نخبگان چین چگونه بازگشتند؟

ندا اظهری، خبرنگار:استعدادها و دانشمندان هر کشوری، فرصتی طلایی برای پیشرفت و توسعه آن کشور به‌شمار می‌روند که نقش ترتیب استعدادهای جدید و حرفه‌ای را نیز برعهده دارند. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از این دانشمندان و استعدادها برای ادامه تحصیل به کشورهای توسعه‌یافته مهاجرت می‌کنند، کشورها برای بازگرداندن این استعدادها معمولا راهکارهایی را به‌کار می‌بندند تا بتوانند موقعیت جذابی را برای حضور دوباره آنها در کشور فراهم کنند. چین از آن دست کشورهایی است که شمار دانشجویان دانشگاهی آن که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند، بسیار بالاست. اما چند سالی است برنامه‌ای را برای بازگشت آنها به کشور در‌نظر گرفته است. 

دولت مرکزی چین در سال 2008 طرحی را موسوم به «طرح هزار استعداد» مطرح کرد که براساس آن قرار شد دانشمندان، دانشگاهیان و کارآفرینان برتر چینی که در خارج از کشور تحصیل و زندگی می‌کنند، به کشور بازگردانده شوند. سه سال بعد یعنی در سال 2011، بخش‌هایی به طرح اضافه شد و جذب استعدادهای جوان‌تر و دانشمندان خارجی هم به این طرح افزوده شد و بعد از گذشت یک دهه، دولت این کشور در سال 2018 تصمیم گرفت در‌قالب «طرح هزار استعداد»، بیش از 7 هزار استعداد را به کشور جذب کند. این طرح برای دانشمندان چینی‌ انگیزه مالی قوی‌ای ایجاد می‌کند تا به کشور بازگردند. برای استعدادها و دانشمندان خارجی هم این فرصتی برای پیوستن آنها به سیستم چینی با رفع موانع عمده اداری به‌شمار می‌رود. برنامه‌های قبلی برای جذب دانشمندان به کشور، فوق‌دکتری‌ها و اعضای هیات‌علمی را به‌سمت استادی کامل یا معادل آن در چین ارتقا می‌داد، اما طرح هزار استعداد، بلندپروازانه‌تر است و ماموریت آن، هدف قرار دادن استادان و دانشمندان ارشد حاضر در غرب است. این رویکرد باعث شد معیارهای سرسختانه‌تری برای استخدام این استعدادها مدنظر قرار گیرد. معمولا در جوامع پژوهشی به‌خوبی به این موضوع پرداخته می‌شود که دانشمندانی که به‌واسطه طرح‌های جذب استعدادها به استخدام درمی‌آیند، نسبت به همتایان آموزش‌دیده محلی خود به حقوق و سطح بودجه پژوهشی بسیار بالاتری دسترسی خواهند داشت.
طرح هزار استعداد طرح‌شده از سوی دولت چین در‌صورتی موفق می‌شود که برای آن دسته از استعدادهای چین که قرار است در کشورهای غربی تحصیل و زندگی کرده‌اند، پیش‌تر یک پیشنهاد شغلی ثابت از سوی یک موسسه چینی داشته باشند. این طرح برای دانشمندان چینی زیر 55 سال و دانشمندان خارجی کمتر از 66 سال آزاد است. همه افرادی که متقاضی این طرح هستند باید در دانشگاه‌های معروف خارج از چین کار کرده و سابقه انتشار مقالات قوی داشته باشند. زمانی که یک دانشمند چینی از سوی دانشگاه تایید شد و دانشگاه پیشنهاد قرار گرفتن در طرح هزار استعداد را به او مطرح کرد، دانشمند موردنظر باید رزومه خود را با فهرستی از مقالات منتشر شده به همراه کپی از مدارک تحصیلی ارائه دهد. بعد از امضای قرارداد اشتغال و موافقت با مقررات طرح هزار استعداد، مانند حداقل سه تا پنج سال اشتغال در چین، دانشمندان باید منتظر باشند تا تمام جوانب پروژه تحقیقاتی مورد موافقت قرار گیرد. البته هر تصمیم مالی و اداری به‌طور مستقیم از سوی دانشگاه کنترل نمی‌شود. 

  این طرح چه مزایایی دارد؟
به گزارش nature، همه متقاضیان این طرح می‌توانند انتظار 151 هزار دلار پاداش اولیه و فرصت لازم برای درخواست دریافت بودجه پژوهشی بین حدود 443 هزار تا 740 هزار دلار را داشته باشند. دانشمندان خارجی در کنار این بودجه‌ها، موارد ‌انگیزشی اضافه‌ای چون یارانه محل اقامت، کمک‌هزینه وعده‌های غذایی، غرامت جابه‌جایی و هزینه‌های تحصیلی یارانه‌ای را نیز دریافت می‌کنند. کارفرمایان هم باید برای دانشمندان خارجی شغل مناسب و حقوق مناسبی را در‌نظر بگیرند. علاوه‌بر این طرح هزار استعداد، دانشمندان خارجی و چینی تحصیل‌کرده در خارج از کشور زیر 40 سال را هدف قرار داده و برخلاف طرح قبلی، دانشمندان قبلی بازگشته به کشور مزایایی را مشابه استخدامی‌های خارجی شامل می‌شوند. 
برای استخدام این دانشمندان در چین، سابقه مقالات منتشر شده، سوابق‌کاری و مهارت‌های ارتباطی از اهمیت بالایی برخوردارند. موسسات چین بیشترین توجه خود را به تعداد مقالات منتشرشده با ضریب تاثیر بالا معطوف می‌کنند. آنها همچنین جذب دانشمندانی را در اولویت خود قرار می‌دهند که از دانشگاه‌های برتر دنیا فارغ‌التحصیل شده باشند. 

 طرحی برای جذب استعدادهای جوان
بررسی‌ها حکایت از آن دارد که آن گروه از دانشمندان جوان چینی که مدرک PHD خود را خارج از کشور اخذ کرده و به چین بازگشته‌اند، در مقایسه با دانشمندانی که در خارج از کشور حضور دارند، تعداد مقالات منتشر شده بیشتری دارند. کارشناسان معتقدند افزایش بهره‌وری را می‌توان با دسترسی دانشمندان بازگردانده شده به چین به بودجه‌های بیشتر و نیروی کار تحقیقاتی متعدد تشریح کرد. به‌عبارتی هدف اصلی طرح هزار استعداد چین که از سال 2008 آغاز شد، در کنار جذب دانشمندان تحصیل‌کرده و مقیم خارج از کشور و نیز استعدادهای برتر به چین، شناساندن این کشور به‌عنوان پیشگام در حوزه‌های علم و فناوری دنیاست. آژانس‌های دولتی آمریکا و دیگر نقاط جهان به‌رغم اعتباری که دارند، به‌دلیل پتانسیل این طرح برای افزایش جریان دانش فنی به چین، با تردید به آن نگاه می‌کنند. در سال 2018، دولت دونالد ترامپ طرح ابتکار چین را به‌منظور حفاظت از آزمایشگاه‌ها و مراکز تجاری در‌برابر احتمال جاسوسی راه‌اندازی کرد. در همان سال، دولت چین هم نام بردن علنی گیرندگان طرح هزار استعداد را متوقف کرد. مطالعات اخیر روی شاخه‌های این طرح تمرکز کرده‌اند که یکی از آنها «طرح هزار استعداد جوان» است که با هدف جذب استعدادهایی که به‌تازگی محقق شده‌اند در جایگاه محققان چینی طراحی شده است. این طرح بسته‌های تحقیقاتی خاصی را به محققان ارائه می‌دهد که شامل ارائه حقوق‌های رقابتی و بودجه‌های استارتاپی است به‌طوری‌که بین سال‌های 2011 تا 2017 زمانی که سوابق آنها به‌طور علنی در دسترس بوده، گرنت‌هایی را در اختیار بیش از 3000 محقق قرار داده است.
 
 محققان به‌سختی متقاعد به بازگشت می‌شوند
کارشناسان برای سنجش موفقیت این طرح، حدود 300 محقق جوان چینی را که در خارج از کشور موفق به اخذ مدرک دکتری شده بودند، مورد بررسی قرار دادند. آنها بین سال‌های 2012 تا 2014 از گرنت‌های طرح استعدادهای جوان بهره‌مند شده و به موقعیت‌های دانشگاهی خود در چین بازگشتند. آنها دریافتند که دریافت‌کنندگان این گرنت‌ها پیش از بازگشت به چین حدودا 15 درصد از خروجی مقالات 5‌ساله را پیش از بازگشت به چین به خود اختصاص داده بودند. این بدان معناست که طرح هزار استعداد جوان که چین آن را در پیش گرفته در جذب دانشمندانی با استعداد بالا موفق عمل کرده است، اما محققان به این نتیجه رسیده‌اند دانشمندانی که از پذیرفتن و شرکت در این طرح سرباز زده و همچنان حضور در خارج از کشور را ترجیح داده و شرکت در این طرح را رد کرده‌اند، آمار بالاتری را به خود اختصاص داده‌اند. به‌عبارتی در جمع 10 درصد دانشمند برتری قرار می‌گیرند که بازدهی پژوهشی بالایی را در مدت 5 سال پیش از بازگشت به چین داشته‌اند. همچنین این محققان به احتمال زیاد به‌عنوان آخرین نویسنده مقالات در مجلات برجسته شناخته می‌شوند که معمولا بیانگر ارشد بودن آنها در این زمینه است. مهم‌ترین مساله‌ای که در این میان اهمیت دارد این است که متقاعد کردن این محققان برجسته برای ترک موسساتی که در آن مشغول فعالیت بوده و درعین‌حال به بودجه‌ها و منابع قابل‌توجهی دسترسی دارند، دشوار است. 

 محققان بازگشته به چین کارآمدتر عمل می‌کنند
به گزارش nature، کارشناسان در بررسی‌هایی که روی دانشمندان بازگشته به چین انجام دادند، اعلام کرده‌اند محققان و دانشمندان چینی که در قالب طرح هزار استعداد جوان در بازه زمانی 7 سال به کشور برگشته‌اند، با افزایش بهره‌وری در مقایسه با محققان حاضر در آمریکا مواجه شده‌اند. این گروه از دانشمندان بازگشت داده شده به چین 27 درصد مقالات بیشتری منتشر کرده‌اند که معادل تقریبا یک مقاله بیشتر به ازای هر سال است که شامل مقالات منتشر‌شده در ژورنال‌های 10 درصد برتر دنیا برای یک رشته منتشر می‌شوند. محققانی که طبق این طرح به چین بازگشته‌اند، می‌توانند مشاغل پژوهشی مستقلی را به‌عنوان سرپرست تیم‌های تحقیقاتی خود برعهده بگیرند. دسترسی به بودجه‌ها و کارمندان پژوهشی مهم‌ترین عوامل محرک برای دستاوردهای بهره‌وری به شمار می‌روند به‌طوری که وقتی تامین بودجه و اندازه تیم تحقیقاتی در نظر گرفته شوند، تاثیر آن بر خروجی انتشار مقالات از بین می‌رود.  بیشترین تاثیرات بر رشته‌هایی چون بیولوژی، پزشکی و شیمی مشهود است که اغلب مستلزم استفاده از تجهیزات گران‌قیمت و نفرات متعددی برای انجام پژوهش‌هاست. کارشناسان معتقدند که طرح هزار استعداد جوان بیشتر برای استعدادهای جوانی مفید بوده که بیشتر از آن‌که در تامین بودجه برای راه‌اندازی آزمایشگاه‌هایی برای انجام پژوهش‌های مستقل موفق عمل کرده باشند، قابلیت‌های بالایی در زمینه‌های پژوهشی داشته‌اند. در این بررسی‌ها، کارشناسان پیشنهاد داده‌اند که سیاستگذاران آمریکایی و اتحادیه اروپا باید کمبود بودجه را برای محققان تازه‌کار در کشورهای خود برطرف کرده و مورد توجه قرار دهند تا دانشمندان در این کشورها بتوانند مشاغل پژوهشی را به‌طور مستقل کلید بزنند. یکی از محققان آموزش عالی دانشگاه هنگ‌کنگ که در سنجش بهره‌وری محققان حاضر در طرح هزار استعداد جوان فعالیت می‌کند، اظهار داشته که یافته‌ها بسیار جالبند به‌طوری که تصویر دقیقی از نقش‌های گوناگون دانشمندان بازگشته به چین ارائه می‌دهد. 

 تنش روابط چین و آمریکا، محرکی برای بازگشت
چین به دلیل تنش‌هایی که در روابط خود با آمریکا تجربه می‌کند، در سال‌های اخیر با بازگشت شمار زیادی از دانشمندان خود از آمریکا به چین مواجه شده است که این مساله در کوتاه‌مدت نتایج موثری را برای توسعه پژوهش‌های چین به همراه داشته است. محققان تنها زمانی برای دریافت بودجه طرح هزار استعداد جوان درخواست می‌دهند که قصد بازگشت به کشور را داشته باشند. بنابراین، به درستی نمی‌توان مشخص کرد که این طرح تا چه اندازه توانسته در متقاعد کردن محققان جوان برای بازگشت به چین موثر عمل کند. تمرکز بر خروجی انتشار مقالات به‌عنوان معیاری برای ارزش‌گذاری طرح، سایر نشانه‌های موفقیت علمی مانند توانایی پرورش تفکر خلاق، نوآوری و پژوهش‌های بین‌رشته‌ای را نادیده می‌گیرد که سنجش آنها را دشوارتر کرده است. هدف از این طرح، تولید ماشین‌های انتشار مقالات نیست. در سال 2020، وزارتخانه‌های علوم و فناوری و آموزش چین دستورالعمل‌هایی را برای کاهش اتکای موسسات به انتشار مقالات به‌عنوان راهی برای ارزیابی عملکرد پژوهشی صادر کردند. 

 امتیازهایی که شامل حال برگشتی‌ها می‌شود
به گزارش تایمز، طرح هزار استعداد جوان مطرح شده از سوی چین در غرب مورد توجه قانون‌گذاران قرار گرفته است که از جاسوسی دانشمندان چینی و سرقت مالکیت معنوی در بحبوحه تنش‌های ژئوپلیتیکی می‌هراسند. به‌رغم اینکه چین تاکنون در جذب استعدادهای جوان و برتر خود از کشورهای خارجی به‌طور نسبی موفق عمل کرده، اما پایگاه تایمز گزارش می‌دهد که این طرح هنوز نتوانسته شمار زیادی از این محققان را به چین بکشاند. اگرچه از اهداف اصلی این طرح، بهبود چشم‌انداز چین برای تبدیل شدن به پیشگام در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) است اما این طرح هنوز به درستی رسالت خود را در جذب استعدادها و بهبود بهره‌وری کشور به انجام نرسانده است. محققان جوانی که در قالب این طرح به چین بازگردند، مشمول یارانه درآمدی و معاف از مالیات معادل 74 هزار دلار و کمک‌هزینه‌های راه‌اندازی پژوهشی معادل 148 هزار تا 443 هزار دلاری می‌شوند. 
کارشناسان، بیش از 400 محقق را مورد مطالعه قرار دادند. از این تعداد، 73 دانشمند طرح هزار استعداد جوان را رد کرده و حضور در خارج از کشور را اولویت خود دانستند و 339 نفر نیز پذیرای این طرح شده و پس از بازگشت، دست‌کم 5 سال را به پژوهش پرداختند. علاوه‌بر این، یافته‌ها حکایت از آن دارد که اثربخشی این طرح، هم مزایا و هم قوت موسسات چینی را در جذب استعدادهای چین منعکس می‌کند که در کنار آن، مشکلات ساختاری و ضعف‌های این سیستم را در طرح بودجه‌گذاری علمی فعلی در آمریکا و اتحادیه اروپا نشان می‌دهد.  نکته‌ای که مورد توجه قرار گرفته این است که یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی کشورهای غربی دریافت بودجه‌های کافی برای شروع کارآمد اشتغال محققان تازه‌کار است و این مهم‌ترین ‌انگیزه‌ای است که چینی‌ها می‌توانند در قالب این طرح، محققان و استعدادهای جوان خود را از سایر کشورها به چین جذب کنند. این در‌حالی است که موفقیت طرح جذب استعدادهای چین به‌ویژه از آمریکا، نگرانی‌هایی را برای موسسات آمریکایی فعال در حوزه‌های STEM ایجاد کرده و در مقابل می‌تواند چشم انداز پژوهشی چین را به کلی تغییر دهد. کارشناسان بر این باورند که جذب استعدادهای برتر به چین فراتر از این طرح بوده و مستلزم تغییرات ساختاری عمیق‌تری است. درحالی‌که بودجه بیشتر ممکن است طرح را برای آنها جذاب‌تر کند و به احتمال زیاد برای بازگشت آنها باید بهبود گسترده فضای پژوهشی دانشگاه‌های چین در دستور کار دولت قرار گیرد.