عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: «ببینید در سال جدید فروش کتاب چاپی بد نبوده اما نکته اینجاست که اگر بخواهم با سال گذشته مقایسه‌ای داشته باشم باید بگویم فروش کتاب‌های چاپی بسیار پایین آمده است. البته نه‌فقط برای ما، برای همه کتابفروشی‌ها این مساله وجود دارد، بیشترین فروش را در بخش لوازم‌التحریر داریم.» این صحبت‌های یکی از کتابفروشانی است که در خیابان انقلاب مشغول به کار است و از فروش کتاب‌های چاپی ناراضی است؛ مساله‌ای که مطمئنا بسیار مهم و حیاتی است. فروش کتاب چاپی به‌دلیل گرانی کاغذ و ملزومات چاپ در این چندماه کمتر شده و قیمت کتاب چاپی بالا رفته است. در این گزارش سعی کرده‌ایم نگاهی داشته باشیم به آمار چاپ و فروش کتاب در این 6 ماه و مقایسه‌ای داشته باشیم با سال گذشته، از طرف دیگر هم، نگاهی داشته‌ایم به فروش کتاب‌های صوتی و الکترونیک تا بدانیم چقدر به نسبت سال گذشته افزایش فروش داشته‌اند.

قیمت کاغذ تاثیرگذار در فروش

محمد سیدآبادی کتابفروش است و سال‌هاست که در خیابان‌های انقلاب و کریمخان کتابفروشی دارد و در این زمینه فعالیت می‌کند. وقتی از فروش کتاب‌های چاپی می‌پرسم، معتقد است فروش به نسبت سال گذشته بسیار پایین آمده است و می‌گوید: «کتاب‌های چاپی فروش پایینی دارند، اما نکته مهم‌تر در مورد این کتاب‌ها این است که علاوه بر فروش، تعداد تیراژشان هم بسیار پایین آمده چون برای ناشر صرف ندارد که بخواهد با کاغذ گران کتاب چاپ کند سعی می‌کند در تیراژهای بسیار پایین کتاب‌ها را منتشر کند.»

او در ادامه صحبت‌هایش به موضوع دیگری اشاره می‌کند که مهم است و می‌گوید: «ما در کتابفروشی‌مان چند وقتی است که سعی می‌کنیم کتاب‌های صوتی و الکترونیک را هم به فروش برسانیم، یعنی قراردادی را با اپلیکیشن‌ها بسته‌ایم و این مدل کتاب‌ها را به فروش می‌رسانیم و می‌توانم بگویم فروش خیلی خوبی داریم، چون قیمت کمتری دارند، مردم اقبال زیادی به این مدل کتاب‌ها دارند و دلیل اصلی‌اش هم قیمت است. قیمت کتاب چاپی در سال 1400 چندبرابر شده و همین مخاطب را به‌سمت کتاب‌های صوتی یا الکترونیک می‌برد.»

سیدآبادی همچنین با نگاهی به 6‌ماهه دوم سال گفت: «در این مدت احتمالا وضعیت فرق چندانی نداشته باشد، چون می‌بینیم که قیمت کاغذ همین‌طور بالا می‌رود و نمی‌شود با این قیمت، قیمت کتاب را هم ثابت نگه داشت. ما ناشری داریم که در همین 6‌ماهه اول سال چندبار تغییر قیمت را روی یک کتاب اعمال کرده است، برای همین نمی‌توان گفت که در 6‌ماهه دوم، ثبات را در قیمت کتاب خواهیم داشت یا نه؟»

کتاب‌های صوتی و فروش‌های 8 برابری

«طاقچه» یکی از مراجع خرید کتب الکترونیکی به‌طور قانونی است که از آبان‌ سال ۹۳ با مدیریت محمد صدوقی به‌طور رسمی در اختتامیه همایش ملی نشر الکترونیک در دانشگاه تهران رونمایی شد. این اپلیکیشن در‌حال‌حاضر با حدود ۳۰۰ناشر از ناشران خوب و بزرگ کشور مانند سوره مهر، چشمه، ثالث، سروش، جامی، هیرمند و... همکاری می‌کند و با بیش‌از ۱۲هزار محتوا شامل کتاب، مجله و روزنامه در طاقچه در دسترس است. طاقچه با ارائه خدماتی مثل رمزگذاری برای هر کتاب در نرم‌افزار کاربر و تهیه آرشیو از حساب کاربری کاربران، سعی در جذب اعتماد دو رکن اصلی اپلیکیشن یعنی ناشران و کاربران دارد. امکان معرفی کتاب‌دوستان ازطریق شبکه‌های اجتماعی و جست‌وجو در متن کتاب ازجمله ویژگی‌های طاقچه و تقریبا شبیه اپلیکیشن آمازون است.

وقتی از فروش در مدت کرونا از صدوقی می‌پرسم می‌گوید: «در سال 1399، فروش‌مان به نسبت سال قبل‌تر یعنی 1398، حدودا 6 برابر شد. در این پنج ماه سال 1400 هم باید بگویم که به نسبت سال قبل فروش ماه بیشتر شده و در مقایسه با سال 1398، فروش 8 برابری داشته‌ایم. این مساله به‌خاطر چند حرکت بود که همزمان در طاقچه انجام دادیم. یک مساله این بود که ما همیشه هنگام نزدیک شدن به نوروز، طرحی را برای تخفیف و فروش کتاب‌ها داشتیم. درمورد طرح هم بگویم که شامل تخفیف‌ها بود و یک گردونه جوایز داشتیم که هر روز هر کاربر می‌توانست این گردونه را بچرخاند و جایزه ببرد. این اتفاقی بود که ما در مورد اپلیکیشن طاقچه رقم زدیم.

درمورد اینکه چه کتاب‌هایی بیشترین فروش را داشته‌اند، باید بگویم کتاب‌های رمان و داستان و موفقیت یا خودشناسی و خودیاری، جزء کتاب‌های پرفروش بودند و دلیل آن هم این است که این کتاب‌ها در اپلیکیشن ما تنوع زیادی دارد و برای همین از طرفداران بیشتری برخوردار است. نکته دیگر اینکه شرایطی که بر کشور به‌خاطر بیماری حاکم بود، باعث شد کتاب‌هایی با این محتوا بیشتر خریداری شود. مساله مهم دیگر مربوط به قیمت کتاب الکترونیک است. قیمت کتاب الکترونیک درصدی از قیمت کتاب چاپی است. قیمت کتاب چاپی با گران شدن کاغذ، گران می‌شود و این طبیعی است اما درمورد کتاب الکترونیک چندان این گرانی را نداریم، البته قیمت آن را هم ناشر مشخص می‌کند. از ابتدای سال جدید هم چندمورد بوده است که برخی ناشران خواسته‌اند کتاب‌هایشان افزایش قیمت داشته باشد. درواقع قیمت‌گذاری کتاب ما برعهده ناشران است. درمورد کتاب‌های صوتی هم باید این را بگویم که ما در اپلیکیشن طاقچه حدود چهارهزار کتاب صوتی داریم و جالب اینجاست که رشد فروش کتاب‌های صوتی بسیار بیشتر از کتاب‌های متنی است. کلا مدیوم کتاب صوتی و کتاب الکترونیک درحال رشد است، اما اقبال‌ها به کتاب صوتی بیشتر شده است. مردم علاقه بیشتری به کتاب‌های صوتی نشان می‌دهند و این با توجه به سبک زندگی این روزها باعث می‌شود مخاطب به‌سمت کتاب‌های صوتی برود. این نکته دیگری است که برای خودمان بسیار مهم و آمار خوبی هم است.»

آمار چاپ کتاب در 6‌ ماهه اول 1400 و مقایسه با 1399

شرح جدول:
این آمار نشان می‌دهد که چاپ کتاب در مقایسه با سال 1399، بسیار کمتر شده است و تیراژ هم کاهش محسوس داشته است. این کاهش تیراژ به همان مساله قیمت کاغذ و گرانی ملزومات چاپی برمی‌گردد و درنهایت قیمت کتاب‌ها را چندبرابر می‌کند و مخاطب تصمیم می‌گیرد به‌سمت کتاب‌های صوتی یا الکترونیک برود. البته از منظر فروش باید این را درنظر بگیریم که قیمت کتاب، گران‌تر شده و برای همین در فروش هم تاثیرگذار است و فروش سال 1400 را هم بالا می‌برد.

فروش 10برابری به نسبت 2 سال قبل

«فیدیبو» اولین سامانه multi-platform تولید و توزیع کتاب الکترونیک و صوتی در خاورمیانه است که مبتنی‌بر استانداردهای جهانی صنعت نشر و با رعایت کامل قانون جهانی کپی‌رایت طراحی و اجرا شده است. این سامانه که با پشتیبانی مهدی فیروزیان از سال ۹۲ کار خود را آغاز کرده، توانسته است بیش از ۳۰۰ ناشر نامدار ایرانی و همچنین چندین ناشر برجسته بین‌المللی را با خود همراه کند و با افتتاح دفاتر پشتیبانی و فنی در کشورهای اسپانیا (مورسیا)، لبنان (بیروت) و ایران (تهران) امیدوار است در کوتاه‌ترین زمان ممکن شعار اولیه خود را که «مطالعه آزاد برای همه، همه‌وقت، همه‌جا» است، تحقق بخشد. محتوای فیدیبو در پنج سربرگ دسته‌بندی شده است. این سامانه با ارائه خدماتی مثل هدیه ‌دادن کتاب به آشنایان و دوستان و درخواست کتاب درصورت عدم وجود کتاب موردنظر در برنامه حتی مرور خودکار، سعی در پیشی‌ گرفتن از رقیب خود یعنی اپلیکیشن طاقچه دارد.

مصطفی میرنوری، مدیر مارکتینگ فیدیبو معتقد است که بازار کتاب الکترونیک به‌شدت درحال رشد است و دلایل متعددی دارد و می‌گوید: «یکی از این دلایل گران‌ شدن کاغذ است. به‌طور مشخص پیش‌تر مردم شناخت آنچنانی از کتاب الکترونیک و خواندن آن در بستر قانونی نداشتند و اپلیکیشن‌های کتابخوانی این فرصت را ایجاد کرد تا شرایطی برای انتشار قانونی یک محصول فرهنگی در فضای مجازی فراهم شود. رشد مخاطب ما در فیدیبو به‌صورت روزانه است که گرانی کاغذ و به‌تبع‌آن گرانی کتاب، یک‌درصدی از این افزایش مخاطب است. درکل اقبال به کتاب‌های الکترونیک به‌شدت درحال رشد است.

درمورد قیمت کتاب‌های الکترونیکی باید بگویم که اساسا در همه‌جای دنیا، قیمت این کتاب‌ها درصد قابل‌توجهی کمتر از قیمت پشت‌ جلد کتاب چاپی است، مثلا اگر کتابی قیمت جلد چاپی‌اش 10 هزار تومان باشد، بسته به تصمیم ناشر درصدی از این نرخ، به‌عنوان قیمت کتاب الکترونیک از پنج تا هفت‌هزار تومان انتخاب می‌شود. در ایران این درصد کم ‌شدن مبلغ تا 50درصد انتخاب شده است، ولی بعضا ناشرانی هستند که قیمت‌ها را همیشه رصد می‌کنند و نرخ‌هایشان را نسبت به کتاب چاپی بالا می‌برند.

در فیدیبو کتاب صوتی و پادکست هم داریم. ما رشد 8 برابری را در سال 1399 داشتیم که این رشد، در همه بخش‌ها بوده است اما با توجه به اینکه مردم این روزها گرفتاری‌های مختلف دارند و شاید نتوانند گوشی به‌دست بگیرند و کتاب بخوانند، رشد کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها هم بسیار زیاد بوده است. اگر رشد فروش کتاب الکترونیک 6 برابر باشد رشد فروش کتاب صوتی 8 برابر است. در سال 1400 هم با توجه به قیمت کاغذ که گران‌تر شده است، فروش کتاب‌های صوتی به نسبت سال 98، 10 برابر شده است.»

دنیا و کتاب‌هایی که همچنان می‌فروشد

در دنیا هم در این چندسالی که درگیر کرونا هستیم، کتاب‌های چاپی هم تحت‌تاثیر قرار گرفته است اما شرایط خوبی بر کتاب‌های دنیا حاکم است، نشریه پابلیشر ویکلی در تازه‌ترین گزارشی که درباره صنعت نشر در ایام شیوع کرونا منتشر کرده، می‌گوید: «درست است که کرونا سایه‌اش بر همه‌چیز سنگینی می‌کند اما کتاب، اوضاع خوبی دارد، مجموع فروش ناشران جهان در سه‌ماهه ابتدای سال جاری میلادی نسبت به سال قبل 2 درصد کاهش داشته است اما بازهم فروش خیلی افت نداشته، حتی ممکن است اگر شرایط این‌طور ادامه پیدا کند، فروش کتاب‌ها بیشتر شود.»

در ادامه این گزارش آمده است که کتاب‌های چاپی آینده‌شان در خطر نیست و همچنین این نشریه خبر داده که فروش کتاب‌های طنز طی هفته‌های اخیر با رشد نزدیک به ۲۵ درصد و فروش کتاب‌های مذهبی نیز با فروش نزدیک به ۲۴ درصد روبه‌رو شده که این امر نشان از اقبال خاص مخاطبان به موضوعاتی خاص در ایام کرونا دارد.

آینده نامعلوم کتاب چاپی

کتاب‌های چاپی همیشه برای مخاطب جذاب بوده است و اینکه کتاب را دستش بگیرد و لمس کند و بخواند همیشه جذاب است، اما با توجه به شرایطی که در آمار وجود دارد، می‌توان حدس زد که کتاب چاپی شرایط خوبی ندارد و اوضاع خوبی را نمی‌توان برایش متصور بود.

علی محمدی، فعال حوزه نشر درخصوص این موضوع و آینده‌ای که برای کتاب چاپی اتفاق می‌افتد، می‌گوید: «نکته مهم اینجاست که فکر می‌کنم حدود پنج‌سال پیش خیلی‌ها درمورد تیراژ کتاب هشدار دادند و اعلام کردند که کم شدن تیراژ کتاب‌ها بسیار خطرناک است و می‌تواند در آینده ما را دچار مشکل کند اما در همه این سال‌ها این موضوع مورد توجه قرار نگرفت و حالا می‌بینیم که با تیراژهای تک‌نسخه‌ای روبه‌رو هستیم، چیزی که اصلا فکر نمی‌کردیم به آن برسیم.

الان هم شرایط کتاب کاغذی و چاپی بسیار اسفناک است، شاهدیم که تعداد عناوین تازه و تیراژ کتاب‌ها به‌شدت پایین آمده و بسیاری از ناشران دست از کار کشیده و چاپخانه‌ها تعدادی از کارگران خود را تعدیل کرده‌اند. وضعیت اسفناکی است که ربطی به دوران کرونا ندارد، قبل از پدیده کرونا هم ما با این بی‌تدبیری‌ها و اوضاع آشفته در زمینه صنعت نشر روبه‌رو بوده‌ایم.

دلیل اصلی و عمده آن این است که هزینه‌های تولید، مخصوصا کاغذ که ۶۰ درصد هزینه تولید یک کتاب را پوشش می‌دهد، به‌شدت بالا رفته است، دلیل دیگر آن این است که تعداد مخاطبان و خوانندگان کتاب به‌شدت کاهش یافت و دلیل سوم آن هم حجم بالای کتاب سازی در بازار و به‌تبع‌آن کم شدن تیراژ کتاب‌هاست. همین امور باعث می‌شود که ناشران جرات نکنند تیراژ کتاب‌ها را برای چاپ بالا ببرند.»

او با اشاره به استقرار تیم جدید در وزارت ارشاد می‌گوید: «به‌نظرم این موضوع یکی از مواردی است که باید مورد توجه قرار بگیرد، چون اگر بخواهیم همیشه به این موضوع بی‌توجه باشیم، روزی دیگر اثری از کتاب‌های کاغذی نخواهیم دید. وزارت ارشاد می‌تواند با تسهیلاتی که درنظر می‌گیرد، کمی این اوضاع بی‌سروسامان را درست کند. اگر در کتابفروشی‌ها بچرخید، متوجه می‌شوید که چقدر خرید کتاب کاهش پیدا کرده است؛ در چندماه اخیر با رصدی که در کتابفروشی‌های تهران داشته و با دوستان کتابفروش صحبت کرده‌ام، متوجه شده‌ام چقدر کتاب‌ها شرایط بدی دارند و تقریبا فروشی ندارند.»