پازل امنیت غذایی با شبکه ملی کشت سلول و بافت تکمیل می‌شود

سارا طاهری، خبرنگار:آموزش و پژوهش لازم و ملزوم یکدیگر هستند. اگر سکه‌ای به نام رشد و توسعه داشته باشیم، آموزش و پژوهش دو روی این سکه‌اند. به‌عبارت بهتر باید گفت در هیچ بخشی به توسعه نخواهیم رسید، مگر اینکه آموزش در آن بخش توسعه کیفی و کمی پیدا کند و این هدف نیز محقق نمی‌شود، مگر اینکه راهنما و راهگشای هر حرکت در این مسیر پژوهش باشد. در این میان دانشگاه‌ها، ابزاری هستند که می‌توانند ما را به جاده فناوری برسانند. برای رسیدن به فناوری نیز طرح توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در سال‌های اخیر دنبال می‌شود تا دانش حاصل از پژوهش به محصول و درواقع فناوری تبدیل شود. تشکیل شبکه‌های علمی در دانشگاه آزاد از همین رو دنبال می‌شود. شبکه ملی کشت سلول و بافت یکی از این شبکه‌هاست که به اشتغالزایی مولد و جذب دانش‌آموختگان و حتی دانشجویان در جهت ایجاد اشتغال فعال و اشتغال دانش‌پایه و بحث امنیت غذایی کمک می‌‌کند. در دانشگاه آزاد ظرفیت عظیمی در این حوزه وجود دارد؛ به‌طور مثال 20 استان، 36 واحد دانشگاهی، 134 عضو هیات‌علمی و 15 مرکز تحقیقاتی در زمینه کشت سلول و بافت فعال هستند. ظرفیتی که نشان می‌دهد دانشگاه آزاد می‌تواند در این حوزه پیشرو باشد.
آن‌طور که مجری طرح ملی کشت سلول و بافت ایران به «فرهیختگان» گفته است درحال‌حاضر شبکه ملی کشت سلول و بافت به‌عنوان یک طرح پیشرو درحال تشکیل است تا گیاهان دارویی و زینتی با رویکرد تامین نیازهای داخلی تولید و تکثیر شده و سپس به کشورهای همسایه، جهان اسلام و CIS صادر شود. در این گزارش در گفت‌وگو با علیرضا ایرانبخش، مجری طرح ملی کشت سلول و بافت ایران از جزئیات این طرح و ظرفیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی در این حوزه جویا شده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

جایگاه مقوله پژوهش در مبحث توسعه در کشور ما و مقایسه جایگاه آن در دیگر کشورها چگونه است؟ ارتباط فناوری با پژوهش را چطور ارزیابی می‌کنید؟
قبل از اقدام به هر کاری باید در مورد آن مطالعه کنیم و آینده‌نگری داشته باشیم، احتمالات مختلف را بررسی کنیم و سپس تصمیم بگیریم که چه اقداماتی باید انجام شود. باید آموزش را با پژوهش به‌روز کرد، یعنی این دو باید تاثیرات متقابل مثبتی روی هم داشته باشند و این چیزی است که در کشورهای توسعه‌یافته اتفاق می‌افتد، ولی متاسفانه در کشورهای درحال‌توسعه این دو به‌طورمعمول از هم فاصله گرفته و بی‌ارتباط هستند.
فناوری را می‌توان مسیری برای حل مشکلات نوع بشر و تبدیل دانش به ثروت معرفی کرد، خوشبختانه درطول سال‌های گذشته در این زمینه اتفاقات خوبی در کشور رخ‌داده، ولی باید توجه داشته باشیم که نمی‌توانیم از دانشگاه‌ها همه فناوری را توقع داشته باشیم. فناوری به زیرساخت‌هایی نیز نیاز دارد. طرح توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان ایده بسیار خوبی است که در سال‌های اخیر به آن توجه زیادی شده است. هدف از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان تبدیل دانش حاصل از پژوهش به محصول و درواقع فناوری است تا جامعه بتواند از دستاوردهای علمی دانشگاه‌ها به بهترین شکل ممکن استفاده کرده و نتیجه تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی به‌شکلی قابل‌لمس توسط مردم مورد بهره‌برداری قرار گیرد. در همین راستا تشکیل شبکه‌های علمی مانند شبکه ملی کشت سلول و بافت برای درآمدزایی و استفاده بهینه از امکانات و سرمایه‌های مادی و معنوی دانشگاه می‌تواند بسیار مفید باشد.

 تولید بیش از 50 درصد گیاهان زینتی جهان به روش کشت سلول و بافت

درخصوص شبکه ملی کشت سلول و بافت توضیح دهید. چرا در فضای دانشگاه شبکه‌ای با این موضوع تشکیل شد؟
 با توجه به اهمیت تکنیک‌های کارآمد کشت سلول و بافت در هزاره سوم و اینکه بیش از 50‌درصد تولید گیاهان زینتی جهان ازجمله گیاهان گل بریده و بونسای با این تکنیک‌ها تکثیر می‌شود تشکیل این شبکه لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد. برای تشکیل این شبکه اهدافی را نیز دنبال می‌کنیم؛ به‌طور مثال تولید صنعتی گیاهان به‌وسیله تکنیک‌های ریزازدیادی (microprppagation)، تهیه بانک سلول و تهیه انواع واکسن ازجمله اهدافی است که با تشکیل این شبکه به دنبال تحقق آن هستیم. همچنین تولید متابولیت‌های ثانویه و مواد موثره گیاهی به‌وسیله تکنیک‌های کشت سلول و بافت با راه‌اندازی بیوراکتورها و نجات گیاهان اندومیک در معرض انقراض نیز از اهداف شبکه کشت سلول و بافت خواهد بود. همچنین در شبکه ملی کشت و بافت، تولید گیاهان دارویی به‌وسیله تکنیک‌های کشت سلول و بافت، تولید سبزیجات و صیفی‌جات به‌وسیله تکنیک‌های کشت سلول و بافت و تولید گیاهان با مواد موثره ارزشمند در صنایع غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی و حتی نظامی نیز دنبال می‌شود؛ بنابراین شبکه ملی کشت سلول و بافت به‌عنوان یک طرح پیشرو درحال تشکیل است و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک شاهد شکل‌گیری تعداد بی‌شماری از این شبکه‌های علمی در بستر دانشگاه آزاد اسلامی باشیم.

 تولید گیاهان دارویی و زینتی با رویکرد تامین نیازهای داخلی

بعد از تشکیل این شبکه در گام اول قرار است چه اتفاقی بیفتد؟
تولید و تکثیر گیاهان دارویی و زینتی با رویکرد تامین نیازهای داخلی و سپس صادرات آن به کشورهای همسایه، جهان اسلام و CIS و... اولین گام شبکه و آزمایشگاه‌های کشت سلول و بافت است. از منظر نیروی انسانی دانشگاه‌های دارای دوره‌های تحصیلات تکمیلی و خصوصا دانشجوهای مقطع دکتری ظرفیت خوبی هستند که بخش اصلی ظرفیت پژوهشی دانشگاه‌ها را تشکیل می‌دهند. بخشی از ظرفیت موجود در دانشگاه‌ها اعضای هیات‌علمی هستند که به‌عنوان پژوهشگران اصلی می‌توانند از ظرفیت‌های نیروی انسانی و فکری رشته‌های تحصیلات تکمیلی کمک بگیرند.
توسعه‌ گروه‌ها، شبکه‌ها و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی در راستای شکل‌گیری هسته‌های اولیه پژوهش در دانشگاه و عملیاتی کردن آنها و درکنار آن تلاش برای انتقال‌یافته‌های پژوهشی و تبدیل آن به فناوری امری ضروری است. آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، گروه‌ها و شبکه‌های پژوهشی و پژوهشکده‌های تشکیل‌شده در بستر دانشگاه آزاد اسلامی امکانات و ظرفیت‌های لازم جهت انجام کارهای گروهی برای پیشبرد پروژه‌های بزرگ ملی را بالا می‌برند.
نیروی انسانی در بخش پژوهش شامل اعضای هیات‌علمی، دانشجویان دکتری و گروه‌های پژوهشی فعال در قالب کلونی‌هاست و در بخش تامین نیروی انسانی مشکلی وجود ندارد، اما در بخش تجهیزات موردنیاز برای برخی پژوهش‌ها مخصوصا در حوزه علوم تجربی که نیاز به تجهیزات پیشرفته دارد، کاستی‌هایی دیده می‌شود که البته درطول سال‌های گذشته و به‌ویژه با لطف و عنایت دکتر طهرانچی و اهمیتی که برای بخش پژوهش قائل هستند سعی شده بخشی از این تجهیزات برای واحدهای دانشگاهی خریداری شود. البته محدودیت منابع مالی دانشگاه‌ها اجازه نمی‌دهد که همه نیازهای سخت‌افزاری پژوهشگران تهیه و در اختیار آنها گذاشته شود. برای اینکه بتوانیم از همه ظرفیت‌های نیروی انسانی دانشگاه‌ها در بخش پژوهش درست استفاده و با حداکثر توان فعالیت کنیم باید سرمایه‌گذاری کافی در تجهیزات اولیه موردنیاز داشته باشیم. به‌هرحال پژوهش علاوه بر الزاماتی چون نیروی انسانی و تجهیزات، به امکانات و منابع مالی هم نیاز دارد.

  20 استان و 36 واحد دانشگاهی فعال در شبکه ملی

برای تشکیل شبکه کشت سلول و بافت چه اقداماتی انجام شد؟
در گام اول تشکیل شبکه کشت سلول و بافت، اطلاعات اعضا هیات‌علمی و امکانات آزمایشگاهی تمام واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی جمع‌آوری و به‌موازات آن، بانک کتب، مقالات و اختراعات و استارتاپ‌های این حوزه نیز تهیه شد. گام بعدی این شبکه ایجاد یک زنجیره ارتباطی بین استادان فعال در این زمینه و نهایتا انجام پروژه‌ها و تجاری‌سازی آنهاست تا در گام‌های بعدی در زمینه صادرات نیز اقدامات لازم انجام شود. در این رابطه پس از تقدیم اولین گزارش‌های این شبکه خدمت دکتر طهرانچی، ایشان با حمایت‌های دلسوزانه باعث امیدواری بیشتر و دلگرمی اعضای این شبکه شدند.

چند استان و واحد دانشگاهی در زمینه کشت سلول و بافت فعالیت دارند؟
جمع‌آوری و احصای اطلاعات از تمام استان‌ها و واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی سراسر کشور نشان داده تاکنون 20 استان و 36 واحد دانشگاهی در زمینه کشت سلول و بافت فعالیت داشته‌اند.

 فعالیت 134 عضو هیات‌علمی و 15 مرکز تحقیقاتی در حوزه کشت سلول و بافت

چند عضو هیات‌علمی در این حوزه فعالیت دارند؟
درحال‌حاضر 134 عضو هیات‌علمی فعال در حوزه کشت سلول و بافت در کشور مشغول خدمت‌رسانی هستند.

آیا مراکز تحقیقاتی دانشگاه نیز در این حوزه ورود کرده‌اند؟ این مراکز در کدام استان‌ها هستند؟
اطلاعات جمع‌آوری‌شده نشان داد 15 مرکز تحقیقاتی در حوزه کشت سلول و بافت در استان‌های اصفهان، البرز، کرمان، قم، آذربایجان شرقی، یزد، مازندران، استان مرکزی، خراسان رضوی، اردبیل و تهران دایر هستند که از نظر تعداد مراکز تحقیقاتی واحد تنکابن در دانشگاه آزاد استان مازندران با داشتن سه مرکز تحقیقاتی طلایه دار این زنجیره است. به‌عنوان‌مثال برخی از معروف‌ترین این مراکز تحقیقاتی در سطح کشور عبارتند از سرای نوآوری کشت بافت واحد رفسنجان، آزمایشگاه کشت سلول واحد تنکابن و مرکز تحقیقات بیولوژی تکوین جانوری در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.

 128  طرح تحقیقاتی در حوزه کشت و بافت ارائه شده است

چند طرح تحقیقاتی تاکنون در حوزه کشت سلول و بافت در دانشگاه آزاد ارائه شده است؟
تاکنون 228 طرح تحقیقاتی برون و درون‌دانشگاهی در این حوزه در سطح کشور انجام‌شده که بالاترین آمار با 161 متعلق به واحد مشهد است. در رابطه با طرح‌های تجاری‌سازی شده در حوزه کشت سلول و بافت نیز باید گفت هشت طرح تجاری‌سازی شده است که به‌عنوان‌مثال می‌توان به طرح بررسی واریته‌های مقاوم و تولید انبوه موز در جزیره قشم اشاره کرد. طرح دیگری به نام تولید پسته UCB1 نیز از دیگر طرح‌ها در این حوزه است که در واحد رفسنجان انجام شد. همچنین 12 استارتاپ، 10 جلد کتاب، 168 مقاله چاپ‌شده و 32 اختراع ثبت‌شده ماحصل تجمیع اطلاعات دریافتی از استان‌هاست.

 26 ثبت اختراع در حوزه کشت سلول و بافت

آیا دانشگاه آزاد در حوزه کشت سلول و بافت اختراعی نیز داشته است؟
بله، در زمینه ثبت اختراعات باید از زحمات اعضا هیات‌علمی اردبیل تشکری ویژه داشته باشیم، چون 26 ثبت اختراعات در حوزه کشت سلول و بافت متعلق به این واحد است.
با توجه به نام‌گذاری سال تولید دانش‌بنیان مهم‌ترین رویکرد فعالیت‌های این شبکه بهره‌وری اقتصادی، حمایت از جوانان تحصیلکرده در زمینه اشتغالزایی مولد است. با واگذاری اعتبارات بیشتر و درعین‌حال مسئولیت‌های بیشتر به دانشگاه‌ها می‌توان امیدوار بود که آنها نیز نقش خودشان را در جامعه به‌درستی ایفا کنند. تا زمانی که ما حالت قیم‌مآبانه را برای دانشگاه‌ها داشته باشیم و اختیارات لازم را به آنها واگذار نکنیم و آنان خود مسئولیت‌هایشان را برعهده نگیرند، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که دانشگاه‌ها به‌طورجدی شکوفا شوند.

تکنیک‌های کشت سلول و بافت چه کاربردهایی دارد؟
توان رشد سلول‌های گیاهی در محیط کشت مایع به‌منظور تولید متابولیت های ثانویه گیاهی، تولید گیاهان دی‌هاپلوئید از کشت گیاهان هاپلوئید و تلاقی‌گونه‌ای خویشاوند، با روش جداسازی پروتوپلاست و امتزاج از مهم‌ترین کاربردهای تکنیک‌های کشت سلول و بافت است. استفاده از روش‌های کشت بافت مریستم و جوانه، ریزازدیادی (Micropropagation)، حفظ ژرم پلاسم (Germplasm preservation)، تنوع سوماکلونال (Somaclonal variation)، کشت جنین (Embryo culture)، تولید گیاه هاپلوئید و دی‌هاپلوئید (dihaploid production)، هیبریداسیون درون شیشه (ادغام پروتوپلاست(In vitro hybridization – protoplast fusion  و مهندسی ژنتیک گیاهی (Plant genetic engineering)  از دیگر کاربردهای این تکنیک است.

آیا تاکنون پروژه‌ای نیز در این حوزه انجام شده است؟
بله، یک پروژه برای روند تشریحی و تکوینی کشت بافت و تولید ماده موثره از گیاه آویشن و همچنین تولید ماده موثره از گیاه سویا ازجمله پروژه‌ها در این حوزه است. همچنین پروژه تولید و تکثیر خیار، پروژه تولید و تکثیر گندم، پروژه تولید و تکثیر هل، پروژه تولید نهال پسته UCB1 در واحد رفسنجان، پروژه تولید گیاه هاورتیا در دانشگاه آزاد واحد رفسنجان و پروژه بررسی واریته‌های مقاوم و تولید انبوه موز در دانشگاه آزاد واحد قم ازجمله پروژه‌هایی است که در این حوزه انجام شده است.

درنهایت خروجی شبکه ملی کشت سلول و بافت چیست؟
امروزه امنیت غذایی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جامعه بشری است. بحث تولید غذا، اقتصادی کردن آن و عدالت توزیع از مهم‌ترین بحث‌هایی است که در بحث امنیت غذایی مطرح است. از سوی دیگر گرم شدن کره زمین و کم شدن منابع آب‌های شیرین دغدغه مضاعفی است که بیوتکنولوژی گیاهی می‌تواند به کمک نوع بشر آمده تا این دغدغه‌ها را برطرف کند. کشت سلول و بافت گیاهی و به‌طور کلی کشت سلول و بافت در حوزه‌های مختلف می‌تواند پاسخگوی نیاز امروز جامعه بشری باشد. بنابراین بحث بیوتکنولوژی گیاهی در حوزه تامین غذا و امنیت غذایی می‌تواند بسیار کمک کند. همچنین در بحث کشت هیدروپونیک می‌تواند مصرف آب را به یک‌یازدهم برساند و در این حوزه نیز کمک‌رسان باشد. کشت سلول و بافت در حوزه‌های دیگر از جمله بیوتکنولوژی پزشکی، جانوری و کاربردهای صنعتی از جمله تولید واکسن و سایر حوزه‌های کشت سلول و بافت در بحث تولید گیاهان و جانوران تراریخته، می‌تواند راهگشای جامعه بشری باشد. بر همین اساس دکتر طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی دستور تشکیل شبکه ملی کشت سلول و بافت را صادر کرد که مرحله اول با احصا ظرفیت‌ها، پیش رفت تا با انجام طرح‌های کلان و مگاپروژه‌ها بتوان به جامعه بشری کمک کرد.