هزارویک‌شب ایران و روسیه شروع شد

عاطفه جعفریُ خبرنگار:روز دوشنبه خبر تولید یک مجموعه نمایشی فضای مجازی را پر کرد؛ سریالی به نام «قصه‌های هزارویک‌شب» که قرار است اواخر بهمن‌ماه کلید بخورد. کارگردان این سریال مصطفی کیایی است و دوماه فیلمبرداری آن در ترکیه خواهد بود؛ از پرویز پرستویی، هدیه تهرانی، سحر دولتشاهی، بهرام رادان، محسن کیایی، پدرام شریفی، محمد بحرانی و سوگل خلیق به‌عنوان بازیگران این سریال نام برده می‌شود. تیمی که بخشی از آن را بازیگران سریال اول کیایی یعنی «هم‌گناه» تشکیل می‌دهند. اما آن چیزی که باعث شد خبر تولید این سریال بیشتر دیده شود، خبر سرمایه‌گذاران این مجموعه بود. این سریال یک سرمایه‌گذار روس دارد و تولید، مشترک بین روسیه و ایران است. گفته می‌شود که این سریال نمایشی در مجموعه فیلیمو پخش خواهد شد.
یکی از اهداف مهم دستگاه‌های فرهنگی کشور طراحی و اجرای پروژه‌های مشترک فرهنگی بین کشورهاست اما خبر تولید این سریال مشارکتی بین ایران و روسیه از چند جهت اهمیت دارد. بخشی از آن به شرایط این روزهای روسیه و جهان غرب برمی‌گردد و البته اتفاقات سیاسی که دو کشور ایران و روسیه را در وضعیتی مشترک قرار داده است. برخی کارشناسان حوزه بین‌الملل این وضعیت را نشانگانی از ظهور نظم جدید جهانی می‌دانند که در شکل‌های مختلفی بروز یافته است. حضور و اجتماع هنرمندان ایران و روسیه در بازارهای مشترک فرهنگی می‌تواند ازجمله نشانگان این وضعیت جدید باشد. سینمای روسیه جزء 10 سینمای برتر جهان است. هرسال تعدادی از فیلم‌های روسیه در فستیوال‌های خارجی اکران می‌شوند و معمولا در شمار محبوب‌ترین‌ها قرار می‌گیرند. سینمای دوران شوروی و سینمای روسیه امروزی برای مخاطبی که دنیای سینما و فیلم را می‌شناسد بسیار جذاب و تماشایی است.
طی یکی، دوسال اخیر سینمای ایران و روسیه، در سطوح تعاملی گسترده‌تری به گذشته ارتباط داشتند. در ادامه مجموعه‌ای از پروژه‌ها و فعالیت‌های مشترک سینمایی بین ایران و روسیه را مرور می‌کنیم. با رصد رویدادهای جامعه جهانی به‌نظر می‌رسد که در سال‌های بعد تعداد این پروژه‌های مشترک بیشتر خواهد شد و شاید نمونه‌ای باشد که سینمای ایران سراغ سینمای کشورهای آسیایی همچون هندوستان، چین و کره‌جنوبی برود.

ظرفیت سینمای روسیه برای ایران
مطمئنا توجه به کشورهای منطقه در این شرایط می‌تواند برای ما آورده‌های زیادی داشته باشد، گزارشی را در همین صفحه منتشر کردیم و از ظرفیت سینمای روسیه گفتیم. روسیه در چندسال گذشته یکی از بازارهای کلیدی هالیوود بوده است و با جنگ روسیه و اکراین، تحریم‌های آمریکا دامن سینما را هم در این کشور گرفت. در روسیه، فیلم‌های پنج استودیوی بزرگ جهان، بیش از 80 درصد از کل گردش مالی سال 2021 را به‌ارمغان آوردند. سالانه تنها حدود 50، 60 فیلم داخلی در روسیه منتشر می‌شود که این حجم برای پاسخگویی به نیاز مخاطب و کسب درآمد کلان کافی نخواهد بود. به‌عبارت دقیق‌تر و براساس گزارش بولتن پخش‌کنندگان فیلم در روسیه، در سال 2019 سهم فیلم‌های داخلی در پخش 1.23 درصد بود و در سال 2020 به سطح  9.47درصد رسید.
این نسبت در سال 2021 مجددا کاهش یافت و به 2.27 درصد رسید و در سال 2022 حدود 21 درصد پیش‌بینی شده است. به‌عبارتی، روسیه بازار سینمایی‌اش را کاملا به غربی‌ها سپرده و به‌هیچ‌وجه سینما را یک صنعت استراتژیک ندیده است. طبق گزارشComscore، تنها در سال 2021، کمپانیDream Factory در این کشور 601 میلیون دلار درآمد داشته است که از نظر بلیت، این 2.8 درصد از فروش جهانی است. در سال‌های 2018، 2019 و 2021 از نظر تعداد تماشاگر، روسیه رتبه اول اروپا را داشت.  طبق گفته بسیاری از کارشناسان، تولید محتوا در روسیه بسیار ضعیف و محدود است. دیمیتری کولسوف، قائم‌مقام مدیرعامل شرکت اندازه‌گیری MediaHills می‌گوید: «توسعه خدمات پخش و انتشار فیلم در روسیه، فقط در چهارچوب بازار جهانی که تامین‌کننده محتواست امکان‌پذیر است. به‌عبارتی او اعتراف می‌کند روسیه در زمینه تولید محتوا چندان فعال نیست و پخش‌کنندگان روسی تنها در شرایطی که به محتوای خارجی دسترسی‌هایی وجود داشته باشد، قادر به فعالیت هستند.» کولسوف ادامه می‌دهد: «بر کسی پوشیده نیست که مدل‌های درآمدزایی در روسیه همیشه براساس محتواهای خارجی ممتاز تنظیم شده‌اند. اگر این محتواها از بسترهای روسی توزیع فیلم و سریال محو شوند و مخاطب نتواند چیزی که عادت به پول پرداختن بابت آن دارد را پیدا کند، خدمات روسی را هم ترک خواهد کرد و این به معنی بازگشت به منابع و تورنت‌های غیرقانونی خواهد بود؛ یعنی چیزی که دولت روسیه چندین‌سال با آن مبارزه کرد و توانست نظم و عادت جدیدی در جامعه به وجود بیاورد.»
استفاده از این ظرفیت، می‌تواند برای ما و سینمای ایران که تولیدات خوبی را هم در طول سال داریم، راهگشا باشد و درهای تولیدات‌مان برای مردم روسیه هم باز شود. البته درست است که قبل از این هم فیلم‌های سینمایی ما در روسیه اکران شده است اما همین سینمای ضعیف روسیه نشان می‌دهد که می‌توانیم راهی را برای اکران فیلم سینمایی و تجربه‌های مشترک داشته باشیم. 
الکساندر گوربونوف، منتقد تلویزیونی و خبرنگار آژانس تلویزیونی شرکتی تلسکوپ می‌گوید: «ورود خدمات از کشورهای دوست به روسیه (لابد کشورهایی مثل چین، هند و ایران) امکان‌پذیر است، اما نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بسیار قابل‌توجهی در تبلیغ این نوع محتوا وجود دارد. فراموش نکنید که اغلب، محتوای چنین پلتفرم‌هایی بسیار خاص است و فقط برای مصرف در کشور مبدا طراحی شده است. بدون آگاهی از تاریخ آن کشور، سنت‌ها و کدهای فرهنگی آن، بسیاری از پروژه‌ها برای روس‌ها نامفهوم خواهند ماند.» دیوید شنیدروف کارگردان، روزنامه‌نگار سینما و عضو هیات‌مدیره انجمن منتقدان فیلم روسیه، لحن صریح‌تری می‌گیرد و در این زمینه به پورتال اینترنتی Rossiya. Kuban می‌گوید: «فیلم‌های هندی و چینی آنقدر سینمای عجیب‌وغریبی هستند که برای مخاطب روسی با اروپا و آمریکا قابل مقایسه نیستند. به این‌ترتیب به‌نظر می‌رسد بزرگ‌ترین ضعف روسیه در آغاز دورانی که می‌توان آن را به جنگ سرد دوم تعبیر کرد، مشخص شده باشد؛ سینما و صنعت سرگرمی.» 

شروع همکاری‌ها با حوزه کودک‌ونوجوان
سال گذشته همزمان با سفر رئیس‌جمهور به روسیه از تعاملات سینمایی بین دو کشور صحبت شد و رائد فریدزاده معاون امور بین‌الملل بنیاد سینمایی فارابی همزمان با سفر رئیس‌جمهور به کشور روسیه درباره سطح تعاملات سینمایی ایران و روسیه در گفت‌وگویی با مهر تاکید کرد: «همکاری سینمایی میان ایران و روسیه در چندسال اخیر هم گسترده‌تر شده و هم تلاش داشته‌ایم این همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف عمق بیشتری پیدا کند. در زمینه همکاری‌های جشنواره‌ای، تفاهمنامه‌ای را با جشنواره «زیروپلاس» روسیه امضا کردیم که محور آن علاوه‌بر تعاملات جشنواره‌ای، همکاری در پروژه‌های مشترک به‌خصوص در حوزه سینمای کودک‌ونوجوان بود. در این زمینه طرح‌هایی هم ردوبدل شد تا بتوانیم در زمینه سینمای کودک همکاری‌های مشترکی را داشته باشیم. جشنواره «زیروپلاس» از جشنواره‌های معتبر حوزه کودک‌ونوجوان در روسیه محسوب می‌شود که تفاهمنامه خواهرخواندگی میان این رویداد با جشنواره فیلم‌های کودک‌ونوجوان اصفهان امضا شده است. پیش‌نویس توافقنامه دیگری برای همکاری با شرکت «موزفیلم» طراحی شده بود که با توجه به پیشامد کرونا، پیگیری این توافقنامه برای مدتی متوقف شده است. با مرکز ملی فیلم روسیه هم توافق‌هایی صورت گرفت که قرار بود طی سفر رسمی وزیر ارشاد وقت به روسیه، نتایج آن پیگیری شود که آن ‌هم به‌دلیل شرایط کرونایی، نهایی‌شدن آن در قالب یک تفاهمنامه اندکی به تعویق افتاده است. یک تفاهمنامه جامع فرهنگی میان ایران و روسیه منعقد و مفاد بخش سینمایی این تفاهمنامه با کمک سازمان فرهنگ و ارتباطات احصا شده است و رئیس وقت این سازمان به نمایندگی از سینمای ایران، سازمان سینمایی و بنیاد سینمایی فارابی، این تفاهمنامه را هم امضا کرد.»

به اشتراک گذاشتن دستاوردهای آموزشی و تکنولوژیکی
محمد خزاعی، رئیس سازمان سینمایی درمورد شروع همکاری با روسیه در حوزه سینما می‌گوید: «در سفر آگوست ۲۰۲۲ به مسکو و دیدار با معاون وزارت فرهنگ فدراسیون روسیه بر گفت‌وگو، مفاهمه فرهنگی و اجتماعی در دنیای امروز تاکید و اکنون نیز تکرار می‌کنم. سینمای ایران نشان داده که تحریم‌شکن است. ما تحریم‌های زیادی را تجربه کرده‌ایم اما تحریم فرهنگی تاثیرگذار نبوده و نیست. بگذارید ساده‌تر بگویم سینماگران الزاما هستی و دنیا را از دریچه محدود سیاستمداران نمی‌بینند و دوست دارند با زبان هنر راهی به قلب‌ انسان‌ها باز کنند و ترسیم‌گر زیبایی، صلح و عطوفت باشند. مخاطبان ایرانی، سینمای روسیه را بیشتر با فیلم‌های نسل فیلمسازان مربوط به دوره اتحاد جماهیر شوروی به‌یاد می‌آورند. لازم است علاقه‌مندان ایرانی، نسل جدید سینماگران روس را بهتر و بیشتر بشناسند و این‌گونه هفته‌های فیلم فرصت مناسبی برای شناخت سینمای معاصر روسیه است. این نکات قابل‌تایید است که ظرفیت همکاری‌های دو کشور به‌خاطر منافع و علایق مشترک تاریخی و فرهنگی از یک‌سو و همچنین دیدگاه نظری یکسان ایران و روسیه در بسیاری از مسائل منطقه‌ای و موضع مشترک آنها در مواجهه با سیاست یکجانبه‌گرایی و نظم نوین ادعایی غرب، بیش از اینهاست و باید به تولیدات مشترک، اکران فیلم در دو کشور و به اشتراک گذاشتن دستاوردهای آموزشی و تکنولوژیکی جدی‌تر فکر کنیم.»

ایجاد انجمن سینمایی «خزر»
الکسی دِدوف، سفیر روسیه هم در این مراسم با اشاره به کارهای مشترک بین ایران و روسیه گفت: «متاسفانه زمان کمی داشتیم تا برای روزهای فیلم روسیه آماده شویم اما همکاران من تمام تلاش خود را کردند تا ما بتوانیم این فیلم‌ها را برای شما نمایش دهیم. فیلمسازان و سینما مردم را به همدیگر نزدیک‌تر می‌کنند و باعث شناخت بهتر انسان‌ها از هم می‌شوند. علاوه‌بر این در نهاد و تاریخ سینما، یکسری مسائل انسانی و ارزش‌ها نهفته است. روسیه و ایران همچون یکدیگر از میراثی بسیار غنی در حوزه فرهنگی برخوردار هستند. اگر بخواهیم دقیق به صنعت مشترک سینمای ایران و روسیه نگاه کنیم، اشتراک آن دو را در ساخت و ارائه فیلم‌هایی معنوی می‌یابیم که صرفا با هدف سینمای تجاری ساخته نمی‌شوند. این هدف مشترک نمایش گذاشتن زیبایی، عشق، وفاداری، شجاعت، صداقت و معنویت است و در روسیه درست به همین دلیل به صنعت فیلمسازی ایران علاقه دارند. شاهد این گفته من جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو است که در آن به فیلم‌های ایرانی تمایل زیادی نشان داده می‌شود. از همکاران ایرانی و برنامه‌ریزان سینمای روسیه در ایران نیز باید بابت همراهی در برگزاری روزهای فیلم روسیه تشکر کنم.»
در ادامه والری ایوانویچ تونکیخ، رئیس هیات اعزامی روسیه و معاون رئیس اتحادیه سینماگران روسیه ضمن معرفی سینماگران روسی حاضر در جلسه گفت: «ما برای دو هدف اصلی به ایران آمده‌ایم؛ نخست ایجاد انجمن سینمایی «خزر» و آکادمی سینمایی «اوراسیا». می‌دانم که مشترکات بین ایران و روسیه زیاد است و می‌توانیم همین موضوعات را در این دو فضا نشان بدهیم و آلترناتیوی شبیه به اسکار با جایزه‌ای منحصربه‌فرد را پیش رو داشته باشیم. امروز درباره این دو پروژه با بنیاد سینمایی فارابی گفت‌وگو داشتیم و به راهکارهای خوبی برای اجرای آن رسیدیم.»

فارابی و شروع پروژه‌های مشترک
اوایل دی‌ماه امسال بنیاد سینمایی فارابی از برنامه مشترک سینمایی با روسیه خبر داد و اعلام کرد در راستای تعاملات سینمایی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و روسیه، سه فیلم از محصولات جدید سینمای روسیه به‌ نام‌های «آیا شما زنده‌اید؟» به‌ کارگردانی ایلدار یاگافاروف (2022)، «بدون ایوان مرا دفن نکنید» به کارگردانی لیوبوف باریسوا (2022) و «سرزمین السا» به کارگردانی یولیا کولِسنیک (2019) به نمایش درآمد. والری ایواناویچ تونکیخ معاون رئیس اتحادیه سینماگران روسیه، ایوان کیموویچ بولوتنیکوف کارگردان و تهیه‌کننده، آلکساندر آلکساندرویچ سالامونوف تهیه‌کننده سینما، مدیر اجرایی جشنواره‌های بین‌المللی و متخصص ارشد معاونت بین‌الملل اتحادیه سینماگران روسیه و گالینا میخاییلونوا تهیه‌کننده سینما از مدعوان و کارشناسان حاضر در این رویداد بودند. در همان برنامه سیدمهدی جوادی، مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی با بیان اینکه سابقه بیش از ۱۰۰ سال فعالیت سینما در روسیه و ایران موجب شده قدمت ارتباطات فرهنگی و سینمایی این دو کشور نیز به بیش از یک قرن برسد، گفت: «همکاری در تولید مشترک فیلم‌های سینمایی، اکران متقابل فیلم‌ها در دو کشور، برگزاری رویدادها و هفته‌های مشترک فیلم بخشی از توافقات عالی سینمای ایران و روسیه بوده است. برگزاری روزهای فیلم روسیه در ایران می‌تواند اولین گام اجرایی برای تحقق این توافقات باشد و امیدوارم به‌زودی شاهد نمایش فیلم‌های ایرانی بر پرده سینماهای روسیه و تولید فیلم‌های مشترک بین دو کشور باشیم. این اشتراکات در آلام، خوشی‌ها و تجارب مشترک دو کشور همسایه روسیه و ایران ریشه دارد. امیدوارم برگزاری روزهای روسیه در ایران سبب شود سینمای نوین روسیه نیز همچون ادبیات آن که با بزرگانی نظیر داستایفسکی، چخوف، تولستوی و... در ایران شناخته ‌می‌شود به مردم ایران معرفی شود. سینمایی که ایرانیان آن را با فیلمسازان بزرگی نظیر آندره تارکوفسکی و سرگئی آیزنشتاین به یاد می‌آورند. حضور متقابل فیلم‌های روسیه در رویدادهای سینمایی ایران مثل جشنواره‌های فیلم فجر، کودکان‌ونوجوانان، کوتاه و مستند و حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره فیلم مسکو و سایر رویدادهای سینمای روسیه نشان از پیشینه قوی همکاری فرهنگی دو کشور دارد و امیدوارم «روزهای سینمای روسیه در ایران» آغازگر تعاملات سینمایی دو کشور باشد.»

جشنواره‌ها؛ مقدمه‌ای برای اشتراکات 
جشنواره فیلم مسکو، یک جشنواره بین‌المللی است که نخستین دوره آن در سال ۱۹۳۵ به دستور استالین، رهبر شوروی و به‌عنوان رقیبی برای جشنواره فیلم ونیز برگزار شد و در حال حاضر از سال ۱۹۵۹ هر ساله به صورت منظم در شهر مسکو در پایان ماه ژوئیه برگزار می‌شود. این جشنواره یکی از معتبرترین و قدیمی‌ترین جشنواره‌های بین‌المللی فیلم در سراسر جهان است. سینمای ایران برای اولین‌بار در تیر ماه سال 1342 و با فیلم «ساحل انتظار» ساخته سیامک یاسمی در بخش مسابقه سومین دوره جشنواره فیلم مسکو حضور یافت. داریوش مهرجویی فیلم «آقای هالو»ی خود را در بخش مسابقه هفتمین دوره جشنواره مسکو در تیر/مرداد 1350 به نمایش گذاشت. دهمین دوره جشنواره فیلم مسکو در تیر ماه 1356 شاهد حضور «بن‌بست» ساخته پرویز صیاد بود که اولین جایزه این جشنواره را نیز نصیب سینمای ایران کرد و مری آپیک جایزه بهترین بازیگر زن را دریافت داشت. 
در این سال‌ها سینمای ایران تقریبا در همه دوره‌های این جشنواره حضور داشته است و سینماگران ایرانی به‌عنوان داور هم در این جشنواره حاضر شدند و امسال هم بهروز شعیبی توانست در این جشنواره برای بدون‌قرار‌قبلی جایزه بگیرد. کنار هم قرار گرفتن ایران و روسیه در کنار هم با توجه به اشتراکاتی که وجود دارد و وقتی حرف از جایزه‌ای شبیه به اسکار می‌شود، می‌تواند کمک‌کننده باشد تا این دو کشور در حوزه سینما بیشتر در کنار هم قرار بگیرند و از ظرفیت‌های موجود دو کشور برای اهداف سینمایی و تولیدات این حوزه استفاده کنند. 

پسر دلفینی و تجربه مشترک با روسیه 
اکران انیمیشن سینمایی «پسر دلفینی» در کشور روسیه و مخابره اخبار مرتبط با قدرت‌نمایی این انیمیشن ایرانی در گیشه سینماهای این کشور هم یکی از همین نمونه‌ها بود. انیمیشنی که در بالغ بر ۲۷۰۰ سالن سینمایی کشور روسیه روی پرده رفت و با رقم زدن یک اتفاق ویژه توانست در همان دو هفته اول، تبدیل به پرفروش‌ترین انیمیشن و سومین فیلم پرفروش در اکران این کشور شود. وقتی به سالن‌های خودمان که حدود 400 سالن است نگاه می‌کنیم، مطمئنا این ظرفیت سالن سینما برای ما بسیار ظرفیت خوبی است و می‌توانیم از آن استفاده کنیم تا فیلم‌های ایرانی دیده شود. 
محمدامین همدانی، تهیه‌کننده این اثر که چندین سال است در روسیه دفتر فیلمسازی دارد می‌گوید: «من موسس اسکای‌فریم هستم و این شرکت در ایران متولد شد. این شرکت عناوینی مختلفی تا به امروز داشته هویت «اسکای فریم» اما در تمام این موسسات رعایت شده است. اولین حضور جدی ما در حوزه کشورهای «سی‌آی‌اس» با یکی از سریال‌های معروف روس به نام «جینگلیکس» (jingliks) رقم خورد که در زمان خودش بعد از «ماشا و خرسه» معروف‌ترین سریال روسیه بود. همان سریال هم باعث شد که نام اسکای‌فریم در روسیه شناخته شود. بعد از آن چند سریال دیگر هم کار کردیم که برخی از آنها به‌صورت دوبله شده در پلتفرم‌ها در حال عرضه است. یکی از نکات جالب درباره فعالیت‌های ما در روسیه این است که روس‌ها معمولا آدم‌هایی خیلی فنی هستند اما آرت و هنرشان مشخصا از ما عقب‌تر است. به همین دلیل پسر دلفینی وقتی در میدان رقابت با چند انیمیشن دیگر روس که همزمان در حال اکران بودند قرار گرفت، برنده جایزه آرتک شد. جایزه‌ای که از سوی یک کمپ سه هزار و 500نفره از کودکان نخبه روسیه اهدا می‌شود. این گروه نخبه هر‌ساله درباره چند موضوع اعلام نظر می‌کنند که یکی از آنها انتخاب بهترین انیمیشن اکران‌شده در روسیه است. «پسر دلفینی» در میان ۴ الی ۵ انیمیشن سینمایی که هر کدام متعلق به شرکت‌های بزرگ انیمیشن‌سازی روسیه بودند، برنده این جایزه شد. این نشان می‌دهد این فیلم مزایایی برای روس‌ها داشت. برخی می‌پرسند چرا این انیمیشن ابتدا در روسیه اکران شد و نکند اصلا یک فیلم روسی است که شما به اسم ایرانی می‌خواهید آن را معرفی کنید! واقعیت اما این است که شرایط اکران در ایران مساعد نبود. از طرف دیگر ما غالبا دوست داریم تحسین‌ها را از زبان خارجی‌ها بشنویم و این اتفاق می‌توانست به اکران فیلم ما در ایران هم کمک کند، کمااینکه الان کمک کرده است. ابتدا باید یک مخاطب بدون قضاوت، کار ما را می‌دید. از طرف دیگر آوازه ما در روسیه پیچیده بود و به همین دلیل توانستیم با بهترین پخش‌کننده روس برای اکران آن قرارداد ببندیم. همین‌گونه هم شد که توانستیم در ۲۷۰۰ سالن، این فیلم را اکران کنیم. این تعداد در میان فیلم‌های روس هم معمول نیست. دلیل اینکه چنین ظرفیتی در اختیار «پسر دلفینی» قرار گرفت این بود که دو شرکت بزرگ پخش که بخش عمده‌ای از سینماهای روسیه را در اختیار دارند، پای کار این انیمیشن ایرانی آمدند. این‌ها دلایل ما برای اکران فیلم در روسیه به‌جای ایران بود. ما حتی یک بار دوبله روسی فیلم را به‌طور کامل دور ریختیم و از ابتدا کار را دوبله کردیم.»