تصویر جنگ؛ از دروغ تا واقعیت

عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: خبرنگاری جنگ، بازنمایی و گزارش میدانی بحرانی است که به‌ واسطه برخورد دو جبهه و قدرت نظامی در سطحی از جغرافیای طبیعی و انسانی شکل می‌گیرد. در قرن نوزدهم به این نوع خبرنگاری، خبرنگاری ویژه گفته می‌شد. برای خبرنگار جنگ بودن، نیاز است خبرنگار در مناطق جنگ‌زده حضور پیدا کند و برای تهیه گزارش، عکس و فیلم، به اندازه کافی به صحنه نبرد نزدیک شود. بنابراین، خبرنگاری جنگ را می‌توان یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین حیطه‌های خبرنگاری به‌ حساب آورد.
خبرنگاری جنگ در کنار ویژگی‌های خبرنگاری، مانند ذوق و استعداد، تخصص، سرعت و دقت، حس کنجکاوی، حقیقت‌جویی و مسئولیت اجتماعی، باید شجاعت و شهامت ورود به میدان جنگ و درگیری را داشته باشد و از نقطه نهایی برخورد گزارش‌هایی مستند تهیه کرده و به مخاطبان خود ارسال کند. نقش خبرنگاران جنگی از گزارش میدان جنگی که روبه‌رویشان قرار دارد، بسیار مهم بوده و می‌تواند تصویر ذهنی مخاطبان را از فاصله فرسنگ‌ها با میدان جنگ شکل بدهد و از گزارشگری صرف پا را فراتر بگذارد و فریاد طرف مورد ظلم و تهاجم قرارگرفته را به گوش جهانیان برساند. برای مثال باید به این نکته اشاره کنم که نقش خبرنگاران جنگی در انتشار واقعیت‌های جنگ ویتنام آنقدر اثرگذار بود که حتی مردم آمریکا را از نظامیان خودشان به‌شدت متنفر کرد و پنتاگون سال‌ها تلاش کرد تا با ساخت فیلم‌های هالیوودی متعدد و هزینه‌های هنگفت، تنفر عمومی ایجادشده را از بین ببرد.
از سوی دیگر، این را هم باید درنظر بگیریم که تنها برخی از درگیری‌ها در جهان، از پوشش رسانه‌ای گسترده برخوردار می‌شوند. با این‌همه، بسیاری از نبردهای رخ‌داده در دنیا، به دلیل علاقه‌مند نبودن رسانه‌ها، کمتر پوشش داده می‌شوند و نبود زیرساخت‌های لازم، باعث می‌شود تهیه گزارش از این نزاع‌ها، گران‌تر و دشوارتر شود و درگیری‌ها نیز امروزه برای خبرنگاران جنگی، خطرناک‌تر از پیش شده‌اند. با توجه به جنگی که در غزه در حال انجام است و حتما پوشش رسانه‌ای آن مهم است، به سراغ خبرنگاری در جنگ رفتیم تا زوایای پیدا و پنهانش را بررسی کنیم. با روح‌الله رضوی که این روزها در لبنان حضور دارد، گفت‌وگو کردیم و روایت‌هایش از خبرنگاری در جنگ را شنیدیم.
شناخت خبرنگار جنگ از کارش
وقتی اسم جنگ می‌آید، خیلی مسائل به دنبالش قطار می‌شوند. اما شاید مهم‌ترین نکته را باید روایت از اتفاقات آن جنگ بدانیم که افکار عمومی را به دنبالش می‌کشد. مطمئنا این نکته که پوشش خبری وقایع جنگ نیازمند گذراندن آموزش‌های لازم و داشتن مهارت در نگارش خبر است. برای همه قابل حدس است و نیاز به توضیح ندارد. یک خبرنگار جنگ باید از توانایی لازم در این حوزه برخوردار باشد. تسلط به زبان رسمی آن کشور و همچنین چند زبان بین‌المللی از ابتدایی‌ترین موضوعات خبرنگار جنگ است. البته این به آن معنی نیست که خبرنگار حتما باید زبان محل را به‌طور کامل بداند ولی اگر به زبان محلی تسلط داشته باشد، از یک امتیاز خوب برخوردار خواهد بود. هدف و همچنین شناخت کافی از جغرافیا، آداب و رسوم، اعتقادات و علایق مردم آن کشور را از دیگر موارد لازم برای ورود به عرصه خبرنگاری جنگ باید دانست.
خبرنگاری جنگ و روایت نزدیک از واقعه
محمدعلی حیدری‌هائی، خبرنگاری که سال‌ها تجربه حضور در جنگ‌های مختلف را داشته است، خبرنگاری جنگ را دارای دسته‌بندی می‌کند و می‌گوید: «خبرنگاری در جنگ را می‌توان خاطرات‌محور و محتوامحور، دسته‌بندی کرد. برخی دیگر هم بر حول سیاست‌های خبری جنگ تمرکز دارند و درنهایت، این تجربه خبرنگاری در صحنه‌های بحران و جنگ است که به تئوری‌ها و تعاریف معنا می‌بخشند. خبرنگاری جنگ هر لحظه‌اش ماجراجویی است و هیجان و صحنه‌هایی که از مقابل چشمان و دوربین خبرنگاران عبور می‌کنند، گاه خبرنگار را به تفکر وا می‌دارد و گاه به خنده و بیش از همه لحظاتی هستند که اشک از چشم جاری می‌کند. اما طرف مقابل یعنی مخاطبان هستند که با کلیک‌ها و بازکردن فایل‌های گزارش و عکس و ویدئو، تمایلات و سلایق خود را به خبرنگار گوشزد می‌کنند.»
معتز عزایزه، عکاسی است که این روزها عکس‌هایش در جنگ غزه و اسرائیل در فضای مجازی می‌چرخد. او هم عکاسی می‌کند و هم روایت‌هایش از این جنگ را برای بیش از میلیون مخاطب صفحه اینستاگرامش می‌گوید. او خودش ساکن غزه است به همین خاطر است که حرف‌هایش برای مخاطب قابل باور است و می‌پذیرند هر آن چیزی را که از درون غزه روایت می‌کند. در یکی از همین روزهای جنگ غزه، روایتگر کودکی شد که همه خانواده‌اش را از دست داده. فیلم و عکس‌هایی که او برای نشان دادن جنایت اسرائیل از خانه این کودک و نحوه پیدا شدنش و بعد هم حضورش در بیمارستان منتشر کرد، بسیار در فضای مجازی چرخید و کمک می‌کرد به تطهیری که اسرائیلی‌ها می‌خواستند از خودشان و نحوه حضورشان در غزه نشان دهند! یک نکته مهم که از گزارش‌های عزایزه به دست می‌آید، این است که او توریست نیست، کاملا به جایی که از آن گزارش می‌دهد، تسلط دارد و می‌داند که چه اتفاقی در حال افتادن است. مطمئنا یکی از نکاتی که تسلط یک خبرنگار جنگ را نشان می‌دهد، این است که نسبت به منطقه‌ای که در آن جنگ واقع شده است، فهم داشته باشد. بداند که چه اتفاقاتی از قبل در آنجا رقم خورده است. نقشه جغرافیایی منطقه را بداند. جغرافیای سیاسی، فرهنگی و قومی و بافت جمعیتی منطقه را بشناسد. باید مطلع باشد در مسیرش چه شهرها و روستاهایی وجود دارد و بافت قومی، فرهنگی و مذهبی این شهرها و روستاها چیست. حداقل در این حد که بتواند از جان خود حفاظت کند، مثلا اگر لازم شد، بداند از چه مسیری می‌تواند جانش را نجات دهد. به عبارت ساده‌تر باید بداند در چه محیطی دارد کار خبرنگاری انجام می‌دهد. همه این دانستن‌ها برای این است که اگر این اطلاعات وجود نداشته باشد، این خبرنگار فرقی با توریست‌هایی که از آن منطقه جنگی بازدید می‌کنند، ندارد.
شناخت ماهیت رسانه
خبرنگار جنگ باید قادر باشد خبر، عکس یا فیلمی که تهیه کرده است را در زمان خودش منتشر کند؛ چراکه امروزه سرعت تحولات و تغییراتی که در ماهیت کار رسانه‌ای با ورود شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی ایجاد شده، سرعت بیات شدن اطلاعات و کهنگی را شدت بخشیده است. اما بخش دوم الزامات کار خبر در مناطق جنگی، بحث محتواست. محتوایی که بسیار مهم است که شامل چه اطلاعاتی است و خبرنگار باید چه چیزهایی را بیان کند و چه چیزهایی را نگوید. در گذشته خبرنگاری جنگ بیشتر روی روایتگری متمرکز بود، طوری که خاطرات خبرنگاران جنگ‌های قدیمی همچنان به‌عنوان مرجعی برای خبرنگاران و محققان و مستندسازان مورد وثوق قرار می‌گیرد. اما این موضوع درباره خبرنگاران جنگ فعلی چندان صدق نمی‌کند، چون شبکه‌های اجتماعی آنقدر این روزها فعال هستند که نمی‌توان فقط به روایت یکطرفه بسنده کرد. باید علاوه‌بر روایت، تشریح و تحلیل را هم اضافه کرد.