عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: هرچند سال یک‌بار آمار سرانه مطالعه کشورهای مختلف و مقایسه با سرانه مطالعه در کشور در رسانه‌ها منتشر می‌شود. شاید برای شما هم جذاب باشد که بدانید آدم‌هایی که در کنارشان زندگی می‌کنید در روز و ماه چقدر مطالعه می‌کنند. اما انتشار این سرانه مطالعه اگرچه جذاب است اما همیشه محل بحث و اختلاف‌ نظر بوده است. مثلا اینکه چطور این آمارها به‌دست می‌آید یا شاخص‌هایی برای مطالعه یا میانگین مطالعه افراد یک جامعه چه چیزهایی بوده است. عام‌ترین تعریفی که از سرانه مطالعه ارائه شده میانگین مدت‌زمان مطالعه افراد یک جامعه در یک شبانه‌روز است. در این حالت میزان مطالعه همه افراد یک جامعه را با هم جمع و سپس نتیجه را بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای درنظر گرفته شده تقسیم می‌کنند. برای مثال سرانه مطالعه 13 دقیقه‌ای به این معنی است که در ایران 80 میلیون نفری، هر روز بیش از 17 میلیون ساعت مطالعه انجام می‌شود. گزارش امروز به بهانه آمار جدیدی است که مرکز آمار ایران از سرانه مطالعه کشور منتشر کرده است. به تحلیل این آمار و چگونگی پیدا کردن این آمار پرداختیم و از طرفی دیگر نگاهی به شاخص‌های سرانه مطالعه در دنیا و ایران داشتیم و اینکه کشورهای دیگر چه میزان سرانه مطالعه‌ای دارند.

آخرین آمار کتابخوانی در ایران

این آمار متعلق به سال ١٣٩٩ است و برای افراد 15ساله و بیشتر به‌گونه‌ای طراحی شده که نتایج به تفکیک تمام استان‌ها قابل ارائه است. در این آمارگیری به 4٣٧٠٠ خانوار شهری و 18860 خانوار روستایی و در کل به 62560 خانوار مراجعه شده و مجموع این اطلاعات از داده‌ها و پرسش‌های مربوط به حوزه کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت‌های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی استخراج شده است.
مهم‌ترین یافته‌های طرح در حوزه مطالعه به شرح زیر است.

در سال ١٣٩٩ سرانه مطالعه افراد 15ساله و بیشتر باسواد در ماه به‌طور متوسط ٨ ساعت و ١٨ دقیقه برآورد شده که به‌عبارت دیگر 16 دقیقه و 36 ثانیه در روز بوده است. از این مقدار 6 ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک ساعت و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه روزنامه و ٢٣ دقیقه سرانه مطالعه نشریات بوده است.
 به‌طور کلی 9.62درصد افراد باسواد 15ساله و بیشتر در سال ١٣٩٩ یک نوع مطالعه غیردرسی اعم از کتاب غیردرسی، روزنامه یا نشریه داشته‌اند.
54.5 درصد از افراد باسواد 15ساله و بیشتر، در یک سال قبل از آمارگیری، مطالعه کتاب غیردرسی اعم از چاپی یا الکترونیکی داشته‌اند.
22.4 درصد از افراد باسواد 15 ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، روزنامه اعم از چاپی یا الکترونیکی مطالعه کرده‌اند.
9.8درصد از افراد باسواد 15 ساله و بیشتر، در ماه قبل از آمارگیری، نشریه (چاپی یا الکترونیکی)  مطالعه کرده‌اند.
 از 6 ساعت و٣٢ دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی در ماه، ٢ ساعت و ٣٢ دقیقه سرانه مطالعه قرآن و ادعیه و 4 ساعت سرانه مطالعه سایر کتب غیردرسی بوده است.
از افراد 15 و بیشتر که در سال ١٣٩٩ مطالعه کتاب غیردرسی داشته‌اند، 2.33 درصد حداقل یک عنوان کتاب، 7.52 درصد دو تا چهار عنوان، 7.5 درصد پنج تا هفت و 6.5 درصد بیش از هفت عنوان کتاب مطالعه داشته‌اند.
نتایج آمارگیری نشان می‌دهد اولویت مطالعه افراد به ترتیب مطالعه قرآن و ادعیه، رمان و داستان‌های کوتاه بزرگسالان، روانشناسی و تربیتی و موضوعات دینی (به‌جز ادعیه و قرآن) بوده است.
 استان‌های یزد با ١5 ساعت و 16 دقیقه، قم با 15 ساعت و ١٢ دقیقه و قزوین با ١٢ساعت و 58 دقیقه در ماه بیشترین و استان‌های کرمانشاه با ٣ ساعت و 40 دقیقه، کهگیلویه و بویراحمد با ٣ ساعت و ٢٢ دقیقه و بوشهر با ٢ ساعت و 40 دقیقه در ماه کمترین سرانه مطالعه را در سال ١٣٩٩داشته‌اند. 

سوالاتی که در پژوهش‌ها پرسیده می‌شود؟

یک سوال مهم همیشه این است که در آمارگیری‌ها برای سرانه مطالعه چه سوالاتی پرسیده می‌شود تا براساس آن سوالات بتوان این آمار را استخراج کرد. برای اینکه این موضوع را بدانیم به‌سراغ مرکز آمار رفتیم تا از آنها درمورد این سوالات بپرسیم و درنهایت آنها یک‌نفر را معرفی کردند که چندسالی است برای گرفتن این آمار به خانه‌های مردم می‌رود.

محمد 32ساله است و کار مصاحبه‌گری در حوزه آمار را بسیار دوست دارد. او درمورد سوالاتی که از مردم برای سرانه مطالعه می‌پرسد، گفت: «معمولا مراکز مطالعاتی سوالات مختلفی را طراحی می‌کنند و براساس شاخصی که مدنظرشان است، سوالات طراحی می‌شود، مثلا در نظرسنجی اخیر ما سوالات کلی را پرسیدیم. اینکه بیشترین کتابی که می‌خوانند چه چیزی است و از بین ادعیه و قرآن، رمان و داستان، کتاب‌های روانشناسی انتخاب کنند. در این جنس آمارگیری‌ها دیگر به جزئیات کاری نداریم. مثلا اینکه در رمان‌ها ایرانی می‌خوانند یا خارجی؟ این سوال‌ها را نپرسیدیم. یا اینکه مطالعه درسی داشتند یا غیردرسی؟ نکته بعدی که در شیوه آمارگیری در نظر می‌گیریم و خیلی مهم است اینکه ما بتوانیم این سوالات را در محدوده‌های مختلف جغرافیایی بپرسیم. اگر در یک استان فقط یک شهر را در آمار بیاوریم نمی‌توان به این آمار استناد کرد. البته این احتمال هم وجود دارد که در آمارهای مختلف، ممکن است فردی که این آمارها را می‌گیرد حوصله نکند که به مکان‌های مختلف برود و همه آمار را از یک منطقه بگیرد که همین باعث می‌شود آمار مستند نباشد.»

محمد به نظرسنجی‌های جهانی اشاره می‌کند و می‌گوید: «من می‌دانم که در دنیا به جزئیات خیلی اهمیت می‌دهند مثلا در ژاپن برای اینکه سرانه مطالعه را بسنجند، از همه‌چیز برای به دست آوردن این آمار استفاده می‌کنند، حتی استفاده از تلفن همراه، خواندن روزنامه‌ها و نشریات، مقاله‌ها و خیلی موارد دیگر را که ما اصلا به آنها توجه نمی‌کنیم هم در نظر می‌گیرند. برای همین ساعت مطالعه آنها بسیار دقیق است و می‌توان آن را نزدیک به واقعیت دانست.»

  شاخص‌های سرانه مطالعه در ایران

اما معمولا در این جنس آمارگیری‌ها این سوال مطرح است که چه شاخص‌هایی برای پیدا کردن سرانه مطالعه درنظر گرفته می‌شوند؟ حتما در بخش بعدی به موضوع شاخص‌های جهانی سرانه مطالعه خواهیم پرداخت اما در کشورمان چند شاخص برای همه آمارگیری‌های سرانه مطالعه لحاظ می‌شود، پژوهشگران مختلف برای تعیین میزان سرانه مطالعه و کتابخوانی کشورهای مختلف از شاخص‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. حتی درون یک کشور هم پژوهشگران مختلف شاخص‌های متفاوتی را برای ارزیابی سرانه مطالعه به‌کار می‌گیرند. درمجموع استانداردهایی که در این زمینه وجود دارد به این شرح است:

1 تعیین «سرانه مطالعه» از چهار شاخص مطالعات غیردرسی، مطالعه در فضای مجازی، مطالعه رسانه و نشریات و مطالعه ادیان و قرآن محاسبه می‌شود. مطالعه انواع منابع چاپی- بازدید از وب‌گاه اطلاعاتی- بازدید از وب‌گاه خبری- کتابخوانی گروهی- رجوع موردی به لغتنامه‌ها یا منابع مرجع- کتاب‌های الکترونیکی فایل‌های اینترنتی و تلفن همراه- گوش دادن و تماشای برنامه‌های مستند به‌عنوان مولفه‌های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است.

2 سرانه مطالعه مربوط به مطالعه کتب فیزیکی و از نوع غیردرسی است و دربردارنده مطالعه در سایت‌ها و فضای مجازی و روزنامه و مطبوعات نمی‌شود.

3 در کشورمان یک راه دیگر برای سرانه مطالعه از طریق آمار کتابخانه‌های عمومی است. یکی از تحقیقات آماری انجام شده در زمینه سرانه مطالعه باعنوان کتابخانه‌های عمومی و سرانه مطالعه سعی کرده ‌است، بر اساس آمار امانت، عضویت و دیگر شاخص‌های کتابخانه‌ای تخمینی از میزان سرانه مطالعه در ایران انجام دهد. این پژوهش براساس یک فرمول ثابت و با درنظر گرفتن مولفه میزان امانت از کتابخانه‌های عمومی به‌دست می‌آید. سال 1389 از طریق این جنس پیمایش، سرانه مطالعه را بررسی کرده‌اند و بر اساس آمار امانت کتاب از کتابخانه‌های عمومی کشور، سرانه مطالعه کشور را چیزی نزدیک به 15 دقیقه در روز اعلام کردند که شامل انواع مطالعه (کتاب، روزنامه، ادعیه و...) می‌شود. نکته مهم در بررسی آمار کتابخانه‌ای این است که با توجه به شاخص‌هایی که در بالا ذکر کردیم، آمار کتاب‌های الکترونیک و صوتی را نداریم و این خودش نشان می‌دهد که این نظرسنجی نمی‌تواند معتبر باشد.

یکی دیگر از دلایل پراکندگی آمار و ارقام مربوط به سرانه مطالعه در کشور، تفاوت دیدگاه‌ها و شاخص‌های سنجش نوع و میزان مطالعه در کشور است. همچنین تنوع فرمول محاسبه، عامل اختلاف در آمار سرانه مطالعه، میزان سرانه مطالعه کتاب متغیری تاثیرپذیر از سایر سیاست‌ها و متغیرهاست و همچنین یک نکته مهم‌تر اینکه مطالعه کتاب در ایران یک ارزش فرهنگی یا امر فرهنگی و اصولا ارزش محسوب نمی‌شود.

چاپ کتاب یکی از شاخص‌های تاثیرگذار

یکی از مواردی که در بعضی کشورها و پیمایش‌های آماری بر آمار سرانه مطالعه اثرگذار است، آمار چاپ کتاب است. با توجه به آماری که در سال1399 برای سرانه مطالعه انجام شده است، به‌سراغ آمار چاپ کتاب در سال1399 رفتیم تا بدانیم میزان چاپ و تیراژ کتاب چقدر بوده است؟

محمد ایراوانی که سال‌ها است در حوزه کتاب و نشر فعالیت می‌کند و تحقیقات زیادی در این زمینه انجام داده است، درمورد تاثیرگذاری آمار کتاب چاپی بر سرانه مطالعه می‌گوید: «ببینید همه دنیا این شاخص را به‌عنوان یک شاحص مهم درنظر می‌گیرند، اما بیشتر از آمار چاپ کتاب، بحث تیراژ است که مهم است. اگر تیراژ بالا باشد نشان از این دارد که با یک جامعه کتابخوان طرف هستید، موضوعی که در کشور ما سال‌هاست به یک معضل بزرگ تبدیل شده است، اینکه تیراژ سال‌به‌سال کاهش پیدا می‌کند و هیچ کاری برای این موضوع انجام نمی‌دهیم و برایش تصمیمی نمی‌گیریم. اگر نگاهی به تیراژ کتاب در این سال‌ها داشته باشید متوجه می‌شوید چقدر تیراژ کتاب‌ها پایین آمده است درحالی که در دنیا تیراژ شاخص تثبیت‌شده‌ای است و هرساله رو به افزایش است.»

شاخص‌های جهانی سرانه مطالعه

سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول انجام می‌شود و هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای خودش ندارد، همین باعث می‌شود این سرانه مطالعه قابل استناد باشد، چون طبق یک شاخص استاندارد انجام می‌گیرد. در تمامی دنیا، یکی از پارامترهای اصلی تعیین میزان فرهنگ در جوامع، «مقایسه آماری شاخص مطالعه و تیراژ کتاب» است. در کشور ما هم با توجه به قبول داشتن این موضوع ازسوی سیاستگذاران فرهنگی کشور، «سرانه مطالعه» به‌عنوان شاخصی مهم برای بررسی میزان فرهنگ در جامعه ایران در نظر گرفته می‌شود. نحوه محاسبه سرانه مطالعه در دنیا به‌صورت زیر است:

تحقیقات مستقل برای سرانه مطالعه در ایران وجود ندارد

یک نکته مهم درمورد سرانه مطالعه در ایران این است که آمارها طبق یک استاندارد سنجیده نمی‌شود و همین تنوع باعث می‌شود نتوان سرانه مطالعه کشور را با دیگر نقاط دنیا مقایسه کرد. در همین زمینه یوسف خجیر، استاد دانشگاه و پژوهشگر می‌گوید: «تنوع شاخص‌ها در حوزه بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور ممکن است علل متفاوتی داشته باشد که یکی از آنها می‌تواند تعدد و تنوع نهادهای متولی در امر کتاب در کشور باشد. اگرچه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نقش محوری و مرکزی در امر کتاب و ارائه آمارهای مربوط به آن را عهده‌دار است اما نهادهای دیگری نیز مانند کتابخانه عمومی یا انجمن ناشران به ارائه آمارهایی در این زمینه می‌پردازند که هریک مبنای متفاوتی نسبت به یکدیگر دارند. مثلا انجمن ناشران برمبنای تعداد کتب منتشرشده یا کتب فروخته‌شده، سرانه مطالعه در کشور را اعلام می‌کند و نهاد کتابخانه عمومی کشور براساس تعداد کتاب‌هایی که به امانت می‌دهد این آمار را اعلام می‌کند. این درحالی است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی اصلی این امر است هنوز اهتمام شایسته و لازم را به بررسی میزان سرانه مطالعه در کشور نشان نداده است. در یکی از دولت‌های گذشته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت دراین‌باره کمیسیونی را تشکیل داد اما بازهم آنچه انتظار آن می‌رفت به‌صورت تمام و کمال پیش نرفت تا جایی که هنوز هم سرگردانی در ارائه آمار وجود دارد.»  یوسف خجیر ادامه داد: «علت دیگر این است که در کشور ما تحقیقات در حوزه کتاب و مطالعه کتاب به‌صورت مستقل صورت نمی‌گیرد و درحقیقت این تحقیقات معمولا در ذیل تحقیقات اصلی دیگری صورت می‌گیرند، به همین دلیل ارائه آمار به‌صورت دقیق از سرانه مطالعه در کشور برای آنها اهمیت ویژه نداشته است.

برای مثال هر 5سال تحقیقاتی در زمینه ارزش و نگرش‌های ملی صورت می‌گیرد که در ذیل آن بررسی مطالعه کتاب در کشور هم قرار دارد. ما هنوز یک تحقیق کامل و جامع برای اینکه بتواند میزان سرانه مطالعه کتاب در کشور را براساس شاخص‌های درست آن (اینکه فضای مجازی را در نظر بگیریم یا فقط مطالعه کتاب فیزیکی و...) به‌صورت مستقل در کشور نشان دهد،‌ انجام نداده‌ایم.»

منظور مطالعه فقط کتاب چاپی است؟

در پژوهش‌های آماری وقتی از سرانه مطالعه می‌گفتند منظورشان فقط همان کتاب‌های چاپی بود. اما حالا خیلی متفاوت شده است. جواد گودرزی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر درمورد این موضوع می‌گوید: «پژوهشگران مختلف با در نظر گرفتن استانداردهای گوناگون و بعضا متفاوت به بررسی نرخ مطالعه در کشور پرداخته‌اند که تفاوت دیدگاه و شاخص‌های سنجش در آنها محرز است. تاثیر و تاثر پژوهشگران و مقولات فرهنگی از یکدیگر به‌حدی عمیق است که برخی افراد، افزایش دانش و آگاهی شهروندان به‌واسطه حضور در فضای مجازی را هم شاخص افزایش نرخ مطالعه قرار می‌دهند و برخی دیگر تنها مطالعه عمیق و در فضای مکتوب و فیزیکی را در سنجش نرخ شاخص مطالعه دخیل می‌کنند. به‌طور کلی برخی پژوهشگران با در نظر گرفتن اهداف مطالعه و شناختی که از آن پیدا کرده‌اند حضور در فضای مجازی یا استفاده از رسانه‌های دیگر را در افزایش دانش و آگاهی‌های شهروندان موثر می‌دانند و این امر را در پژوهش‌های خود دخیل می‌کنند؛ اما اینکه آیا می‌توان این آگاهی را با آگاهی ناشی از مطالعه کتاب فیزیکی مورد مقایسه و هم‌وزن قرار داد یا خیر، به شیوه و نوع نگاه پژوهشگر در به‌کارگیری استانداردهای متفاوتی که در این زمینه وجود دارد برمی‌گردد. اگر در تعیین نرخ سرانه مطالعه در کشور هدف غایی از مطالعه مدنظر قرار گیرد، توجه به برنامه‌های آموزشی رسانه‌ها برای کسی که از درک رسانه‌ای و یا همان سواد رسانه‌ای مناسب برخوردار است و به شکلی هدفمند و دقیق از محتواهای رسانه‌ای استفاده می‌کند، می‌تواند موجب کسب آگاهی دقیق‌تر شود، اما اگر درکنار محدودیت‌های ذاتی رسانه در ارائه محتوای دقیق و کامل، شاخص‌هایی نیز برای مطالعه در نظر بگیریم (مانند تمرکز بر محتوا، یادگیری یا فهم عمیق، داشتن سیر مطالعاتی، داشتن نظم منطقی در محتوا و معنای مورد مطالعه، امکان مرور، تامل و تعمق در محتوا و...)، بخش زیادی از این کسب آگاهی را می‌توان در حیطه اطلاعات عمومی قرار داد که البته سنخیت چندانی با مطالعه عمیق و هدفمند ندارد.»

هندوستان در صدر آمار سرانه مطالعه جهانی

برای بررسی جهانی میزان مطالعه جهانی شاخص‌هایی کلی وجود دارد که در بطن خود مواردی خاص را گنجانده و به‌صورت‌های هفتگی، ماهانه و سالانه اندازه‌گیری می‌شود. در این بررسی مطالعه اخبار آنلاین، مجلات، کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌های چاپی در گروه‌های سنی با جنسیت و تحصیلات متفاوت در نظر گرفته می‌شود. در آخرین آمارگیری‌های انجام‌شده در سال2020 کشورهایی ازجمله هندوستان، تایلند، چین، فیلیپین، مصر، چک، سوئد، فرانسه، مجارستان و عربستان‌سعودی به‌واسطه ساعات مطالعه مردمش در لیست کتابخوان‌ترین کشورها قرار گرفتند. نکته قابل‌توجه در این لیست، اسامی کشورهای آسیایی است که همه در صدر قرار گرفته‌اند. البته ژاپن هم در این لیست وجود دارد، همان‌طور که گفته شد کشور «هندوستان» در آمار اعلام‌شده بالاترین سرانه مطالعه را داشته است و به‌طور متوسط مردم این کشور ۱۰ساعت و ۴۲دقیقه در هفته مطالعه می‌کنند که این زمان تنها محدود به خواندن کتاب‌های چاپی نمی‌شود و همچنین ممکن است صرف وقت برای خواندن آنلاین یا کتاب‌های الکترونیکی شود. کشور تایلند دومین کشور با بالاترین میزان مطالعه است. در این کشور مردم به‌طور میانگین ۹ساعت و ۲۴دقیقه برای مطالعه زمان می‌گذارند که از این زمان تنها ۲۸دقیقه صرف خواندن کتاب‌های چاپی می‌شود. کشور چین با هشت‌ساعت مطالعه در هفته در سومین جایگاه بالاترین سرانه مطالعه کشورها قرار گرفته است. گفته می‌شود بیشتر دانشجویان در این کشور مطالعه آزاد را نوعی سرگرمی می‌دانند.