چه کسی نمک به زخم دریاچه ریخت؟

مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد:پرواضح است در این روزهای برفی و بارانی سخن گفتن از کم‌آبی و بحران آب برای مخاطبان ملال‌آور باشد. اما ظاهرا موضوع کم‌آبی در کشور هنوز به قوت خود باقی بوده و حالا حالاها میهمان این سرزمین خواهد بود. یکی از مصادیق قابل‌تأمل بحران آب، چالش زیست‌محیطی است که دریاچه ارومیه درگیر آن شده است. براساس آمارهای ستاد احیای دریاچه ارومیه، تراز اکولوژیک این دریاچه در بدترین شرایط 100 سال اخیر قرار دارد. شاید گفته شود با بارش‌های اخیر روح تازه‌ای در دریاچه ارومیه دمیده شده، اما شوربختانه آمارهای سازمان هواشناسی نشان می‌دهد با بارش‌های اخیر، فعلا نباید به بهبود قابل توجه تراز آبی دریاچه امیدوار بود، به‌طوری‌که طبق گزارش این سازمان، در سال زراعی 1402 – 1401 (شروع از اوایل مهرماه) تا روز 24 دی 1401 میانگین کل بارش حوزه دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته 54 و نسبت به میانگین بلندمدت 48 درصد کمتر است. اما اینها، همه بحران دریاچه ارومیه نیست. طبق گزارش تفریغ بودجه سال 1400 دیوان محاسبات، استان آذربایجان غربی با حدود 54 هزار حلقه چاه غیرمجاز که معادل 21 درصد از چاه‌های غیرمجاز کشور است، به بزرگ‌ترین قربانگاه منابع آبی کشور تبدیل شده است. به عبارتی، حتی اگر وضعیت بارش‌ها نیز بهبود قابل توجهی نسبت به سال گذشته و میانگین بلندمدت داشته باشد، بازهم دریاچه ارومیه با تعداد زیاد چاه‌های غیرمجاز که در حاشیه خود دارد، نقش یک آبکِش را بازی خواهد کرد. 

 21 درصد چاه‌های غیرمجاز ایران در حاشیه دریاچه ارومیه 
براساس گزارش تفریغ بودجه 1400، در کل کشور درمجموع لیست 259 هزار و 212 حلقه چاه غیرمجاز تا پایان سال 1400 شناسایی شده است. نکته قابل‌تامل اینکه بالاترین و بیشترین چاه‌های غیرمجاز کشور مربوط به استان آذربایجان غربی است. این استان که با بحران زیست‌محیطی دریاچه ارومیه روبه‌روست، در سال 1400 تعداد 53 هزار و 869 حلقه چاه غیرمجاز در آن شناسایی شده که اغلب آنها در شهرها و روستاهای حاشیه دریاچه واقع شده‌اند. به عبارتی، طی 10 سال اخیر درحالی هزینه‌های سنگینی برای احیای دریاچه ارومیه شده که استان آذربایجان غربی به تنهایی 21 درصد از چاه‌های غیرمجاز کشور را به خود اختصاص داده است؛ گفتنی است سهم این استان از جمعیت کشور حدود 4 درصد و سهم استان از مساحت کشور حدود 2.2 درصد است. 
دومین استانی که بیشترین چاه‌های غیرمجاز را در کشور داشته، استان گیلان با 44 هزار و 437 حلقه چاه است. استان فارس با 30 هزار و 129 حلقه، تهران با 29 هزار و 637 حلقه و کرمان با 9 هزار و 886 حلقه استان‌هایی هستند که به ترتیب در رتبه‌های سوم تا پنجم قرار دارند. البرز با 8 هزار و 901 حلقه و آذربایجان شرقی و کردستان به ترتیب با 8 هزار و 415 حلقه و 8 هزار و 146 حلقه چاه در رتبه‌های ششم تا هشتم قرار دارند. اما کمترین چاه‌های غیرمجاز نیز مربوط به استان‌های ایلام، سمنان، چهارمحال‌و‌بختیاری، اردبیل و یزد به ترتیب با 2 حلقه، 30 حلقه، 106 حلقه، 118 حلقه و 138 حلقه است. 

 شعاع بحران از ارومیه تا تهران! 
بدون شک یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های موجود ناشی از پسروی و خشکی بخش قابل‌ملاحظه‌ای از دریاچه ارومیه، تبدیل شدن آن به یکی از کانون‌های فعال ایجاد گردوغبار نمکی در منطقه و تبعات غیرقابل جبران ناشی از این موضوع در آینده نه‌چندان دور می‌باشد. طبق پژوهش‌های مرکز تحقیقیات سنجش از دور دانشگاه صنعتی شریف که با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای از محدوده دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر انجام شده، این دریاچه به عنوان یکی از کانون‌های احتملی ریزگرد عمل کرده است. براساس گزارش این مرکز تحقیقاتی، مناطقی از کشور که در شعاع 75 کیلومتری، 100 کیلومتری و 500 کیلومتری از دریاچه ارومیه قرار دارند، نشان داده شده است. این گزارش نشان می‌دهد درصورت تبدیل شدن این دریاچه به یکی از کانون‌های فعال تولید گردوغبار، جمعیت قابل ملاحظه‌ای در معرض تهدید گردوغبار ناشی از خشکی دریاچه ارومیه قرار می‌گیرند، به‌طوری‌که شعاع حداقلی این گردوغبار می‌تواند تا تبریز و مهاباد و ارومیه گسترش یابد، در شعاع 100 کیلومتری می‌تواند اقلیم و زندگی در استان‌های همجوار را مورد تهدید قرار دهد و در شعاع 500 کیلومتری، گردوغبار نمک حتی می‌تواند تا استان البرز، مرکزی، لرستان و ایلام نیز گسترش یابد. 

 15 تا 18 هزار میلیارد تومان هزینه برای احیا
برنامه احیای دریاچه ارومیه با محوریت دانشگاه صنعتی شریف و با همکاری بیش از 750 نفر از اعضای هیات‌علمی و کارشناسان فنی داخلی و خارجی در 6 محور و در یک افق ده‌ساله در سال 1393 تدوین شد که پس از عدم توفیق و بازخوردهایی که در مسیر طراحی و پیاده‌سازی برنامه به وقوع پیوست، این برنامه با هدف رسیدن دریاچه به تراز 1274 متر تا پایان سال 1۴06 بهنگام‌سازی شد. این برنامه که می‌توان آن را بزرگ‌ترین پروژه زیست‌محیطی تاریخ کشور قلمداد کرد، ارقام قابل‌توجهی صرف آن شده که گفته می‌شود معادل 3 برابر کل بودجه مصوب سازمان حفاظت محیط‌زیست در قالب قانون بودجه سال 1۴00 است. 
ارقام مختلفی درخصوص هزینه‌کرد در دریاچه ارومیه ذکر شده است. سمیه رفیعی رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۲۲ تیر ۱۴۰۱ با اشاره به تصویب طرح تحقیق و تفحص از ستاد احیای دریاچه ارومیه در مجلس می‌گوید: «ستاد احیای دریاچه ارومیه پس از صرف 5700 میلیارد تومان اعتبار هیچ دستاورد مهمی برای نجات این دریاچه نداشته است.» وی با بیان اینکه روند نزولی سطح تراز دریاچه ارومیه از سال 1374 شروع شد و طی 20 سال 8 متر سطح تراز آب آن کاهش یافت، می‌گوید: «ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال 94 در پی خشک شدن وسیع بخش‌های جنوبی دریاچه ارومیه تشکیل شد که در آن زمان سطح تراز آب این دریاچه به 1270 رسیده بود. از زمان تشکیل این ستاد اعتبارات هزینه شده 5 هزار و 531 میلیارد تومان بوده که این میزان اعتبار به ارزش سال 1400 با محاسبه نرخ تسعیر دلار و نرخ تورم، معادل بیش از 15 هزار میلیارد ریال بوده است.» وی با تاکید بر اینکه حجم بسیار زیادی کارهای مطالعاتی برای دریاچه ارومیه انجام شده است، بیان می‌کند که براساس همین مطالعات و برابر اعلام رئیس ستاد احیای دریاچه ارومیه، 18 درصد علت خشک شدن تالاب، تغییر اقلیم و 82 درصد به دلیل مدیریت غلط منابع آبی حوضه آبریز بوده است. اما در گزارش دیگری که مرکز پژوهش‌های مجلس «بررسی عملکرد و ساختار برنامه احیای دریاچه ارومیه» در شهریور سال 1400 منتشر کرد، رقم هزینه‌شده معادل 5200 میلیارد تومان ذکر شده و تاکید شده است که با در نظر گرفتن نرخ تسعیر و تورم، تا پایان سال 1399 رقمی معادل 11 هزار میلیارد تومان برای دریاچه هزینه شده است. 27 آذرماه 1401 نیز جلال محمودزاده، نایب‌رئیس هیات تحقیق و تفحص مجلس از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه، می‌گوید: «از زمان تشکیل ستاد احیا تا امروز درمجموع معادل بیش از 18 هزار میلیارد تومان اعتبار برای احیای دریاچه هزینه شده است.»
 
 هدف‌گذاری صرفه‌جویی 44 درصدی آب در بخش کشاورزی! 
یکی از مهم‌ترین برنامه‌های تدوین‌شده در ستاد احیای دریاچه ارومیه، صرفه‌جویی 40 درصدی مصارف آب در بخش کشاورزی بوده است. این ستاد برای رسیدن به این مقدار کاهش برنامه‌های متعددی در نظر گرفته بود که می‌توان به اصلاح سیستم‌های آبیاری، کنترل برداشت‌های غیر‌مجاز، خرید حقابه‌ها، اصلاح الگوی کشت و در نظر گرفتن طرح‌هایی جهت کنترل کاشت محصولات زراعی با عنوان نکاشت یا به‌کاشت اشاره نمود. آنطور که در نمودار آمده، ستاد احیای دریاچه ارومیه حداقل در موضوع کنترل برداشت‌های غیرمجاز موفقیتی نداشته است؛ چراکه استان آذربایجان غربی در تعداد چاه‌های غیرمجاز رتبه اول کشور را داشته و حدود 21 درصد از چاه‌های غیرمجاز را به خود اختصاص داده است. 

 تراز 1274 متر کو؟ 
پس از تشکیل ساختار اجرای برنامه احیای دریاچه ارومیه، این مجموعه برنامه‌ریزی خود را معطوف به دو فاز تثبیت شرایط و احیا نمود که براساس این برنامه قرار بود تراز در پایان سال آبی 3-1۴02 به تراز اکولوژیک که برابر با 1274 متر بود، برسد. با‌این‌حال در تاریخ ۱۹ مهر ۱۴۰۱ روح‌الله متفکرآزاد، رئیس هیات تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه در مجلس شورای اسلامی، به رسانه‌ها می‌گوید: «مساحت فعلی دریاچه ارومیه با مساحت آن در سال ۱۳۹۴ برابر است و این یعنی دریاچه خشک نشده اما وضعیت خوبی ندارد.» این نماینده مجلس ابراز امیدواری کرده که دریاچه ظرف کمتر از یک سال به تراز هیدرولوژیک خود برسد، اما در عین حال تاکید کرده که دستیابی به تراز اکولوژیک دریاچه، چند سال زمان خواهد برد. در این میان مطابق آمارهای رسمی ارائه‌شده توسط مجید رستگاری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی در تاریخ 13 آذر 1401، تراز دریاچه ارومیه به 1270 متر و 10 سانتی متر رسیده که کاهشی 46 سانتی‌متری را نسبت به زمان مشابه سال گذشته نشان می‌دهد. البته باید توجه داشت که مطابق اعلام ستاد احیای دریاچه ارومیه، تراز اکولوژیک این دریاچه، یعنی وضعیتی که در آن دریاچه به شرایط پایدار محیط‌زیستی می‌رسد، 1274 متر و 10 سانتی‌متر است و این یعنی تا آذرماه 1401 سطح آب دریاچه ارومیه دقیقا 4 متر از تراز اکولوژیک آن پایین‌تر بوده است. 

 وضعیت اقتصادی حاشیه دریاچه بدتر شده 
براساس گزارشی که در مرکز پژوهش‌های مجلس انجام شده، توسعه سطح زیر‌کشت و به تبع آن افزایش مصارف آب در حوضه عمدتا به جهت بهبود وضعیت معیشت و افزایش درآمد کشاورزان حوضه انجام شده است. اما آن‌طور که در نمودار نیز قابل مشاهده است، مقایسه تغییرات سطح زیر کشت آبی حوضه با درآمد خانوار روستایی در کشور و استان آذربایجان غربی نشان می‌دهد علی‌رغم افزایش سطح زیر کشت آبی در حوضه و باوجود افزایش درآمد خانوار روستایی در کشور، این وضعیت در روستاییان استان آذربایجان غربی مطلوب نبوده و بر این اساس افزایش سطح زیر‌کشت و افزایش مصرف آب نه‌تنها موجب بروز بحران در دریاچه ارومیه شده، بلکه وضعیت معیشت ساکنان حاشیه دریاچه ارومیه را نامناسب‌تر کرده است. 

 دریاچه ارومیه در بدترین شرایط 100 سال اخیر 
روند تغییرات تراز دریاچه ارومیه طی یک‌قرن اخیر در نمودار ارائه شده است. طبق گزارش ستاد احیای دریاچه ارومیه، گرچه این دریاچه طی یک قرن گذشته نوسانات گاهی شدیدی را نیز طی کرده است، اما از سال 1310 تاکنون هیچ‌گاه روند نوسانات نزولی آن به‌شدت دودهه اخیر نبوده است. همان‌طور که در نمودار به‌خوبی مشخص است، روند نزولی این دریاچه پس از دوران پرآبی آن در سال 1374 شروع شده و طی دودهه اخیر، تراز دریاچه بیش از هشت‌متر افت کرده است. درواقع با توجه به ارقام ثبت‌شده، به‌طور متوسط دریاچه در دودهه اخیر سالانه با افت 15 سانتی‌متری مواجه بوده است. با توجه به عمق کم این دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل‌ملاحظه‌ای از سطح دریاچه شده و بیش از 30 میلیارد مترمکعب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به آن از بین رفته است. 

 4 عامل اصلی بحران ایجاد دریاچه ارومیه
براساس گزارش ستاد احیای دریاچه ارومیه، با توجه به قرارگیری دریاچه ارومیه در یک حوضه آبریز بسته، تنها عوامل بارش مستقیم و رواناب ورودی از آبراهه‌ها و رودخانه‌ها به‌عنوان منابع آب ورودی به دریاچه و تبخیر به‌عنوان خروجی از دریاچه است، لذا کاهش مستمر حجم آب دریاچه در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به دریاچه به‌منظور جبران و حفظ تعادل آبی آن عامل اصلی خشکی دریاچه تلقی می‌گیرد. اما مساله اصلی این است که چه علل و عواملی منجر به عدم جریان آب کافی به دریاچه و همچنین افزایش میزان تبخیر از سطح آن شده و شرایط کنونی را برای دریاچه رقم زده است. براساس بررسی‌های صورت‌گرفته، سه عامل اصلی موثر در خشکی دریاچه ارومیه عبارتند از: 1- برداشت بیش از حد مجاز از منابع تجدیدپذیر حوضه، 2- توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه و 3- تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی‌ها. درواقع این مجموعه عوامل با اثرات تشدیدکنندگی روی یکدیگر، منجر به خشکی دریاچه ارومیه شده‌اند. طبق گزارش اولیه ستاد احیای دریاچه ارومیه، احداث میان‌گذر نیز می‌تواند در تشدید شرایط دریاچه نقش داشته باشد. اخیرا به این موضوع در مباحث کارشناسی پرداخته شده و گفته می‌شود احداث میان‌گذر نیز در بحران فعلی دریاچه ارومیه نقش مهمی ایفا کرده است.