به استادی بزرگ تبدیل شدند.
با گسترش تکنولوژی، مدل‌های آموزشی نیز تغییر کرد اما دانشگاه آزاد کوشیده این شیوه سنتی و کهن را با علوم روز درهم آمیزد. البته وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از ابتدا شیوه دانشگاه آزاد برای آموزش در دانشگاه فرشچیان را نپذیرفت و چالش‌هایی میان این دو نهاد علمی ایجاد شد.
حالا شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌سازی در علوم، فرهنگ و هنر کشور، شیوه‌نامه دانشگاه آزاد را تصویب کرده است؛ اتفاقی که می‌تواند به احیای شیوه منحصربه‌فرد آموزش هنر در نظام آموزش عالی ایران ختم شود. چند روز پیش خبر رسید مصوبه شیوه‌نامه نظام استاد- شاگردی در آموزش هنر در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی و براساس مصوبه شورای هنر به تصویب رسیده است. در این شیوه‌نامه تمام مراحلی که یک هنرپژوه وارد دانشگاه استاد فرشچیان می‌شود و تا زمان فارغ‌التحصیلی او و قرائت سوگندنامه مشخص شده است.
تحول در نظام آموزش عالی هنر با نظام استاد- شاگردی
اما سوال اینجاست که نظام آموزشی استاد- شاگردی چه ویژگی‌هایی دارد و چرا قرار است این شیوه آموزشی در کشور احیا شود؟ درطول تاریخ روش استاد-شاگردی روشی بود که هرکس هر آنچه را نیاز داشت با مشاهده، تقلید و تقرب با یک استاد یاد می‌گرفت. به همین دلیل بود که نتیجه آموزش هم کاملا با الزامات کاربرد آموزشی همساز بود، زیرا فرآیند یادگیری هم منطبق بر زندگی و کار واقعی بود. اما در نظام آموزش هنر معاصر، نقش استاد در تصمیم‌گیری درمورد صلاحیت شاگرد به حداقل ممکن تنزل پیدا کرده و معیاری برای محک زدن ویژگی‌ها و تعهدات اخلاقی شاگرد نسبت به ذات هنر وجود ندارد. به همین دلیل مسئولان دانشگاه آزاد تصمیم گرفتند شیوه استاد- شاگردی را بعد از مدت‌ها احیا کنند. درواقع در نظام استاد- شاگردی، استاد صرفا آموزش‌دهنده نیست، بلکه عامل تربیت شاگرد است. مراحل شاگردی در برگیرنده مشق نظری، مشق قلمی و مشق خیالی است. مشق نظری مطالعه کردن سبک و سیاق استاد، مشق قلمی تقلید از سبک استاد و مشق خیالی آفرینش اثر هنری به قوت طبع و ذوق و آموخته‌های شاگرد است.
این شیوه آموزش اکنون در ایران در فضاهای سنتی مانند کارگاه‌های تولیدی و هنرهای مردمی که ریشه در سنت‌های خانوادگی دارند جاری است، اما در دانشگاه‌های کشور، هنرهای سنتی به شیوه مدرن غربی در قالب‌ترمی– واحدی آموزش داده می‌شوند که در این نظام فرم و محتوا همخوانی نداشته و آموزش به‌صورت ناقص صورت می‌گیرد. البته تلاش‌هایی برای تطبیق آیین‌نامه‌های رسمی با نظام سنتی آموزش هنرهای سنتی در دانشگاه‌های هنری ایران صورت گرفته که آن تلاش‌ها نیز با مشکلات خاصی مانند پاره‌پاره بودن آموزش، تجربه بهره‌گیری از محضر یک استاد به‌صورت بسیار مختصر، منقطع بودن واحدهای آموزشی و مواردی از این دست مواجه است. در برخی مراکز دانشگاهی و هنری جهان و کشورهایی نظیر ژاپن، هند، چین، انگلستان و آمریکا آموزش هنرهای سنتی و صنایع‌دستی به‌صورت استادمحور آموزش داده می‌شود.
این درحالی است که نظام کنونی آموزش عالی هنر در کشور که بر مبنای شاخصه‌های غربی طراحی‌شده در تقابل با سنت آموزش هنر در ایران است و ناکارآمدی آن در پرورش هنرمندان توانمند و استاد در حوزه هنرهای سنتی مشهود و مساله‌زاست. با وجود این نظام سنتی آموزش هنر در ایران بر پایه استاد- شاگردی استوار است و هنرمندان بزرگ و نامداری در این نظام پرورش یافته‌اند. مساله نظام‌نامه استاد- شاگردی، ارائه راهکاری برای ایجاد تحول و تعالی در نظام آموزش عالی هنر و احیا و اجرای آن در رشته‌های هنری و به‌طور خاص رشته‌های هنرهای بومی مانند هنرهای سنتی، هنرهای صناعی، نمایش‌های سنتی، معماری سنتی، آواها و نواهای بومی و... است.
ضرورت ایجاد شیوه استاد- شاگردی چیست؟
ایجاد و تصویب نظام‌نامه استاد- شاگردی از آنجا ضرورت و اهمیت دارد که در گام اول باعث افزایش کارآمدی آموزشی و هنری، کیفیت آثار خلق و کارآفرینی در حوزه هنرهای سنتی و صناعی می‌شود. در گام دوم رشته‌ها و فرآیندهای آموزشی هنرهای سنتی در سطح آموزش عالی کشور احیا می‌شود. همچنین با چنین شیوه‌نامه‌ای، الگوی متناسب بومی برای نظام آموزشی هنرهای سنتی تدوین و یک چهارچوب قانونی برای اجرای صحیح دوره‌های آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی (کارشناسی و کارشناسی‌ارشد ناپیوسته و دکتری) هنرهای اسلامی- ایرانی در قالب شیوه استاد- شاگردی تعیین می‌شود. درنهایت نظم و وحدت رویه اجرایی در اجرای برنامه‌های آموزشی ایجاد می‌شود.
در این شیوه‌نامه منظور از «هنرمند» کسی است که در یکی از رشته‌های هنری به‌طور مستمر خالق اثر و آفرینش‌های هنری بوده و در رشته تخصصی خود اطلاعات، دانش، مهارت و خلاقیت داشته باشد. «درجه هنری» نیز عنوان نشان ملی در حوزه فرهنگ و هنر است که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به هنرمندان در پنج سطح اعطا می‌شود. این سطوح عبارتند از درجه یک (معادل دکتری)، درجه دو (معادل کارشناسی‌ارشد)، درجه سه (معادل کارشناسی)، درجه چهار (معادل کاردانی) و درجه پنج (معادل دیپلم).
اساتید نظام جدید آموزش هنر چه کسانی هستند؟
در نظام استاد- شاگردی، استادکلان‌تر، استادکلان یا همان راهنما و مشاور، دستیار، استاد نظری و هنر پژوه یا همان شاگرد حضور دارند. منظور از استادکلان‌تر استادی است که چندین استادکلان زیرنظر او فعالیت می‌کنند و عالی‌ترین مقام هنری و معنوی دانشگاه است. استادکلان (راهنما و مشاور) هنرمندی است از اعضای هیات‌علمی واحد فرشچیان با نشان درجه یک هنری یا حداقل مرتبه استادیاری که مسئولیت راهنمایی هنرپژوه را در دروس کارگاهی، عملی، خلق اثر بدیع و نگارنامه برعهده دارد. استاد هنرمندی است دارای نشان درجه یک یا در صورت لزوم درجه دو هنری به صورت تمام‌وقت، نیمه‌وقت یا پاره‌وقت که برای آموزش مهارت‌های هنری به‌عنوان همکار استادکلان ایفای نقش می‌کند. استاد می‌تواند در پروژه نهایی به‌عنوان استاد مشاور به همراه استادکلان در راهنمایی خلق آثار بدیع و نگارنامه مشارکت داشته باشد.
منظور از دستیار هنرمندی است دارای نشان درجه دو هنری یا هنرپژوهان دوره‌های عالی که در جهت آموزش مهارت‌های هنری به صورت نیمه‌وقت یا پاره‌وقت به‌عنوان همکار استادکلان ایفای نقش می‌کند. استاد نظری فردی است که در آموزش و پژوهش حوزه‌هایی مانند حکمت و زیبایی‌شناسی، فتوت، منش، اهلیت، اخلاق حرفه‌ای و... سرآمد و شاخص بوده و به‌صورت تمام‌وقت، نیمه‌وقت یا پاره‌وقت آموزش واحدهای نظری را برعهده دارد.
روند آموزشی دانشجویان هنر چگونه پیش می‌رود؟
هنرپژوه فردی است دارای پرونده فعال و کد تحصیلی که در یکی از نگارستان‌های واحد فرشچیان زیرنظر استادکلان به هنرآموزی اشتغال دارد. او پس از پایان هر درس عملی یا کارگاهی یک گواهی را با عنوان تصدیق‌نامه از استادکلان در قالب تاییدیه کیفی مبیّن سطح آثار هنری و توانمندی هنرپژوه دریافت می‌کند.
دریافت تصدیق‌نامه یا همان قبولی دروس نیازمند شرایطی است؛ ابتدا اینکه برای قبولی در دروس عملی و کارگاهی کسب حداقل سطح متوسط الزامی است. حداقل نمره تصدیق در دروس نظری 12 و میانگین قابل‌قبول ۱۴ از 20 است.
هنرپژوهی که در هر سال تحصیلی، نمره تصدیق درس نظری را کسب نکند، نمره آن درس در آن سال بی‌اثر می‌شود و در کارنامه تحصیلی وی ثبت و در میانگین کل نمرات لحاظ نمی‌شود. چنانچه میانگین کل نمرات نظری هنرپژوه در هر نیمسال تحصیلی کمتر از 14 از 20 باشد، در آن نیمسال مشروط تلقی می‌شود. چنانچه میانگین سطح کیفی آثار هنری هنرپژوه در دروس عملی و کارگاهی ضعیف ارزیابی شود، او می‌تواند با صلاح دید استادکلان تا حصول میانگین خوب، درس خود را ادامه دهد.
در این شیوه‌نامه پنج سطح تعریف شده که عبارتند از ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف. این سطوح کیفیت آثار هنری و پیشرفت هنرپژوه را نشان می‌دهند. ممتاز معادل نمره 18 تا 20، عالی معادل نمره 16 تا 17.99، خوب معادل نمره 14 تا 15.99، متوسط معادل نمره 12 تا 13.99 و ضعیف معادل نمره کمتر از 12 از 20 نمره است. براساس این شیوه‌نامه، یک مجموعه نمایشگاهی از اثر یا آثار بدیع خلق‌شده هنرپژوه درطول دوره آموزشی و کار نهایی به‌همراه رساله‌ای (گزارش مکتوب) با عنوان نگارنامه یا پایان‌نامه وجود دارد که که به تبیین آثار خلق‌شده از منظر طراحی، ویژگی‌های هنری، انتقادی، تاریخی و نظری می‌پردازد. همچنین هنرپژوه پس از گذراندن موفقیت‌آمیز دوره با امضای استادکلان، رئیس واحد، رئیس دانشگاه و استادکلان‌تر، «اجازهنامه» را -که گواهی نهایی است- دریافت می‌کند. البته هنرپژوه برای دریافت این اجازه نامه باید سوگندنامه را قرائت کند. منظور از آن قرائت، پذیرش و امضای متن سوگندی است که توسط هنرپژوه پس از اتمام دوره شاگردی و برگزاری جلسه نهایی دفاع ادا می‌شود.
شرایط پذیرش در دانشگاه استاد فرشچیان چیست؟
هر فردی که تصمیم دارد به‌عنوان هنرپژوه وارد دانشگاه استاد فرشچیان شود باید صلاحیت‌های عمومی ورود به دوره برابر ضوابط دانشگاه را داشته باشد. همچنین باید مدرک مرتبط هنری اعم از پیوسته یا ناپیوسته مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری را داشته باشد. البته در صورت عدم داشتن مدرک کاردانی یا کارشناسی دانشگاهی مرتبط هنری (به ترتیب برای ورود به دوره کارشناسی و کارشناسی‌ارشد) می‌تواند مدارک معادل هنری درجه چهار یا سه هنری را داشته باشد. برای پذیرش در دانشگاه استاد فرشچیان باید دوره یک‌هفته‌ای تمهیدی در واحد فرشچیان گذرانده شود و هنرپژوه در آزمون عملی و تخصصی ورودی واحد فرشچیان زیرنظر مرکز سنجش پذیرش دانشگاه آزاد اسلامی پذیرفته شود. همچنین باید در مصاحبه شخصیت‌شناسی و بررسی آثار هنری هنرپژوه توسط اساتید کلان و شورا نیز پذیرفته شود.
البته دانشگاه استاد فرشچیان اولویت‌هایی را برای پذیرش هنرپژوهان خود در نظر دارد. اولویت اول این دانشگاه هنرمندان دارای حداقل نشان درجه چهار یا سه هنری، معرفی‌شده توسط اساتید راهنما و درجه یک هنری و اولویت دوم فارغ‌التحصیلان رشته‌های هنرهای سنتی اسلامی- ایرانی است. اولویت سوم نیز فارغ‌التحصیلان سایر رشته‌های هنری و اولویت چهارم فارغ‌التحصیلان رشته‌های غیرهنری دارای سابقه هنری است.
آموزش در واحد فرشچیان به زبان فارسی است. واحد دانشگاهی اختیار دارد برنامه درسی مصوب را با رعایت ضوابط برای هنرپژوهان خارجی یا دوره‌های بین‌المللی به زبان غیرفارسی نیز ارائه کند. واحد فرشچیان برنامه‌های آموزشی ویژه خود را در هر رشته که به تصویب شورای عالی گسترش و برنامه‌ریزی آموزشی دانشگاه رسیده باشد اجرا می‌کند.
آموزش‌های دانشگاهی چگونه در واحد فرشچیان ارائه می‌شود؟
نظام آموزشی در واحد فرشچیان به‌صورت حضوری و درسی‌‌ساعتی است. هرسال تحصیلی از دو پایه مستقل تشکیل شده و قبولی یا عدم قبولی در درس هر پایه به همان درس محدود می‌شود. در هر سال تحصیلی علاوه‌بر دو پایه تحصیلی دوره تابستانی نیز برگزار می‌شود. در هر پایه تحصیلی حد معمول انتخاب درس برای هنرپژوهان فعال (شاغل به تحصیل) از 250 تا 500 ساعت است.
ترتیب ارائه دروس عملی و کارگاهی در هر دوره تحصیلی، رشته یا گرایش با رعایت پیش‌نیاز هر درس، طبق سرفصل رشته تحصیلی و برعهده استادکلان است.
هنرپژوه موظف است از ابتدای هر نیمسال تحصیلی تا حداکثر دو هفته بعد انتخاب درس خود را طبق ضوابط به معاونت علمی و هنری دانشگاه اعلام کند. هنرپژوه با رعایت حدمعمول انتخاب درس می‌تواند تا پایان هفته دوم هر پایه تحصیلی با تایید استادکلان و شورا دروس خود را حذف یا اضافه کند. هنرپژوه درصورت اضطرار با رعایت بند 5 روند آموزشی، می‌تواند تا 5 هفته پیش از پایان پایه تحصیلی یکی از درس‌های خود را با تایید استادکلان حذف کند. حداکثر ظرفیت پذیرش هر استادکلان در راهنمایی و دوره نگارنامه، 7 نفر است که با تایید شورا و معاون علمی و هنری واحد فرشچیان امکان افزایش دارد.
پیشرفت تحصیلی هنرپژوه ارزیابی می‌شود
پیشرفت تحصیلی هنرپژوه در دوره تحصیلش ارزیابی می‌شود. استادکلان شرح فعالیت کیفی هنرپژوهان خود در پنج سطح ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف را در پایان هر پایه تحصیلی به‌صورت کتبی به شورای آموزشی دانشگاه ارائه می‌دهد. استاد نظری نیز ارزیابی نهایی دروس خود را به‌صورت کمی از صفر تا بیست (از بیست نمره) و در پایان هر پایه تحصیلی ارائه می‌دهد.
هنرپژوهان می‌توانند به دانشگاه استاد فرشچیان با داشتن شرایطی انتقالی بگیرند. شرط اول فعال بودن پرونده تحصیلی و شرط دوم اشتغال به تحصیل، حداقل به مدت یک سال تحصیلی در موسسه یا دانشگاه مبدأ است. شرط سوم نیز موافقت و تایید رئیس موسسه یا واحد مبدأ و استادکلان، معاون آموزش و پژوهش و ریاست واحد فرشچیان به‌عنوان مقصد زمان انتقالات، از پایان امتحانات پایه دوم یا چهارم تا پیش از شروع سال تحصیلی جدید است. هنرپژوه تا پیش از نهایی شدن انتقال و تغییر کد محل تحصیل، از هنرپژوهان واحد/ موسسه مبدأ محسوب شده و طبق ضوابط باید در درس حضور مستمر داشته باشد.
هنرپژوهان فرشچیان چگونه فارغ‌التحصیل می‌شوند؟
هنرپژوه باید پس از طی ساعات آموزشی نظری، عملی وکارگاهی دوره نهایی را با خلق یک یا مجموعه آثاری فاخر زیر نظر استادکلان به انجام رسانده و مورد تایید استادکلان‌تر قرار گیرد. برای فراغت از تحصیل هنرپژوه باید نمایشگاهی از اثر نهایی به همراه آثار خلق‌شده در دروس عملی وکارگاهی ارائه دهد. این نمایشگاه باید همراه با ارائه گزارشی مکتوب با حداقل 10 هزار کلمه و شامل گزارش فرآیند خلق اثر از حیث طراحی، زیبایی‌شناختی، تاریخی و فنی باشد. نمره دوره نهایی به‌صورت کیفی (ممتاز، عالی، خوب، متوسط و ضعیف) با تایید استادکلان، معاون علمی و هنری و شورای آموزشی واحد فرشچیان ثبت می‌شود. اگر هنرپژوه در اثر بدیع و نگارنامه خود اقدام به تخلف (مانند سرقت علمی، جعل و کپی‌برداری) کند و این موضوع از سوی معاونت علمی و هنری واحد فرشچیان و براساس رأی کمیته انضباطی اثبات شود به مدت یک‌ترم از ادامه تحصیل محروم می‌شود. برای فراغت از تحصیل کسب حداقل سطح خوب در دوره نهایی، میانگین متوسط در دروس عملی و کارگاهی و میانگین نمره 14 از 20 در دروس نظری برای فارغ‌التحصیلی ضروری است.
ارائه گواهی شرکت در 2 نمایشگاه جمعی یا فردی در دوره هنرپژوهی در خارج از واحد فرشچیان نیز از ضروریات است. نکته مهم اینکه اگر هنرپژوهی نتواند دوره تحصیلی را به پایان برساند، اگر حداقل سطح متوسط را در دروس عملی و کارگاهی و میانگین 14 از 20 در دروس نظری را به دست آورده باشد، فقط گواهی گذراندن این دروس به وی اعطا می‌شود. تاریخ فراغت از تحصیل، زمان ارائه آثار و تحویل نگارنامه برای دریافت اجازهنامه از دو استادکلان و شورای آموزشی واحد فرشچیان است.
