نمره صفر وزارت فرهنگ در ترجمه کتاب

عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: شنیده بودم کتاب‌های ایرانی ترجمه که می‌شود، طرفداران خودش را در کشورهای اطراف دارد و استقبال هم می‌شود و نکته مهم به این برمی‌گردد که ترجمه کردن کتاب‌ها به سختی صورت می‌گیرد و حتی بعد از ترجمه شدن توزیع خوبی در کشور مقصد ندارد. اما وقتی به لبنان رفتم این موضوع را به چشم دیدم. با دختری فلسطینی به نام حنین مصاحبه کردم و در گفت‌وگویی که با هم داشتیم از اقداماتی گفتم که بعد از طوفان الاقصی توسط هنرمندان ایرانی انجام گرفته است؛ از کشیدن نقاشی و پوستر و از طرف دیگر اشعاری که شاعران ایرانی سروده‌اند. برایش این موضوع جالب بود اما می‌گفت از این کارها خبری نداشته است! آیت‌الله خامنه‌ای در دیداری که با شاعران در نیمه رمضان داشتند، یکی از نکاتی که بسیار تاکید کردند بحث ترجمه اشعار به زبان‌های دیگر بود و در مورد شعری که یکی از شاعران که با موضوع غزه سروده بود، گفتند اگر این شعر به دست مردم آن کشور برسد حتما خیلی خوشحال خواهند شد. ایشان تاکید دیگرشان این بود که شعر خوب باید در معرض استفاده افکار عمومی دنیا قرار بگیرد، بنابراین باید نهضت ترجمه ایجاد شود تا اشعار با نثر شاعرانه، گویا و قوی در اختیار دیگران قرار بگیرد. در نهایت هم دولت را مسئول این کار مهم و سخت دانستند. سال‌هاست که درمورد ترجمه آثار ایرانی صحبت می‌شود که باید ساز و کار درستی برای آن در نظر بگیرند تا کتاب‌ها ابتدا با یک ترجمه درست و بعد هم با توزیع مناسب به دست مخاطبان در کشور مقصد برسد. در این سال‌ها طرح‌های مختلفی از سمت دولت برای این موضوع در نظر گرفته شد. طرح گرنت و طرح تاپ از جمله موارد حمایت دولتی از ناشران در ترجمه آثار ایرانی است. واضح است که دستگاه دیپلماسی فرهنگی به‌عنوان مهم‌ترین بازوی حمایتی برای سفر کتاب‌های ایرانی به کشورهای دیگر باید در کنار ناشران قرار بگیرد. سال 1394 در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، طرحی مورد تصویب قرار گرفت که با کمک رایزن‌های این سازمان در کشورهای مختلف، کتاب‌ها ترجمه و در کشورهای مقصد معرفی شدند. عنوان این طرح «تاپ» نام داشت اما فقط یک سال توانست به کارش ادامه بدهد و به دلیل اینکه این کار نمی‌توانست در این سازمان پیگیری شود، دوباره به وزارت ارشاد برگشت و طرح گرنت کلید خورد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از سال 1394، طرح گرنت را پیش کشید و برنامه‌هایی را برمبنای آن پایه‌ریزی کرد. اگر بخواهیم طرح گرنت را در یک جمله معرفی کنیم باید گفت که این طرح برای حمایت و ترجمه آثار ایرانی در فضای نشر بین‌الملل پایه‌ریزی شده است. طبق اعلام وزارت ارشاد، اهداف این طرح تقویت صنعت نشر ایران در حوزه بین‌الملل، معرفی، اشاعه و گسترش ادبیات، فرهنگ و هنر ایران در جهان و فراهم‌سازی زمینه‌های حضور فعال، موثر و پایدار موسسات فرهنگی و هنری برای تولید و عرضه محصولات در نقاط مختلف جهان است.
در ابتدای شکل‌گیری طرح گرنت، یکی از اولین شیوه‌های حمایتی دبیر‌خانه این طرح، طی سال‌های 1394 تا 1396 خرید کتاب از ناشر ایرانی بود. در این روش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از ناشر ایرانی که موفق به ترجمه کتاب به دیگر زبان‌ها شده بود حمایت مالی می‌کرد و به‌طور مشخص موضوع ادبیات داستانی، هنر، ایران، اسلامی‌شناسی و ادبیات کودک‌ونوجوان را در دستورکار خود قرار داد. در این روش، باز‌ار‌یابی بعد از ترجمه کتاب اتفاق می‌افتاد که با شیوه‌های معمول در جهان متفاوت و برای تحقق هدف گرنت، کم‌‌اثر بود. در این روش چون شناسایی برای کشور مقصد وجود نداشت، مشکلاتی را ایجاد می‌کرد و کتاب بدون شناخت مخاطب هدف در کشور مقصد ترجمه می‌شد. موضوع خیلی مهمی بود و تصمیم گرفته شد تا در مورد آن بازبینی و آسیب‌شناسی شود. درنهایت بعد از بررسی طرح‌های حمایتی بیش از 70 کشور، حمایت این طرح به سمت ناشران کشور مقصد تغییر کرد و به عقیده کارشناسان چهار‌چوب استانداردی هم به دست آورد. با این حال هنوز اما‌و‌اگرهای بسیاری برای این طرح دولتی وجود دارد. به گفته کارشناسان این حوزه، یکی از نکات در موضوع ترجمه آثار ایرانی این است که عمدتا نویسندگان نگاه به مخاطبان داخلی دارند؛ مثل صنعت خودروسازی‌؛ و در بحث نشر هم‌ همین مساله را داریم. البته در این حوزه، ترجمه‌های دقیق و صحیح حتما می‌تواند به کمک و اشتیاق نویسنده بیاید. اما نکته مهم‌تر به مساله‌ توزیع برمی‌گردد، چیزی که در کشور ما کاملا به فراموشی سپرده شده است. کتاب با سختی بسیار، در یک چاپ ترجمه می‌شود و به برخی فروشگاه‌ها می‌رسد. گاهی مورد استقبال قرار می‌گیرد و چاپ اول کتاب تمام شده اما دیگر چاپ بعدی وجود ندارد. اردیبهشت 1401 اطلاعاتی از گرنت در طول چند سالی که از این طرح گذشته بود به دست‌مان رسید و منتشر کردیم، اما اطلاعات گرنت در سال‌های 1401 و 1402 هیچ وقت رسانه‌ای نشد. بارها از مسئولان معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این موضوع را پیگیری کردیم اما جوابی که گرفتیم این بود که می‌خواهیم تغییراتی در موضوع گرنت بدهیم و فعلا اطلاعاتش منتشر نمی‌شود! در بیشتر کشورهایی که صنعت نشر آنها از مرز کشورهایشان فراتر رفته و بازارهای نشر خارجی را در اختیار گرفته‌اند یا مشارکت فعال دارند، معمولا از حمایت‌های دولتی برخوردارند. البته که این جنس حمایت‌ها بعد از هدف‌گذاری در سیاست توسعه نشر در هر کشور متفاوت است و دولت‌ها برنامه‌ها و راهبردهای مشخصی را تنظیم و سازمان‌های مشخصی را برای پیشبرد این برنامه‌ها تاسیس کرده‌اند. برخی معتقدند، عمده آثار ایرانی که با حمایت دولت ترجمه و چاپ می‌شوند فاقد کیفیت خوب ترجمه به زبان مقصد و توزیع و پخش در کشورهای هدف هستند. اقداماتی که درزمینه حضور نشر ایران در نمایشگاه‌های کتاب انجام می‌پذیرد، اغلب در قالب کار اداری موسسات دولتی است که بیشتر نقش معرفی آثار ایرانی در کشورهای خارجی را دارند و برای واگذاری و فروش حق‌التالیف و ترجمه کتاب‌ها به ناشران خارجی تلاشی نمی‌کنند. کتاب‌هایی که در ایران توسط موسسات دولتی ترجمه و چاپ می‌شوند معمولا اجازه ورود به شبکه توزیع در کشورهای خارجی پیدا نمی‌کنند و بیشتر در کتابخانه‌های رایزنی‌های فرهنگی خارج از کشور انبار می‌شوند یا به بعضی موسسات دولتی یا کرسی‌های ایرانشناسی و کتابخانه‌های دولتی اهدا می‌شوند.