نویسنده :محمدرضا حیاتی:دبیر گروه دانشگاه/ندا اظهری: روزنامهنگار/آنچه که در پیش رو آمده، پنجمین بخش از سلسله گزارشهای نــقش مــــولفههای دفاعی- نظامی در توسعه علم و فناوری است. ما استدلال کردیم که کشورهای مختلف دنیا در جغرافیای سرزمینی خود، سیاستگذاری قابلتوجهی برای دستیابی به دانش فناوری بالا (High Tech) اجرا کردهاند که نیل به این هدف بنا به دلایلی ازجمله اقضائات اقتصادی تنها توسط ارگانهای نظامی و دفاعی امکانپذیر است. برهمین پایه، در شماره 2877، با عنوان «بودجه تحقیق و توسعه نظامی در سیطره قدرتهای اقتصادی اروپا» براساس اسناد موجود نشان دادیم که ۹۹ درصد بودجه R&D اتحادیه اروپا در حوزه نظامی برای ۶ اقتصاد برتر این قاره است. همچنین در شماره 2890، با عنوان «مراکز نظامـی بزرگ دنیا پشتیبان توسـعه علمـی» با یک مقدمه نشان دادیم که مراکز نظامی بزرگ ایالات متحده آمریکا قراردادهای تحقیقاتی کلانی را با مراکز دانشگاهی جهت توسعه فناوریهای پیشرفته انجام دادهاند. همچنین در شماره 2893، طی گزارشی سراغ یک مصداق عینی در داخل کشور رفتیم و نشان دادیم جت آموزشی «یاسین» محصول این نگاه به موضوع علم بوده است. در شماره ۲۹۰۳ سراغ مشاور علمی سابق وزیر دفاع رفتیم و در گفتوگویی تفصیلی روند تاریخی حمایتهای سازمانهای دفاعی ایران از گزاره «علم» را مورد بررسی قرار دادیم و در این شماره یک ایده دانشبنیان ایرانی را که از سوی ارگانهای نظامی به یک محصول استراتژیک تبدیل شده، معرفی میکنیم.
خلبانها معمولا پیش از اولین پرواز، دورههای خاصی را میگذرانند تا بتوانند با آمادگی بیشتری وارد آسمان شوند. در این دورهها از شبیهسازهای پرواز استفاده میشود تا کارآموزان خلبانی با تمرین در فضایی مشابه آسمان، بتوانند حضور در چنین فضاهایی را تجربه کنند. شبیهسازهای پرواز در دنیا معمولا پروژههایی انحصاری هستند و به همین دلیل به طور سفارشی ساخته میشوند. بیشترین سفارشدهندههای این سیستمها، ارگانهای نظامی هستند. شبیهسازهای پرواز در دنیا با هزینههای بسیار بالایی ساخته میشوند و به همین دلیل برای سفارشدهنده هم هزینههای گزافی را دربردارد و باید قیمت بالایی را برای خریداری آن بپردازند. در این میان، مراکز نظامی ایران هم تاکنون برای برخورداری از این تجهیزات ملزم بودند قیمت بسیار بالایی را برای خرید و وارد کردن شبیهساز پرواز خارجی بپردازند، اما در حال حاضر یک نمونه شبیهساز پرواز مشابه نمونههای خارجی در داخل کشور ساخته شده است که تقریبا با نمونههای آنورآبی تفاوتی ندارد و مراکز میتوانند با 85 درصد کمتر آن را خریداری کنند. به عنوان مثال، نیروی هوایی ارتش اولین مرکز نظامی بهشمار میرود که این سیستم را سفارش داده و در حال حاضر از آن استفاده میکند. شرکت «پایا توسعه شریف» یکی از شرکتهای دانشبنیان کشور است که موفق به تولید نخستین شبیهساز پرواز کامل ایرانی شده است. ناصر حسینقلی ارباب، مدیر این شرکت است و تحصیلاتش را در مقطع دکتری مهندسی مکانیک دانشگاه خواجهنصیر به پایان برده و حالا عضو هیاتعلمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر است. شرکت پایا توسعه شریف در سال 91 با عنوان هسته فناور در مرکز رشد دانشگاه صنعتی شریف شکل گرفت و همان سال شرکت به ثبت رسید. این شرکت با همکاری دو نفر از دانشجویان دکتری خواجهنصیر و دو نفر از دانشجویان دانشگاه صنعتیشریف آغاز بهکار کرد. عکس بهکاررفته برای این گزارش تزئینی است و بهدلایل امنیتی، از سوی مصاحبهشونده اجازه انتشار عکس واقعی از شبیهساز پرواز ایرانی را نداشتیم.
پروژههای اولیه
حسینقلی ارباب میگوید: «سال 93 بود که تبدیل به شرکت دانشبنیان نوپا شدیم. تا سال 94 هم در مرکز رشد شریف مستقر بودیم. از سال 94 تا 96 در مرکز رشد واحد تهران جنوب بودیم و از آن سال به بعد در پارک علم و فناوری هستیم. سال گذشته هم تبدیل به شرکت دانشبنیان تولیدی نوع یک شدیم که بالاترین درجه شرکتهای دانشبنیان است.» این شرکت در زمینههای مختلف رباتیک و سیستمهای اتوماسیون صنعتی فعالیت میکند. مدیر این شرکت دانشبنیان در ادامه درباره پروژههای مهم صورتگرفته توسط این شرکت میگوید: «تاکنون ساخت چند پروژه مهم را در پرونده کاری شرکت داشتهایم که مهمترین آنها ساخت شبیهساز پرواز بوده که برای اولین بار در سطح پیشرفته ساخته شده است. چند پروژه هم با صنایع نظامی در زمینه اتوماسیون صنعتی داشتهایم. ما با زمینه سیستمهای رباتیک و اتوماسیون صنعتی شروع به کار کردیم. در حال حاضر شبیهساز پرواز به تجاریسازی رسیده است، بهطوریکه در سال 94 قرارداد ساخت آن را منعقد کردیم و سال 96 تحویل داده شد؛ مدت زمان ساخت و تحویل آن حدود دو سال به طول انجامید. علاوهبر این آنتنهای مخابراتی را هم بهعنوان پروژه در دستور کار داشتیم که وارد بازار شده است.»
اولین در ایران
شبیهسازی پروازی که توسط شرکت دانشبنیان پایا توسعه شریف ساخته شده، تنها نمونه ساختهشده در ایران و کاملا مشابه نمونه خارجی آن است. برای اولین بار است که نمونهای داخلی تا این اندازه کامل از آن ساخته میشود و تاکنون برای تامین نیاز به این دستگاه، از خارج از کشور خریداری میشد. اما به گفته حسینقلی ارباب، آنتنهای مخابراتی نمونه قبلی داخلی داشته است.خلبانها پیش از اینکه پرواز واقعی را انجام دهند، لازم است داخل شبیهساز قرار بگیرند. مدیر این شرکت دانشبنیان درباره عملکرد شبیهساز پرواز اظهار میکند: «معمولا برای جاسازی شبیهساز، کابین هواپیما یا هلیکوپتر بدون استفاده یا سقوطکرده را استفاده میکنند. ما این شبیهساز را برای هلیکوپتر ساختیم و چون نمونهای از کابین آن در اختیار نداشتیم، خودمان یک کابین هلیکوپتر با تمام جزئیات آن ساختیم. علاوهبر آن، یک پرده نمایش کامپوزیتی 6 متری را هم برای آن درست کردیم که با سه پروژکتور، نور را روی پرده نمایش انداختیم. این پرده نمایش در خارج از کابین و در قسمت شیشه جلوی آن قرار میگیرد. همچنین رباتی هم زیر کابین قرار میگیرد که کابین را حرکت میدهد و اگر هماهنگی کامل بین صدا و تصویر ایجاد شده و حرکت ربات برقرار باشد و کاملا فضا پوشیده و تاریک شود، خلبان کاملا حس میکند در هلیکوپتر واقعی نشسته است.» او میافزاید: «شبیهسازهای دیگری که از سوی یکی دو مرکز صنایع نظامی در کشور تولید شده، فقط قسمت ثابت شبیهساز را تولید کرده و ربات تعبیهشده در زیر سیستم را نساختهاند، بنابراین میتوان ادعا کرد که ما برای اولین بار در کشور موفق به ساخت شبیهساز پرواز کامل شدهایم و به جرأت میتوان گفت ما در این زمینه در کشور پیشرو هستیم.»
تفاوت قیمت 85 درصدی
معمولا برخی تجهیزات مهم و کلیدی که در داخل کشور امکان ساخت آنها وجود ندارد، از خارج کشور و از کمپانیها و سازندگان معتبر خارجی خریداری و وارد میشوند که اغلب هزینههای گزافی هم دارند و شرکتها و سازمانها خسارتهای قابلتوجهی برای پرداخت هزینههای این تجهیزات متقبل میشوند. اما با تولید همین تجهیزات در داخل کشور، علاوهبر اینکه نیاز کشور برطرف میشود، حجم قابلتوجهی ارز هم در کشور باقی میماند. شبیهسازهای پرواز از آن دست تجهیزاتی هستند که تاکنون سازمانهای مختلف مدلهای خارجی آن را وارد میکردند. به گفته حسینقلی ارباب، مدیر این شرکت دانشبنیان، نمونه خارجی شبیهسازهای پرواز با قیمت هفت میلیون دلار به ما فروخته میشوند، اما نمونه داخلی تولیدشده 700 هزار دلار قیمت دارد که ۹۰ درصد ارزانتر از نمونه خارجی تمام میشود. در حال حاضر، این دستگاه داخلی با قیمت پنج میلیارد تومان در اختیار مشتری قرار میگیرد. نمونه شبیهساز ساخت این شرکت دانشبنیان در حال حاضر در نیروی هوایی ارتش استفاده میشود.شبیهسازهای پرواز ابعاد و اندازههای مختلفی دارند. بهعنوان مثال، نمونهای که در حال حاضر تولید شده، با نمونه هلیکوپتری بزرگ ساخته شده است و بسته به اندازه این شبیهساز، بین 1.5 تا پنج میلیارد قیمت دارد که به سفارش مشتری تولید میشود. مدیر این شرکت دانشبنیان اشاره میکند: «علاوهبر این نمونه، شبیهساز دیگری هم قرار است بعد از توافقات صورتگرفته، برای هوانیروز ساخته و تحویل شود.» به گفته او، این شرکت دانشبنیان با توجه به فعالیتی که طی این سالها داشته، بازده اقتصادی خوبی بهدست آورده، بهطوری که از سال 95 تاکنون سود خالصی برابر با 700 تا 800 میلیون تومان را دربر میگیرد.
پرداخت نامنظم کارفرمایان
حسینقلی ارباب پیش از آنکه به بیان مشکلات پیش رو بپردازد، از حمایتهایی که در این مدت از او و شرکت شده تشکر میکند و میگوید: «صندوق نوآوری و شکوفایی و نیز معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری در بحث تسهیلات و ضمانتنامهها بسیار به ما کمک و از ما حمایت کردند. اما اگر بخواهیم به مشکلات شرکت بپردازیم، مهمترین مشکلی که با آن روبهرو هستیم، کارفرمایانی هستند که محصولات را از ما خریداری میکنند؛ بهطوری که بهدلیل بزرگ بودن حجم محصول و نیز به این خاطر که بهصورت سفارشی کار میکنیم و تولید انبوه نیست، پرداختیهای آنها فازبهفاز صورت میگیرد و همین امر باعث ایجاد تأخیر در پرداختیهایشان میشود. قراردادهای ما سه سال پیش بسته شده که قیمت دلار پایین بود و الان حاضر نیستند به قیمت دلار جدید به ما پول بدهند.»
به گفته او، اولین بار برای تولید شبیهساز پرواز از صندوق شکوفایی و نوآوری وام گرفتیم. او ادعا میکند که سفارش ساخت شبیهساز پرواز را که در حال حاضر در نیروی هوایی ارتش استفاده میشود، در فرآیند مناقصه برنده شدیم. این در حالی است که بسیاری از شرکتهای دانشبنیان برای حضور در مناقصهها دچار مشکل هستند، اما شرکت «پایا توسعه شریف» بهدلیل همکاری با مراکز نظامی و از آنجاکه این شرکتها معمولا با شرکتهای خارجی کاری ندارند، موفق شدند اجرای این پروژه را بر عهده بگیرند.
حمایت ارگانهای نظامی لازمه توسعه علم
در دنیا و ازجمله ایران توسعه علم با حمایت ارگانهای نظامی صورت میگیرد و این سازمانها نقش تعیینکنندهای در پیشرفت علم در دنیا دارند. مدیر شرکت دانشبنیان پایا توسعه شریف هم در تایید این موضوع میگوید: «در کشورهای پیشرفته هم به همین شکل است که ابتدا صنایع نظامی کشورها اعلام نیاز کرده و دولت هم براساس آن نیاز در کشور، سرمایهگذاری میکند و تکنولوژی در صنایع نظامی بهوجود میآید. بعد از آن، نتایج آن تکنولوژی در صنایع دیگر مورد استفاده قرار گرفته است. بنگاههای زودبازده هم چندان بهدنبال سرمایهگذاری روی چنین محصولاتی که بهدلیل هزینهبر بودن، محصولی هایتک محسوب میشود، نیستند. اما سازمانهای نظامی بهدلیل نیازی که دارند، حاضرند هم هزینه و هم زمان طولانی موردنیاز برای ساخت محصول را تحمل کنند تا به فناوری موردنظر برسند.» او ادامه میدهد: «به عبارتی، مانند همین شبیهساز که ابتدا سازمانهای نظامی روی آن سرمایهگذاری کردند، بعد از آن شاهد خواهیم بود که میتوانیم از آن در حوزههای غیرنظامی مانند شبیهساز هواپیمای مسافربری، سینماهای چندبعدی و حوزههایی که کاربردهای عمومی دارند، استفاده کنیم یا حتی صداوسیما در تولید مجموعههای جدید هم میتواند از این فناوری جدید بهرهمند شود. بنگاههای اقتصادی بسته به اینکه برای چه منظوری این شبیهساز را نیاز داشته باشند ممکن است سفارش ساخت دهند و معمولا به این توجه میکنند که چطور میتوانند از این فناوری درآمدزایی کنند. بهعنوان مثال، شرکتهایی در کشورهای مختلف دنیا از قبیل فرانسه وجود دارند که شبیهسازهای هواپیمای مسافربری خریداری میکنند و به شرکتهای هواپیمایی خدمات میدهند؛ بهعنوان مثال، خلبانها در آن آموزش میبینند.»
حسینقلی ارباب دلیل خرید این شبیهساز را توسط ارگانهای نظامی بیش از هر چیز تفاوت قیمت بسیار زیادی بین نمونه خارجی و داخلی آن عنوان میکند و میگوید: «دلیل اصلی اعتماد کردن، پرهزینه بودن نمونه خارجی شبیهساز بوده است و علاوهبر آن، بزرگ بودن حجم آن که سازهای چند تنی است، امکان وارد کردن آن را دشوار میکند.» این شرکت دانشبنیان، بهدنبال عقد قرارداد با چند ارگان غیرنظامی شامل هلالاحمر و شرکت نفت است تا بعد از تامین هزینهها، کار تولید نمونه شبیهساز را آغاز کنند.