عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: زندگینامه شهید چمران پر از فرازونشیب‌هایی است که هریک از آنها می‌تواند سوژه‌ای برای تولید فیلم و سریال باشد. به بهانه رسیدن به 31 خرداد و سالروز شهادت شهید مصطفی چمران از کتاب‌هایی گفتیم که با موضوع زندگی این شهید به نگارش درآمده است.

دست‌نوشته‌ها و شرح سفرهای شهید

خدا بود و دیگر هیچ نبود

کتاب «خدا بود و دیگر هیچ نبود» در واقع مجموعه تاریخ‌دار از دست‌نگاشته‌های شهید مصطفی چمران، بدون در نظر گرفتن موضوعی خاص است که فقط طبق زمان نگارش آنها دسته‌بندی شده است. آنچه در این نوشته‌ها نمایان است حرکت شهید چمران در طول زندگی خویش (آمریکا، لبنان و ایران) در مسیر الهی و نشان‌دهنده حالات عرفانی و عاشقانه اوست. این کتاب با مقدمه گردآورنده یعنی مهدی چمران آغاز می‌شود که در آن خلاصه‌ای از زندگانی شهید مصطفی چمران گنجانده شده است. در قسمت‌های بعد یادداشت‌های آمریکا، یعنی یادداشت‌هایی که در زمان تحصیل در آمریکا داشته است، دیده می‌شود.

اولین نوشته این قسمت در اوایل تابستان ۱۹۵۹ نگاشته شده است که در آن تصمیم شهید بر پرهیز از گناه و تسلیم در برابر خدا مشاهده می‌شود. در قسمت‌های بعدی یادداشت‌های لبنان درج شده که بخش اعظم این کتاب را در بر دارد و در انتهای آنها یادداشت‌های ایران گرد آمده است. در این قسمت تاریخ‌ها به صورت هجری شمسی است و تاریخ قسمت‌های گذشته همگی مطابق با تاریخ میلادی بوده است. دو دست‌نوشته نیز به خط خود شهید در انتهای کتاب وجود دارد که اولین دست‌نوشته با عبارت «خدا بود و دیگر هیچ نبود» آغاز می‌شود و گردآورنده براساس این دست‌نوشته نام کتاب را انتخاب کرده است و پس از این دو دست‌نوشته عکس‌هایی از شهید چمران در حالات نماز، رزم و تحصیل وجود دارد.

مرگ از من فرار می‌کند

این کتاب حاوی داستان‌هایی شنیدنی از عارف بی‌نظیر جبهه‌هاست؛ داستان‌هایی از روزهایی که مصطفی چمران در آمریکا درس می‌خواند، از روزهایی که در لبنان می‌جنگید، از روزهایی که در دهلاویه و سوسنگرد مسئول عملیات چریکی شده بود. نامه‌های خواندنی مصطفی به خدا، داستان زندگی عاشقانه او با همسرش، روایت شجاعت‌ها و کرامات مصطفی از زبان همسر او، همرزمان و دوستانش در این کتاب آمده است. سیر دلتنگی‌های چمران در آمریکا و فعالیت‌های اثربخش او درکنار امام موسی صدر و دلگرمی‌های او در جبهه‌های جنوب، عاشقانه‌های او با خدا و شخصیت علمی او چنان درکنار هم زیبا نشسته است که از شخصیت او، شخصیتی ناب و کم‌نظیر ساخته است.  این کتاب دربردارنده دو سفر است: سفر اول زندگی چمران را در آمریکا و لبنان به تصویر کشیده است و سفر دوم داستان رزم چمران در جبهه‌های ایران است. این کتاب مجموعه‌ای از خاطرات و توصیفات اطرافیان چمران از اوست.

انسان و خدا

یکی از ماندگارترین آثاری که از شهید چمران به‌جای مانده است، یک دوره سخنرانی علمی و عرفانی در کانون توحید در ایام ماه مبارک رمضان سال ۱۳۹۵ است که چهار سخنرانی آن در این کتاب، پس از حک و اصلاحی که لازمه تبدیل گفتار به نوشتار است، تنظیم و ارائه شده است.

رقصی چنین میانه میدانم آرزوست

یکی از جذاب‌ترین کتاب‌های نوشته‌شده در وصف شهید چمران، کتابی است با عنوان «رقصی چنین، میانه میدانم آرزوست». این کتاب حاوی نیایش‌ها و خاطرات شهید چمران است و با مقدمه برادرش آغاز می‌شود که در بخشی از آن آمده است: «پیش می‌تازم، دنیا بیاید و تماشا کند، بگذار همه ستارگان، همه سنگ‌ها، همه درخت‌ها، همه خانه‌ها شاهد باشند آسمان شاهد باش که در زیر سقف بلند تو، یک‌تنه با انبوهی کبیر از تانک‌ها و زره‌پوش‌ها و سربازان کفر روبه‌رو شدم، لحظه‌ای تردید به دل راه ندادم، ذره‌ای از فعالیت شدید دست برنداشتم، مثل ماهی درحال سرخ شدن از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌غلتیدم... .»

علی زیباترین سروده هستی

شهید مصطفی چمران یک شخصیت برجسته و بی‌نظیر در همه ابعاد بود و سلوکش در زندگی نشان می‌دهد شیفته مسلک و مرام امامان(ع) بود. بخشی از دست‌نگاشته‌های شهید چمران درمورد حضرت‌علی(ع) در این کتاب جمع‌آوری شده است که بسیار خواندنی و نشانگر روح عارفانه و لطیف شهید چمران است.

بینش و نیایش

این کتاب مجموعه یک مقاله و متن یک سخنرانی و گزیده‌ای از راز و نیازهای عاشقانه مصطفی چمران است. ازجمله نیایش‌های همیشه خواندنی و پرسوز این سردار رشید آخرین یادداشت مناجاتی اوست که لحظاتی قبل از شهادت در ماشین نوشته‌ است. او در این یادداشت از تک‌تک اعضا و جوارح خود عذرخواهی کرده و حلالیت می‌طلبد و به آنها مژده می‌دهد تا لحظاتی دیگر به آرامشی ابدی می‌رسند. البته لازم به ذکر است کتاب دیگری به نام «نیایش‌ها» از این شهید والامقام هم منتشر شده است که تمام نیایش‌های عارفانه آقای دکتر را در بر می‌گیرد.

چمران به روایت دیگران

نیمه‌پنهان ماه 1: چمران به روایت همسر

این کتاب، جلد اول از مجموعه کتاب‌های نیمه‌پنهان ماه است، روایت همسر شهید مصطفی چمران از اوست که از زاویه‌دید همسر این شهید تصویری برای مخاطب ارائه شده است. در پایان نیز مجموعه‌ای از عکس‌های این شهید گردآوری شده است.

غاده جابر در ابتدای این کتاب به آشنایی با چمران می‌پردازد و به یکی از برخوردهای چمران در قبال بی‌حجابی خود اشاره می‌کند: «یادم هست در یکی از سفرهایی که به روستاها می‌رفت، همراهش بودم. داخل ماشین هدیه‌ای به من داد - اولین هدیه‌اش به من بود و هنوز ازدواج نکرده بودیم - خیلی خوشحال شدم و همان‌جا باز کردم و دیدم روسری است، یک روسری قرمز با گل‌های درشت. من جا خوردم، اما او لبخند زد و به شیرینی گفت: «بچه‌ها دوست دارند شما را با روسری ببینند.» از آن وقت روسری گذاشتم و مانده. من می‌دانستم بچه‌ها به مصطفی حمله می‌کنند که چرا شما خانمی را که حجاب ندارد می‌آوری موسسه، اما برایم عجیب بود که مصطفی خیلی سعی می‌کرد - خودم متوجه می‌شدم - مرا به بچه‌ها نزدیک کند. می‌گفت: «ایشان خیلی خوبند. این‌طور که شما فکر می‌کنید، نیست. به‌خاطر شما می‌آیند موسسه و می‌خواهند از شما یاد بگیرند. ان‌شاءالله خودمان یادش می‌دهیم.» نگفت این حجابش درست نیست، مثل ما نیست، فامیل و اقوامش آن‌چنانی‌اند. اینها خیلی روی من تاثیر گذاشت. او مرا مثل یک بچه کوچک قدم به قدم جلو برد، به اسلام آورد. نُه ماه... نُه ماه زیبا باهم داشتیم و بعد ازدواج کردیم. البته ازدواج ما به مشکلات سختی برخورد.»

پرستوی دهلاویه

این کتاب اثری است در حوزه تاریخ شفاهی که در هفت فصل نوشته شده و سعی دارد با استفاده از اسناد و نامه‌ها و دست‌نوشته‌های به جامانده از آن شهید بزرگوار و خاطراتی که در گنجینه غبارگرفته از یاران او وجود دارد به زندگی پرماجرای شهید چمران بپردازد. «پرستوی دهلاویه» در قالب زندگینامه نوشته شده و علاوه‌بر جنبه‌های عرفانی زندگی شهید چمران به نقش او در فرماندهی ستاد جنگ‌های نامنظم و آزادسازی سوسنگرد توجه دارد.  این کتاب حاصل سه سال پژوهش و مصاحبه با دوستان شهید چمران در ستاد جنگ‌های نامنظم، همرزمان او در لبنان، خانواده و دو برادرش، مهدی و نصرالله چمران است.  در بخشی از این کتاب آمده است: «مصطفی چمران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشتاقانه همراه با گروه ٩٢ نفره نخبگان مذهبی و سیاسی لبنان به ایران آمد و به دیدار امام‌خمینی(ره) شتافت و بنا به توصیه امام راحل در ایران ماند. سپس برای فرونشاندن توطئه‌های جدایی‌طلبانه در کردستان ـ با آنکه معاون نخست‌وزیر بود ـ لباس رزم بر تن کرد و سلاح بر دوش گرفت و با سازماندهی و به‌کارگیری نیروهای مسلح و به‌خصوص قوای مردمی، به خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان انقلاب اسلامی برآمد و نام خود و پاوه و حوادث حماسه‌ساز آن و فرمان تاریخی امام‌خمینی(ره) را برای همیشه در تاریخ ثبت کرد. سپس با آغاز جنگ تحمیلی راهی خوزستان شد و فرماندهی نیروهای داوطلب مردمی ـ نظامی را تحت‌عنوان «ستاد جنگ‌های نامنظم» برعهده گرفت.»

چمران مظلوم بود

«چمران مظلوم بود» سومین کتاب از مجموعه «یاران ناب» سرگذشت‌نامه و خاطراتی از شهید چمران از زبان دوستان و هم‌رزمان او است. مطالب کتاب به‌طور مختصر و موجز، رویدادهای مهم زندگی این شهید را از زمان آغاز تحصیل در آمریکا تا روز شهادتش به تصویر می‌کشد. این رویدادها از زبان نزدیکان، دوستان، همسر و همرزمان این شهید بازگو شده‌اند و مبارزات این شخصیت، دیدارهایش با علما و بزرگان و شخصیت‌های سیاسی وقت، فعالیت‌های او در جنگ و حضورش در عملیات‌های گوناگون جنگی و رخدادهای زندگی خانوادگی او را دربردارد. کتاب با تصاویری از این شهید و سال‌شمار رویدادهای زندگی‌اش مستند شده است.

یادگاران

«یادگاران» عنوان کتاب‌هایی است که بنا دارد تصویرهایی از سال‌های جنگ را در قالب خاطره‌هایی بازنویسی‌شده، برای آنها که آن سال‌ها را ندیده‌اند نشان بدهد. این مجموعه راهی است به سرزمینی نسبتا بکر میان تاریخ و ادبیات، میان واقعه‌ها و بازگفته‌ها. خواندن‌شان تنها یادآوری است، یادآوری این نکته که آن مردها بوده‌اند و آن واقعه‌ها رخ داده‌اند؛ نه در سال‌ها و جاهای دور، در همین نزدیکی. نام چمران برای آنها که او را ندیده‌اند، تصویر مبهمی است از کسی که درس و دانشگاه را رها کرد و جنگید؛ تن به تن، سلاح به دست. او سال‌ها در لبنان با بچه‌های مدرسه جبل عامل زیست و زیستن را آموخت و جنگید و جنگیدن را آموخت و عاشق شد و عشق ورزیدن را آموخت. جلد اول از مجموعه «یادگاران» مشتمل بر خاطراتی کوتاه از شهید مصطفی چمران است.  در بخشی از این کتاب آمده است: «از اهواز راه افتادیم؛ دو تا لندرور. قبل از سه‌راهی ماشین اول را زدند. یک خمپاره هم سقف ماشین ما را سوراخ کرد و آمد تو، ولی به کسی نخورد. همه پریدیم پایین، سنگر بگیریم. دکتر آخر از همه آمد. یک گل دستش بود. مثل نوزاد گرفته بود بغلش. گفت: کنار جاده دیدمش. خوشگله؟»

  سه روایت از چمران

«سه روایت از چمران: گفت‌وگو با مادر شهید، عادل عون، خلبان عودی» نوشته امیرحسین انبارداران است. در این کتاب سه گفت‌وگو درباره شهید چمران به چاپ رسیده است. اولین گفت‌وگو با مادر شهید چمران است. گفت‌وگوی دوم با عادل عون صورت گرفته که مسئول وقت دفتر جنبش امل در تهران است. وی در گفته‌های خود از تاثیر فراوان چمران در جنوب لبنان و مسائلی که در لبنان بر شهید چمران گذشته، سخن می‌گوید. آخرین گفت‌وگو با یکی از یاران نزدیک شهید چمران، امیر خلبان محمدکریم عابدی است که درباره ویژگی شخصیت شهید چمران سخن گفته است.

 مصطفی چمران

کتاب مصطفی چمران نوشته‌ امیر صادقی به بررسی زندگی، شخصیت و مبارزات این شهید بزرگوار می‌پردازد. در بخشی از این کتاب آمده است: «کم‌کم بچه‌ها یاد می‌گرفتند بگویند ما این را می‌خواهیم و آن یکی را نمی‌خواهیم. یکی از دختران مدرسه‌ صنعتی جبل عامل که جرات اظهارنظر را از مصطفی یاد گرفته بود، رفت پیش مدیر مدرسه و گفت که ما معلم قرآن می‌خواهیم. کلاس نقاشی یا موسیقی نمی‌خواستند و به اینکه مدیر از طرف خودش تصمیم گرفته بود به جای معلم نقاشی، معلم رقص بیاورد، اعتراض کرد. می‌گفت ما این را نمی‌خواهیم! مدیر هم برگشت گفت: شما دیگر محصل مدرسه ما نیستید! و دختر هم شروع کرد به بحث کردن. دیر از جواب دادن فرار می‌کرد، آخر گفت: شما از کی می‌توانید بگویید «باید»؟ دختر هم جواب داد: من تنها نمی‌گویم، ما می‌گوییم، آقای مدیر یک خنده تمسخرآمیزی کرد که مثلا شما از کی آدم شده‌اید؟!»

 رستاخیر پاوه

کتاب «رستاخیز پاوه»، داستانی برگرفته از واقعیات غائله پاوه در مرداد سال 1358 است که به قلم محترم استکی از سوی نشر ستارگان درخشان منتشر شده است. نویسنده، فضای شهر پاوه را در روزهای فرماندهی مدافعان شهر توسط شهید مصطفی چمران تصویر می‌کند.. اثر حاضر تلاشی برای نشان دادن گوشه‌ای از جنایات عناصر ضدانقلاب در شهر کوچک پاوه و نیز آشنا کردن نوجوانان و جوانان با حوادث اوایل انقلاب است. رویدادهای داستان که به‌صورت مستند گزارش شده‌اند، حوادث مهم تاریخ معاصر ایران، ازجمله جنگ ایران و عراق، خیانت‌های منافقان و ترورهای پی‌درپی آنان در شهرهای مختلف، مشکلات مختلف مرزی، بحران شهرهای کردستان و اتفاقات ریز و درشت شهرستان پاوه را بازگو می‌کند.

 اینجا چه می‌کنی گل سرخ

این کتاب، براساس زندگی شهید مصطفی چمران به قلم اصغر فکور است و توسط نشر شاهد به چاپ رسیده، «اینجا چه می‌کنی گل سرخ؟» به هشت داستان کوتاه مستقل، با عناوین «تو نابغه‌ای»، «کلاس خونی»، «خداحافظ!»، «اینجا آمریکاست»، «گوش کن چمران!»، «بزرگِ کوچک»، «خدایا احساس مرا سنگ کن» و «اینجا چه می‌کنی گل سرخ؟» پرداخته است.

 دلم برایش تنگ شده

در این کتاب، بخش‌هایی از زندگی شهید مصطفی چمران در قالب داستان توسط محمدعلی جعفری بیان شده است. این کتاب که مجلدی از مجموعه «سرداران ایران» است، با هدف شناساندن بیشتر و بهتر شخصیت دکتر چمران و آموزش میهن‌پرستی، آزادگی، تلاش و مجاهدت به نوجوانان و جوانان تدوین شده است. نگارنده در قالب داستان، فعالیت‌های مصطفی چمران در دوران دفاع مقدس را شرح داده و می‌کوشد به اقتضای سخن، زوایایی از شخصیت، دلاوری، اندیشه‌های آزادمنشانه، بندگی خالصانه و اعتقادات روشنفکرانه این شخصیت را به مخاطب نوجوان و جوان شناسانده و به دور از هرگونه سونگری و سخن‌های شعارگونه حق مطلب را درباره چمران و آرمان‌هایش ادا کند.