در انتخاب و داوری‌ها اعمال سلیقه نداشتیم

عاطفه جعفری، خبرنگار:وجیهه سامانی 8 آبان ماه همین امسال به‌عنوان دبیر علمی پانزدهمین دوره جایزه جلال آل‌احمد انتخاب شد، او تحصیل‌کرده رشته زبان و ادبیات فارسی و نویسنده آثاری از جمله «خواب باران»، «آن مرد با باران می‌آید»، «بادبادک‌ها»، «عروس آسمان» و «تو را من چشم در راهم» است. به گفته خودش تمام تلاشش را برای برگزاری هر چه بهتر این دوره از جایزه جلال به کار بسته است. به سراغش رفتیم تا درخصوص نحوه گزینش و بررسی آثار این دوره از جایزه جلال توضیح دهد. سامانی اعمال سلیقه در انتخاب آثار را رد می‌کند و می‌گوید: «این دوره ترتیبی اتخاذ شد که برای جمع‌بندی جلسه نهایی، امتیاز داوران به کتاب‌های کاندیدا را هم از قبل احصا کنیم تا اگر در جلسه با اقناع و بحث و گفت‌وگو به اجماع نرسیدیم، به امتیازها رجوع کنیم که این اتفاق در یکی دو بخش رخ داد. وقتی بعد از ساعت‌ها بحث و تبادل نظر نتوانستیم به اجماع کلی و مورد قبول تیم پنج نفره داوری برسیم، به امتیازهای از‌پیش‌داده‌شده رجوع کردیم که کمک بزرگی بود و راه را بر هرگونه اعمال سلیقه یا نظرات شخصی و سلیقه‌ای بست.»

انتخاب نشدن برگزیده در بخش رمان این دوره می‌تواند علتش نبودن داستان‌های خوب و مناسب بوده باشد؟ 
انتخاب نشدن برگزیده در بخش رمان، به علت نبودن داستان‌های خوب و مناسب بوده است؟ اینکه باید برگزیده داشته باشیم یا خیر را نظر و خواست متولیان جشنواره، اهالی رسانه و دوستداران کتاب مشخص نمی‌کند. بلکه کیفیت و کمیت کتاب‌های موجود در هر دوره، تعیین‌کننده این مطلب است. اگر در بخشی آثار به لحاظ تکنیک و ساختار یا محتوی و مضمون دچار ضعف‌های جدی باشند، وظیفه اخلاقی و حرفه‌ای داوری حکم می‌کند برای اعلام انذار و هشدار به جامعه ادبی و دست‌اندرکاران و متولیان حوزه نشر و کتاب، برگزیده‌ای اعلام نکنند. این فشار و تحمیل از سوی رسانه‌ها به داوران در طول مدت زمان داوری هم وجود داشت که به‌نظر، به‌نوعی دخالت در امر قضاوت و مهندسی کردن داوری در جهت خواست دلخواه جامعه ادبی و اصحاب رسانه بود. گاهی لازم است برگزیده نداشته باشیم تا زنگ خطر را به صدا دربیاوریم، آسیب‌شناسی کنیم و به نوعی همه را متوجه کنیم. اگر هر دوره بخواهیم به خیرالموجودین آن دوره اکتفا و اثری با حداقل امتیازات را برگزیده اعلام کنیم، ادبیات در مسیر درست تعالی و رشد خود قرار نخواهد گرفت. 
در اختتامیه هم اشاره کردم که ارزیابی رمان‌های این دوره موید این حقیقت بود که تا رسیدن به آثار شاخص و ماندگار ادبی، راه زیادی پیش روست. استفاده از فرم و ساختار به شکل خلاقانه، بهره‌گیری از تکنیک‌های ادبی، و انتخاب هوشمندانه محتوی و مضمون متعالی و جذاب، باید به‌صورت جدی مورد توجه نویسندگان این حوزه، علی‌الخصوص نویسندگان جوان و تازه‌نفس قرار بگیرد. مثلا در مورد داستان کوتاه که آن را هنرمندانه‌ترین و رساترین قالب ادبیات داستانی می‌دانیم، موضوعات پرداخته شده در داستان‌های کوتاه این دوره محدود به حال و هوای زندگی شهری بود. متاسفانه در این دوره، موضوعات بومی، اقلیمی و سبک زندگی اقوام ایرانی در مجموعه داستان‌ها کمتر دیده شد. درواقع می‌توان گفت داستان‌نویسان با فقر موضوعی و در عین حال پیچیده‌گویی کلامی مواجه بودند. همچنین پرداختن به ناهنجاری‌های اخلاقی جامعه، در این داستان‌ها بسیار نمایانگر بود که در عین بزرگ‌نمایی، بدون نگاه آسیب‌‌شناسانه و نقادانه به موضوع، صرفا به شرح آن پرداخته شده بود که این، با معنای واقعی ادبیات فاصله دارد. 

مطمئنا جایزه جلال یکی از مهم‌ترین جوایز ادبی ایران است، اما برگزیده‌ها و برآیند بیرونی این دوره، این گمانه را تایید کرد که طیف‌های متنوعی از آثار و ناشران مورد ارزیابی قرار نگرفتند. نظرتان به‌عنوان دبیر جشنواره درخصوص این انتقاد چیست؟ 
روال بر این است که با اعلام فراخوان جایزه ادبی جلال، هر ناشر یا نویسنده‌ای که تمایل دارد اثرش در این رویداد بزرگ ادبی قضاوت و ارزیابی شود، کتابش را به دبیرخانه جایزه ارسال کند. این دوره هم قطعا تمام آثاری که به دبیرخانه جشنواره رسیده بود، در فرآیند و چرخه داوری وارد شد. نکته بعد اینکه داوری در جایزه جلال یک فرآیند تخصصی و حاصل روزها و هفته‌ها کار کارشناسی و ارزیابی، و چندین ساعت جلسات حضوری بحث و جدل و اقناع و اجماع است. در یک بازه زمانی چند هفته‌ای سه داور منتخب توسط هیات‌علمی جایزه، به کار قضاوت و بررسی آثار می‌پردازند و طی دو مرحله به نامزدهای هر بخش می‌رسند. در مرحله نهایی نماینده هیات‌علمی و دبیر علمی جایزه به فرآیند داوری اضافه می‌شوند و انتخاب کتاب‌های نهایی برگزیده یا شایسته تقدیر، توسط این تیم پنج نفر انجام می‌شود. در این دوره ترتیبی اتخاذ شده بود که برای جمع‌بندی جلسه نهایی، امتیاز داوران به کتاب‌های کاندیدا را هم از قبل گرفته بودیم تا اگر در جلسه با اقناع و بحث و گفت‌وگو به اجماع نرسیدیم، به امتیازها رجوع کنیم. لذا عملا امکان اعمال سلیقه و ورود نظرات شخصی و توجه خاص به یک طیف و امثالهم در انتخاب‌های نهایی ممکن نبود. 

 این دوره با دوره‌های قبلی چه تفاوت‌هایی داشت؟
این دوره ترتیبی اتخاذ شد که برای جمع‌بندی جلسه نهایی، امتیاز داوران به کتاب‌های کاندیدا را هم از قبل احصا کنیم تا اگر در جلسه با اقناع و بحث و گفت‌وگو به اجماع نرسیدیم، به امتیازها رجوع کنیم که این اتفاق در یکی دو بخش رخ داد. وقتی بعد از ساعت‌ها بحث و تبادل نظر نتوانستیم به اجماع کلی و مورد قبول تیم پنج نفره داوری برسیم، به امتیازهای از پیش داده شده رجوع کردیم که کمک بزرگی بود و راه را بر هرگونه اعمال سلیقه یا نظرات شخصی و سلیقه‌ای بست. 
از چه تعداد ناشر کتاب مورد بررسی قرار گرفت؟
 طبق آمار دبیرخانه در این دوره از ۸۵۸ ناشر تهرانی و خارج از تهران کتاب داشتیم. 

 از دوره آموزشی که در پانزدهمین دوره این جایزه برگزار شد، بگویید.
شانزدهمین دوره داستان‌نویسی آل‌جلال از پنجشنبه بیست‌ودوم دی‌ماه در قالب ۱۳ کارگاه آموزشی با هدف ایجاد فرصت برابر آموزش برای ادب‌جویان جوان و پرورش استعدادهای سراسر کشور در تهران برگزار شد که دوستان جوان و علاقه‌مند به نویسندگی از سراسر کشور در این دوره‌ها شرکت کردند و از کلاس‌های آموزش‌های اساتید و دوستان نویسنده این دوره بهره‌مند شدند.