عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: هر شبکه اجتماعی، برای دستیابی به اهداف خود، علاوه‌بر افراد آگاه و باتجربه و امکانات و ابزار مادی، به عواملی مانند اعتماد، تعهد و مسئولیت‌پذیری نیاز دارد که این عوامل، همان سرمایه‌های اجتماعی هستند. رسانه‌ها نقش مهمی در حفظ و ارتقای سرمایه اجتماعی دارند. برای صحبت درخصوص این موضوع به سراغ اکبر نصراللهی، رئیس دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز رفتیم تا برایمان از حفظ و چالش‌های سر راه سرمایه اجتماعی بگوید.

اکبر نصراللهی درخصوص توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی گفت: «سرمایه اجتماعی را می‌توان کلید رشد، توسعه، موفقیت و آرامش هر کشوری دانست و مجموعه ارزشمندی از فضایل اخلاقی ازجمله صداقت، تعهد، مشارکت و همکاری مثبت را با خود به همراه دارد. همچنین سرمایه اجتماعی هم‌افزای نهادهای اجتماعی است.»

او در ادامه گفت: «سرمایه اجتماعی حاصل نمی‌شود و ارتقا نمی‌یابد، مگر اینکه بخش‌های مختلف جامعه اعم از اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی با هم روابط مثبت و هم‌افزا و رویارویی داشته باشند. سرمایه اجتماعی در یک محیط آرام و مبتنی‌بر اعتماد متقابل حاصل می‌شود و افزایش پیدا می‌کند. در محیطی که بی‌اخلاقی حاکم باشد یا اخلاق اسلامی و ارزش‌های انسانی وجود نداشته باشد و همه چیز همراه با سوءتفاهم باشد و بخش‌های مختلف، جایگاه و ارزش همدیگر را رعایت نکنند و به ارزش‌ها و حق و حقوق و محدوده ارزش‌های دیگران، تعرض کنند، نه‌تنها این سرمایه اجتماعی حاصل نمی‌شود بلکه کاهش هم پیدا می‌کند و از بین می‌رود.»

نصراللهی همکاری و اعتماد بین نهادهای مختلف یک کشور را لازمه این موضوع دانست و اضافه کرد: «این همکاری و اعتماد اگر وجود داشته باشد، می‌تواند کشور را به سمت اهداف خودش هدایت کند. ببینید با شاخص‌های کمی هم می‌شود، به وضعیت و میزان برخورداری یک سازمان یا کشور از سرمایه اجتماعی پی‌برد اما خیلی ملموس نیست. کاهش و فقدان سرمایه اجتماعی باعث می‌شود کشور نتواند به اهدافش برسد و دچار بن‌بست شود و سونامی بی‌اعتمادی و ناکارآمدی را به وجود می‌آورد.»

این استاد دانشگاه در ادامه می‌گوید: «سرمایه اجتماعی یک‌باره به وجود نمی‌آید. معمولا سرمایه اجتماعی میراث همکاری و اعتماد بخش‌های مختلف جامعه در طول زمان است. تدریجی شکل می‌گیرد اما اگر به شاخص‌های آن توجه نشود. می‌تواند یک‌باره و در زمان کوتاهی از بین برود.»

او در ادامه صحبت‌هایش در توضیح اینکه وضعیت سرمایه اجتماعی در کشور ما چگونه است، گفت: «این سوال پیش می‌آید که آیا کشور ما در وضعیت خوبی از نظر سرمایه اجتماعی است یا نه؟ می‌شود گفت با وجود تلاش‌ها و عواملی که باعث کاهش سرمایه اجتماعی در کشور شده‌اند اما همچنان وضع کشور دراین‌باره، آنچنان بد نیست که نتوانیم آن سرمایه اجتماعی را احیا کنیم. اگرچه وضعیت خوب نیست و سرمایه اجتماعی به‌ویژه در سال‌های اخیر در دولت سابق، به‌شدت کاهش پیدا کرده است، ولی با توجه به اتکای مردم و علاقه‌مندی مردم به نظام و اراده آنها به حفظ نظام و فرهنگ غنی ایرانیان همچنان این امید وجود دارد که اگر بخش‌های مختلف جامعه دوباره همکاری کنند و رسانه‌ها، علما، بخش‌های فرهنگی جامعه هم‌اندیشی و همکاری کنند می‌توان گفت سرمایه اجتماعی از دست رفته و آسیب دیده ایرانیان را دوباره احیا کرد و به حد مطلوب رساند.»

نصراللهی با توصیف وضعیت حاضر سرمایه اجتماعی در کشورمان ادامه داد: «اگر بخواهیم وضعیت حال حاضر را توصیف کنیم، این توصیف نتیجه تعاملات بخش‌های سیاسی و رسمی جامعه و تلاش کشورهای غربی و رسانه‌های آنهاست که بسیار متکثر و متعدد هستند. ما الان در این زمینه وضعیت خوبی نداریم. این تلاش برای بهبود سرمایه اجتماعی از مطالبات مقام معظم رهبری و همه دلسوزان جامعه است. سرمایه اجتماعی در برخی از موضوعات به اندازه‌ای آسیب دیده و کاهش پیدا کرده است که می‌بینیم باعث نگرانی دلسوزان جامعه شده.»

این استاد دانشگاه یکی از دلایل این تنزل را ناکارآمدی دولت‌ها دانسته است و دراین‌باره تاکید کرد: «دولت‌ها به‌ویژه در دو دوره گذشته با توجه به ناکارآمدی‌شان یکی از علل بی‌اعتمادی مردم و تنزل سرمایه اجتماعی بودند و سرمایه اجتماعی دولت و بخش‌های دیگر حاکمیتی بسیار کاهش پیدا کرده است. همچنین نبود سیستم اعتماد‌سازی و افزایش آمارهای جرم و جنایت، طلاق، مصرف موادمخدر، طرح دعاوی متعدد در محاکم قضایی، دروغ، غیبت و فرار از مالیات، پرخاشگری، فساد، نوع رفتار اعضا و گروه‌های سیاسی و پایبند نبودن بخش‌های مختلف جامعه به قانون و کوچک شدن سفره اقتصادی مردم، فضای ناامن برای سرمایه‌گذاری و... از نشانه‌های کاهش سرمایه‌های اجتماعی است و مهم‌ترین دلایل این تنزل، اعتماد ناکافی مردم به بخش‌های حاکمیتی و رسانه‌ای کشور است.»

نصراللهی با ذکر یک مثال در مورد این موضوع گفت: «ببینید مثلا وقتی اتفاقی می‌افتد مردم به جای اینکه به رسانه‌های رسمی‌شان اعتماد کنند، به سراغ شبکه‌های اجتماعی و ظرفیت‌های غیررسمی می‌روند. یا اینکه وارونگی افکار عمومی اتفاق می‌افتد. مثلا وقتی دولت می‌گوید وارد بورس بشوید یا دلار بخرید مردم برعکس عمل می‌کنند. این وارونگی نتیجه تنزل سرمایه اجتماعی است. یا مثلا بحرانی مثل سیل و زلزله که پیش می‌آید، ما انتظار داریم مردم به بخش‌های رسمی جامعه مثل بهزیستی، هلال‌احمر و سایر بخش‌ها اعتماد کنند اما می‌بینیم که کمک‌های مردم غالبا به یک میزان محسوسی با یک شماره تلفن به سمت یک سلبریتی یا یک شخصیت معاند سرازیر می‌شود. اینها همه حاصل این تنزل است. احتمالا بخش‌های رسمی نتوانستند اعتماد مردم را جلب کنند و مردم از عملکرد آنها ناراضی هستند. یا اینکه آنها گزارشی از عملکردشان به مردم نداده‌اند.»

نصراللهی با بیان اینکه رسانه‌ها عامل اصلی بهبود سرمایه اجتماعی هستند، گفت: «اگرچه رسانه‌ها هم در زمین بخش‌ها و سازمان‌های حاکمیتی بازی می‌کنند اما آنها باید عملکردشان خوب، موفق، اعتمادافزا، قانون‌مند و برخوردار از مشارکت بخش‌های مختلف باشد تا رسانه‌ها بتوانند آنها را بازتاب دهند و سرمایه اجتماعی را افزایش دهند. اینکه می‌گویم این سرمایه قابل احیا است یعنی اینکه هنوز که هنوز است با همه اشکالات، بسترها و ظرفیت‌های ارتقای سرمایه اجتماعی در کشور وجود دارد ولی رسانه‌ها مهارت طرح مشکل و بیان واقعیت‌ها را به همراه ‌حل مشکل و دادن معبر خروج از مشکل را ندارند یا اینکه ناخواسته در زمین رسانه‌های دیگر یا دشمن بازی می‌کنند و همین باعث سونامی تنزل سرمایه اجتماعی می‌شود.»

او در ادامه صحبت‌هایش گفت: «اگر قرار باشد این سرمایه اجتماعی افزایش پیدا کند یا بیش از این کاهش پیدا نکند که چاره‌ای هم جز این نداریم، باید در درجه اول مسئولان و بخش‌های مختلف جامعه کارشان را درست و شفاف انجام دهند و در مرحله بعدی رسانه‌ها، بخش‌های مختلف نظام را درست و واقعی و به دور از حب و بغض‌های سیاسی پوشش دهند و هیچ مشکلی را بدون راه‌حل دادن بیان نکنند. اگر مشکلی راه‌حلی نداشته باشد که بسیار فاجعه‌بار است اما به استناد تحقیقات مختلف و محققان و آمارها از ظرفیت‌های کشور می‌شود گفت تمام مشکلات موجود راه‌حل دارد. به همین دلیل رسانه‌ها باید همان‌گونه که مقام معظم رهبری می‌فرمایند، واقع‌نمایی را در دستور کار خود قرار دهند و با بازسازی انقلابی در حوزه فرهنگ و رسانه بتوانند وارد این عرصه بشوند و واقعیت‌های جامعه را به‌گونه‌ای بیان کنند که مردم امید و مشارکت‌شان افزایش پیدا کند. بدین صورت می‌توان امیدوار بود که جلوی این تنزل را گرفت و کشور را به سمت رشد و توسعه سوق داد. بنابراین افزایش کارآمدی دولت، بازسازی اساسی و انقلابی در بخش‌های مختلف کشور، تقویت نهادهای اجتماعی و آموزش‌های عمومی ازجمله راه‌های جلوگیری از تنزل سرمایه اجتماعی و افزایش آن است.»

او با اشاره به پیروزی تیم ملی فوتبال در برابر عراق و صعود به جام‌جهانی و استفاده از این موضوع برای حفظ سرمایه اجتماعی و بالا بردن آن می‌گوید: «ببینید پیروزی تیم ملی و رفتن به جام‌جهانی، نتیجه همان شاخص‌هایی است که موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود، یعنی کار تیمی، داشتن هدف مشترک، مشارکت و همکاری و اعتماد اعضای مختلف تیم به همدیگر. اگر این اعضا همکاری نداشتند، تلاش نداشتند و هدف واحد نداشتند، امکان صعود نبود. من فکر می‌کنم همین ماجرا باید در سطح کلان‌تر میان مسئولان ما اتفاق بیفتد. یعنی همه آن چشم‌انداز نهایی کشور را در هر صورت مدنظر قرار بدهند و برای رسیدن به آن هدف مشترک تلاش کنند و گذشت داشته باشند.»

نصراللهی با اشاره به حواشی‌ای که در سطح کشور وجود دارد و باعث می‌شود تا هدف اصلی یادمان برود، گفت: «ما با همه اختلافات، هدف و سرنوشت مشترک داریم. مسئولیت مشترک داریم. اگر مدل تیم ملی در میان مسئولان و رسانه‌ها هم تعمیم داده بشود می‌شود جلوی این تنزل را گرفت و بارقه امید را در مردم زنده کرد. ما در تمام موضوعات راهبردی و در تمام بحران‌ها شاهد عملکرد نادرست و غیرتیمی هستیم که متاثر از سیاست‌زدگی است. به همین دلیل است که مسئولان و رسانه‌ها در موضوعات راهبردی عملکردی اعتماد‌زدا دارند، چون هدف اصلی یادشان رفته است و مردم هم در بحران‌ها، ناکارآمدی مسئولان و تاخیر در انجام وظایف و فراموش کردن وعده‌ها را می‌بینند و همین باعث می‌شود تا این سرمایه کاهش پیدا کند.»

او در ادامه افزود: «می‌شود گفت درواقع این ماجرای تیم ملی یک رویداد است. در رویدادهای مختلف، کشور، مردم و بخش‌های مختلف نظام توفیق داشتند اما مسئولان و رسانه‌ها نتوانستند از این توفیقات استفاده کنند و سرمایه اجتماعی را ارتقا دهند. بلکه بعضی مواقع اثر معکوس داشته است. این پیروزی تیم ملی هم احتمالا تا چند وقت دیگر یادمان می‌رود. ما در اینکه کشور تلاش و جنگندگی دارد شک نداریم. مردم ایران علیه آمریکا و تحریم‌های ظالمانه‌اش جنگندگی داشته‌اند که بزرگ‌تر از پیروزی تیم ملی است. این مردم توانستند در قبال این تحریم‌ها کمر راست کنند. دشمن بارها ضرب‌الاجل داده است و گفته تا این تاریخ نظام نیست. اما حالا خود ترامپ نیست و نظام به مرحله ثبات رسیده است.»

این استاد دانشگاه در پایان صحبت‌هایش افزود: «حرف من این است که آیا همین نمی‌تواند تبیین شود و واقع‌نمایی شود؟ به دور از هرگونه شعارزدگی توانستند این واقعیت را مدام بگویند تا باعث افزایش سرمایه اجتماعی شود؟ من فکر می‌کنم نه. یا نکته دیگر اینکه الان چندماه از شروع دولت جدید گذشته است. مردمی که بعد از هشت سال سوءمدیریت انتظار داشتند بخش‌های مختلف براساس شایسته سالاری انتخاب شوند و مشکلات را کاهش دهند. هنوز در بخش‌های مهم کشور مسئولان سابق، در بخش‌های کلیدی هستند. یکی از بخش‌ها سازمان مدیریت بحران کشور است. این بخش که در بحران‌های مختلف، بحران افزا بوده و ناامیدی مردم را موجب شده هنوز همان مدیر قبلی مسئولیت دارد. چطور انتظار داریم مردم، اعتمادشان کاهش پیدا نکند؟ به‌ویژه از افرادی که به آنها امید داشتند. این باعث تنزل است. وقتی مقام معظم رهبری می‌فرمایند تحرکات تبلیغاتی دشمن بیش از تحرکات سیاسی و امنیتی است، یعنی ما باید مراقب باشیم در عرصه‌های رسانه مردم وقایع را زودتر و صادقانه‌تر از مسئولان بشنوند و هم اینکه در موضوعات راهبردی، کارها به شکل انقلابی انجام شود و تعلل و تاخیر در آن نباشد که متاسفانه باعث تنزل می‌شود و باز هم متاسفانه این عدم شایسته سالاری را در انتصابات این دولت هم شاهد هستیم.»