سوگوار غم‌های بعد از رفتن پدر

عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: شاعر و ادیب مراکشی درباره شعرهای حضرت زهرا(س) می‌گوید: «فاطمه، شعر نیز می‌سرود و اشعار زیادی از او نقل شده است. از بهترین نمونه‌های شعر عاطفی که احساسات شاعر را منعکس می‌کند شعر فاطمه(س) است، که حزن و اندوه از آن می‌چکد و عواطف و ناله از آن سر می‌کشد. از بیت بیت اشعار او نه اشک، که خون می‌چکد، زیرا که غم و اندوه در دل او جریان داشته است. غم و اندوهی که در تمام رفتار او تجلی می‌یابد. چنانکه در سوگ‌سرودی که برای پیامبر سروده است، هویداست.»
اشعار منسوب به حضرت فاطمه(س) در چندین کتاب‌ آمده است، ازجمله در بلاغات‌النساء، ابن طیفور؛ مسند احمد بن حنبل، صحیح البخاری؛ الامالی، مفید؛ مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهر آشوب؛ کشف الغمه، اربلی؛ الاحتجاج، طبرسی و بحارالانوار مجلسی و... . صالحی شامی 12 شعر از آن حضرت نقل کرده که عمدتا در رثای پدر بزرگوارشان است. آیت‌الله مرعشی‌نجفی نیز اشعار آن حضرت را در این موضوع گردآورده است. موسسه البعثه در لبنان، اشعار منسوب به حضرت فاطمه(س) را در «فاطمة الزهرا(س) فی دیوان اشعار العربی» آورده است. این اثر مشتمل بر اشعاری از شاعران قرن اول تا چهارم هجری درباره حضرت فاطمه(س) است. در بخش ابتدایی این کتاب، سروده‌های منسوب به ایشان مشتمل بر 18 شعر به ترتیب قافیه آمده است. حمید احمدی جلفایی نیز در صحیفه فاطمیه، سروده‌های حضرت را شامل بر 15 شعر در فصلی گنجانده است. درباره اشعار آن حضرت، تک‌نگاری‌هایی شده است. دو کتاب با عنوان مشترک دیوان فاطمه‌الزهرا منتشر شده، یکی تالیف سلمان جبوری و دیگری تالیف محمد عبدالرحیم. وی 11 شعر آن حضرت را آورده و برخی کلمات آن را شرح داده و درباره برخی اشعار اظهارنظر کرده و همچنین به اعتبارسنجی راویان این اشعار پرداخته است.
اشعار منسوب به فاطمه(س) در کتاب‌های شیعه و اهل سنت از نظر تاریخی، متعلق به دو دوره است: پیش از رحلت رسول خدا(ص) و پس از آن. شعرهایی که در دوره حیات رسول خدا(ص) در منابع وجود دارد، شامل چهار شعر درباره همسر و فرزندانش است. حضرت فاطمه(س) در دو بیت، خطاب به فرزندش حسن(ع) فرموده است: «اشبه اباک یا حسن/واخلع عن الحق الرسن// و اعبد الها ذا منن/ولا توال ذا الاحن؛ حسن جان به پدرت شبیه باش و ریسمان از حق بیرون کن و خدای صاحب نیکی‌ها و نعمت‌ها را بپرست و با کینه‌توز دوستی نکن.» آن حضرت تک‌بیتی درباره ویژگی‌های ظاهری فرزندش، حسین(ع) دارد که در منابع شیعی به این صورت آمده است:‌ «انت شبیه بابی/ لست شبیها بعلی؛ تو به پدرم شباهت داری و شبیه علی نیستی.» در برخی دیگر منابع این شعر با اندک تفاوتی درباره امام حسن(ع) آمده است.
اشعار آن حضرت پس از رحلت پیامبر(س) عمدتا در رثای رسول خدا(ص) و بازگو کردن مشکلات و مصیبت‌هایی است که بر حضرت زهرا(س) و اهل بیت(ع) وارد شده که جمعا شامل 15 شعر است. به نظر می‌رسد نخستین شعر حضرت فاطمه(س) که آن را پس از خاکسپاری رسول خدا(ص) سروده و در منابع متعدد شیعه و سنی نقل شده، شعری است که راوی آن انس بن مالک است. در این دوبیتی، حضرت فاطمه(س) خطاب به پیامبر(ص) می‌گوید: «یا ابتاه من ربه ما ادناه/وا ابتاه جنه الفردوس ماواه/وا ابتاه الی جبرئیل ننعاه/ وابتاه اجاب ربا دعاه؛‌ ای پدر تو به پروردگارت چه نزدیک شده‌ای، ‌ای کسی که فردوس برین جای توست، پدرجان! ما خبر مرگت را به جبرئیل می‌دهیم، ‌ای کسی که دعوت پروردگارت را اجابت کرده‌ای.» حضرت درباره ماندگاری یاد و خاطره رسول خدا قطعه شعری دارد که خزار قمی، از فقها و راویان شیعه در نیمه دوم قرن چهارم هجری، یک بیت از ایشان نقل کرده است: «اذا مات یوما میت قل ذکره/و ذکر ابی مذ مات و الله اکثر؛ هرگاه کسی از دنیا برود، یاد او کم می‌شود اما به خدا قسم از روزی که پدر من درگذشته است، یاد او فزونی یافته است.»
شعر معروف دیگری در خطبه حضرت زهرا(س) در مسجد مدینه آمده که خطاب به پیامبر(ص) است: «قد کان بعدک انباء وهنبثة/ لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب/ انا فقدناک فقدالارض وابلها/ و اختل قومک فاشهدهم فقد نکبوا؛ پس از تو رویدادها و فتنه‌های پیچیده‌ای رخ داد که اگر تو بودی و می‌دیدی چندان بزرگ نمی‌نمود. ما تو را از دست دادیم بسان زمینی که باران سرشارش را از دست بدهد و امت تو پس از تو از هم گسستند، پس بر آنان شاهد باش که از حق منحرف شدند.» از آخرین روزهای زندگانی حضرت زهرا(س) هم شعری به جامانده است، این یادداشت را با همین شعر به پایان می‌برم که نشان از دلتنگی دختر برای پدر دارد: «لاخیر بعدک فی الحیاه وانها لبکی مخافته آن تطول حیاتی؛ پدرجان! بعد از تو در زندگی خیری نیست. گریه می‌کنم از بیم آنکه مبادا بعد از تو زنده بمانم و حیاتم طولانی شود.»