از وعده‌ها تا عملکرد دولت روحانی در حوزه کتاب
عاطفه جعفریعاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: حالا که به پایان دولت فعلی بعد از 8 سال نزدیک می‌شویم، بار دیگر اتفاق‌هایی را که در این دو دوره در حوزه کتاب و نشر رقم خورده است، بازخوانی می‌کنیم. اگرچه هر آنچه رخ داده، دارای جزئیاتی است که در یک کوتاه‌نوشته نمی‌گنجد، اما تلاش کردیم با مرور وعده‌های مدیران فرهنگی دولت روحانی و آنچه در این 8 سال رقم زدند، خیلی کوتاه به موضوع نشر و کتاب در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بپردازیم. ازنظر آماری هم نگاهی داشتیم به اینکه وضعیت کتاب از سال 92 تا 1400 چه تفاوت‌هایی کرده است.
وعده‌های داده‌شده دولت‌های یازدهم و دوازدهم در حوزه نشر
از همان ابتدای شروع کار دولت یازدهم و حتی در تبلیغات انتخاباتی در حوزه نشر و کتاب، چند موضوع برای رئیس دولت در این حوزه موردتوجه قرار داشت. اولین مساله موضوع ممیزی در حوزه نشر بود و بعد هم تنوع و چاپ کتاب و به معنایی دیگر، افزایش تیراژ در اولویت قرار داشت. در این بخش نگاهی داشتیم به وعده‌های چندساله دولت تا بدانیم کدام‌یک از این وعده‌ها محقق شده است.
ممیزی و نظارت بعد از چاپ
هنگام تبلیغ‌های انتخاباتی در سال 1392 حسن روحانی در حوزه کتاب به دو موضوع اشاره کرد که به گفته خودش برای دولت او این دو مورد بسیار مهم و حیاتی بود.
او در بیشتر میتینگ‌های تبلیغاتی‌اش به مساله ممیزی اشاره می‌کرد و می‌گفت: «نباید در انتشار کتاب زیاد در ممیزی‌ها سختگیری شود. نظارت را می‌شود به بعد از چاپ نیز منتقل کرد، زیرا چاپ‌های اول عموما کم‌تیراژ هستند. من به ممیزی قبل از نشر اعتقادی ندارم.» در افتتاحیه بیست‌وهفتمین دوره نمایشگاه کتاب، او بازهم به موضوع ممیزی اشاره کرد و گفت: «باید تشخیص خوب و بد را به صاحب‌نظران واقعی و انجمن‌ها و اصحاب قلم و فکر واگذار کنیم و بدانیم هیچ‌کس در ممیزی بالاتر از وجدان عمومی و افکار عمومی نیست. آنها بهترین ممیزان جامعه هستند. می‌دانند به استقبال چه کتابی بروند و چه کتابی را در گوشه انزوا قرار دهند.» او در افتتاحیه بیست‌وهشتمین نمایشگاه کتاب هم باز موضوع ممیزی را مطرح کرد و گفت: «اصول ما برای نشر باید کاملا شفاف، روشن و کوتاه باشد. اگر نظارت‌ها سلیقه‌ای شود آن‌وقت چاپ اول مجاز، چاپ دوم ممنوع و چاپ سوم مستحب می‌شود، چون سلیقه‌ای است. خدا نکند که روزی این‌گونه موضوعات جناحی شود و منافع شخص، گروه و جمع مدنظر قرار گیرد. نباید کتاب، نوشتار و شعر کسی در سخن‌های مختلف گرفتار شود و این موضوع را بارها در دولت و به وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام کرده‌ام که باید امور مربوط به این حوزه به صاحب‌نظران واگذار شود. اینکه کتاب خوب یا بد است یا قابل نشر هست یا نیست باید به انجمن نویسندگان و ناشران واگذار شود و بی‌تردید این نهادهای مدنی کار خود را دقیق‌تر انجام می‌دهند.»
تنوع‌بخشی به کتاب‌ها
روحانی در میتینگ‌های تبلیغاتی و حتی در افتتاحیه نمایشگاه کتاب بسیار روی موضوع تنوع در نشر تاکید می‌کرد و می‌گفت: «تنوع‌بخشی به بخش کتاب سبب افزایش علاقه نسل جوان به کتابخوانی خواهد شد.»
وظیفه دولت دربرابر ناشران
حسن روحانی که حالا دو سال از حضورش به‌عنوان رئیس‌جمهور گذشته بود و مطمئنا شناخت بیشتری نسبت‌به اوضاع نشر پیدا کرده بود، در افتتاحیه بیست‌وهشتمین نمایشگاه کتاب وظایف دولت درمقابل ناشران را برشمرد و تاکید داشت که باید همه این وظایف انجام بگیرد و گفت: «کتاب یک مجموعه است از مولف و مترجم گرفته تا آن ویراستار و حروفچین و چاپخانه، توزیع و نشر همه دست‌به‌دست هم می‌دهند تا کتابی نوشته شود و به دست اهل آن رسانده شود. برای این کار دولت حداقل در زمینه سخت‌افزاری احساس وظیفه می‌کند، برای اینکه همه وسایل سخت‌افزاری دراختیار مؤلفان، نویسندگان، ناشران، موعظان، نمایشگاه و فروشگاه‌ها قرار داده شود و در زمینه نرم‌افزاری ما کار را سهل و سهل‌تر کنیم.»
مکانی مستقل برای نمایشگاه کتاب
همه روسای‌جمهور در زمان تصدی پست ریاست‌جمهوری به موضوع داشتن مکانی مستقل برای نمایشگاه کتاب تاکید داشتند، اما درنهایت این اتفاق تا به امروز در هیچ دولتی نیفتاده است. حسن روحانی هم در افتتاحیه بیست‌ونهمین نمایشگاه کتاب و حضور سه‌ساله‌اش در دولت درمورد این موضوع گفت: «فضای جدید به‌وجود آمده در جامعه نیازمند وجود زیرساخت‌هایی در کشورمان است و داشتن نمایشگاه بین‌المللی یکی از آن زیرساخت‌ها است. امروز نیازمند نمایشگاهی در حوزه کتاب هستیم که بتوانیم محصولات خود و دیگران را در فضایی مناسب عرضه کنیم. احداث مجموعه آبرومند نمایشگاهی در تهران، پاسخ به نیازی مهم برای تعامل و گفت‌وگوی داخلی و خارجی است.»
رونق کتابفروشی‌ها
حسن روحانی در سال دوم حضورش در دولت بر رونق کتابفروشی‌ها تاکید کرد و در اردبیهشت‌ماه سال 94 این موضوع را مهم دانست و گفت: «اینکه گفته می‌شود نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال گذشته سه میلیون نفر بازدیدکننده داشته، جای خوشبختی دارد، اما به همین نسبت باید کتابفروشی‌های ما در سطح شهر تهران، استان‌ها، روستاها و بخش‌ها پررونق باشد. موضوع کتابفروشی‌ها بسیار مهم است. همین‌طور کتابخانه‌های عمومی ما نیز باید مراجعه‌کننده داشته باشند و اگر کتابخانه‌های عمومی ما خلوت باشند، درواقع ما هنوز در این جهت مشکل داریم و هنوز آشتی کامل با کتاب تحقق پیدا نکرده است. راهی وجود ندارد مگر آنکه کتاب خریدن و کتابخوانی وارد سبک زندگی ما شود و تا اینچنین نشده است، ما نمی‌توانیم مشکلات را حل کنیم.»
بالا رفتن تیراژ با افزایش ویترین کتاب
موضوع تیراژ همیشه در کشورمان یک موضوع مهم تاثیرگذار بوده است؛ اینکه زمانی در کشورمان کتاب‌ها تیراژهای 5 تا 10 هزارتایی داشتند و به یک‌باره به تیراژ تک‌نسخه‌ای رسیدیم که خودش بحران بزرگی است. سال 1394 که دوسال از عمر دولت یازدهم گذشته بود، سیدعباس صالحی که در آن زمان معاون فرهنگی وزیر ارشاد بود، موضوع کم شدن تیراژ کتاب‌ها را مطرح کرد و راه‌حل این موضوع را در ارتقای فرهنگ کتابخوانی و افزایش ویترین برای کتاب دانست.
افزایش کارخانه‌های کاغذ
سال 92 که دولت یازدهم کارش را شروع کرد، با یک بحران به اسم کاغذ هم روبه‌رو بودند. همه حوزه نشر با هم برای این موضوع تلاش می‌کردند تا قیمت کاغذ را با راه‌حل‌های منطقی و درست پایین بیاورند. بعد از بازدیدی که رهبر انقلاب از نمایشگاه کتاب داشتند، به وزیر ارشاد برای مساله کاغذ و تولید کاغذ داخلی تاکید ویژه‌ای شد. رئیس‌جمهور و وزرای ارشاد و صمت هم با هم جلسات زیادی گذاشتند و تاکیدشان بر افزایش تولید کاغذ داخلی بود تا بتوانیم کاغذی که موردنیازمان است را در کشورمان تولید کنیم و دیگر آنچنان به واردات کاغذ احتیاج نداشته باشیم.
وعده‌هایی که سرانجام نداشت
با گذشت هشت‌سال از روی کار آمدن دولت‌های یازدهم و دوازدهم در حوزه کتاب و نشر باوجود همه وعده‌هایی که در بالا ذکر شد، می‌شود گفت بیشتر این وعده‌ها به مرحله اجرا نرسید و تقریبا هیچ‌کدام عملی نشد.
رونقی که نیست
رئیس‌جمهور که به موضوع رونق کتابفروشی‌ها اشاره کرده بود، حالا در سال 1400 با بررسی‌هایی که انجام دادیم، نشان می‌دهد نه‌تنها رونق به کتابفروشی‌ها برنگشته است، بلکه خیلی‌ها شغل‌شان را تعطیل کرده و ترجیح دادند در این شرایط اقتصادی کتابفروشی نداشته باشند. جدول زیر نشان می‌هد در این هشت‌سال چند کتابفروشی تعطیل شده و چند کتابفروشی متولد شده است.
جدول آماری کتابفروشی‌های تعطیل‌شده و افتتاح‌شده در دو دولت حسن روحانی
قیمت نجومی کتاب نتیجه قیمت زیاد کاغذ
اوضاع کاغذ در کشورمان دقیقا مانند فرزندی است که هیچ‌کس مسئولیتش را نمی‌پذیرد و برای همین بیشترین نوسان قیمت را همیشه کاغذ دارد و همه وعده‌ها برای تولید کاغذ داخلی تا الان به هیچ رسیده است. جدول زیر قیمت کاغذ را از ابتدای دولت یازدهم تا انتها به‌همراه متوسط قیمت کتاب نشان می‌دهد.
کاهش تیراژ و چاپ کتاب
تعداد تیراژ برای حوزه نشر بسیار مهم است؛ اینکه کتاب‌ها در چند نسخه منتشر می‌شوند، همیشه یک موضوع حساس و مهم به‌شمار می‌رود، اما در وضعیت فعلی و سال 1400 باید گفت اوضاع خوبی در این حوزه نداریم، همان‌طور که در چاپ کتاب هم به‌نسبت شرایط، خیلی خوب نیستیم جدول زیر از شروع دولت یازدهم تا پایان دوره چهارساله و شروع دولت دوازدهم و تا به الان نشان‌دهنده وضعیت اسفبار چاپ کتاب و تیراژ آن است. آمار چاپ ممکن است بالا و پایین بیاید، اما مهم‌تر از آن همان شمارگان یا تیراژ است که دارد ما را به مرحله تک‌نسخه‌ای شدن می‌رساند.
تنوع‌بخشی که به عدم نظارت رسید
دولت یازدهم شعارش در حوزه کتاب را با تنوع‌بخشی در این حوزه شروع کرد، اما درنهایت به جایی رسیدیم که آنقدر نظارت‌ها ضعیف بود که هیچ‌کدام از وعده‌ها محقق نشد و این روزها شاهد این هستیم که بسیاری از ناشران برای حضور در حوزه کتاب به قاچاق کتاب روی می‌آورند و با چاپ کتاب‌های ترجمه‌شده توسط ناشری که حق رایت آن را خریده، خیال خودشان را راحت می‌کنند و درنهایت شاید کتاب‌های منتوع وجود داشته باشد، اما ناشری که برای چاپ یک کتاب خارجی حق رایت پرداخته است، درنهایت بسیار متضرر می‌شود و تصمیم می‌گیرد دیگر این کار را انجام ندهد.
