الگوبرداری یا کپی‌کاری؟ مساله این است

عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: اوایل سال یادداشتی در مورد برنامه عصر جدید نوشتم و مقایسه‌ای داشتم بین این برنامه و برنامه‌های مشابه که در دنیا ساخته می‌شود. عصر جدید برنامه‌ای است که خالقش ما نبودیم، همه چیز را از برنامه‌های مشابه خارجی برداشتیم و بعد هم اجرایش کردیم. در روند کار همه چیز دچار تغییر شد و احسان علیخانی به‌عنوان سازنده این برنامه همه سعی‌اش را کرد تا برنامه‌ای تحویل مخاطب بدهد که ایرانی است و فقط با الگوی خارجی اجرا نشده است. البته در این میان ممکن است خیلی چیزها هم از دست برنامه‌ساز خارج شود و بالاخره شباهت با برنامه‌های خارجی بیرون بزند. غرض اینکه اقبال مخاطب از عصر جدید، توجیه کپی کردن از برنامه‌های خارجی را فراهم کرد و مدیران تلویزیون گویا روند تازه تولید برنامه را با همین شیوه کپی‌کاری در پیش گرفتند.

یکی از برنامه‌هایی که اخیرا ساخته شده است برنامه «میدون» است که از شبکه سوم سیما پخش می‌شود. برنامه‌ای که به گفته سازندگانش از یک برنامه خارجی الگو گرفته شده و همه تلاش‌شان را کرده‌اند که فقط الگو را از آن برنامه بگیرند. به گفته تهیه‌کننده برنامه: «ما از ابتدا که برنامه را با این ایده شروع کردیم در دل برنامه‌های اقتصادی تلویزیون کار انجام می‌دادیم و درنهایت با رسیدن به این برنامه فعلی یعنی «میدون» سعی کردیم که ایده ایرانی کار را دربیاوریم. در ابتدا خیلی‌ها می‌گفتند که برنامه کپی شده و ما هم این مساله را نفی نکردیم چون در داخل تا به حال چنین برنامه‌ای را نداشتیم که بتوانیم در مورد کسب‌وکارها صحبت کنیم اما آنقدر روی ایده و سوژه‌ها کار کردیم تا درنهایت یک برنامه ایرانیزه شده را خلق کنیم. هنوز هم گاهی به ما می‌گویند که کپی شده است. اما الان برای این مساله که کپی صفر نکرده‌ایم دلیل داریم. چون اتاق فکری که پشت صحنه وجود دارد از روز اول سعی کرده‌ تا مساله ایرانی بودن را مدنظر داشته باشد و به آن بی‌توجه نباشد و نباشیم.»

در حقیقت مهم نیست که چه کسی اولین بار یک برنامه را خلق می‌کند، مهم این است که اگر از یک برنامه الگو گرفته می‌شود به این معنا نیست که صفر تا 100 آن از دکور و طراحی و شکل اجرا کپی شود. کم نداریم برنامه‌هایی که همین کار را هم کرده‌اند. مثلا مسابقه «برنده باش» یکی از همین مسابقه‌های کپی شده بود که بدون هیچ تغییری روی آنتن رفت. این مسابقه در کشورهای دیگر به اسم میلیونر شو پخش می‌شود و مخاطبان را سرگرم می‌کند. یادم می‌آید که برای گرفتن گزارش از پشت صحنه این برنامه که رفتم، یکی از عوامل برنامه گفت تهیه‌کننده اعتقاد دارد که باید همه چیز برنامه حتی دکوری که استفاده می‌شود مانند برنامه‌های مشابه خارجی‌اش باشد. حتی نوع سوالات که روی مانیتور می‌آید و مخاطب از تلویزیون می‌بیند. درنهایت این برنامه به خاطر نوع برنده شدن مخاطبان که به قمار تعبیر می‌شد، از کندآکتور شبکه سه سیما حذف شد. حتی اجرای برنامه هم که محمدرضا گلزار آن را به عهده داشت، مشابه اجرای برنامه‌های خارجی بود و هیچ خلاقیتی برایش در نظر گرفته نمی‌شد.

اما کدام کپی کردن مذموم و ناخوشایند؟ کپی کردنی که دست‌وبال خلاقیت در تولید را ببندد و نتواند برنامه را یک گام جلوتر از آثار پیشینی‌اش ببرد. گفته می‌شود که آیتم‌هایی از برنامه «خندوانه» هم از یک برنامه خارجی الهام گرفته شده است یا حتی طراحی و حضور عروسک «جناب خان» را در نمونه‌های خارجی‌اش دیده بودیم. اما لهجه، شکل بیان و طرح برخی مسائل از زبان این عروسک بنفش، فضای برنامه را ایرانی کرده بود. موضوعات متنوعی که در برنامه گنجانده شده بود، باعث شد که خندوانه به یکی از برنامه‌های خوب تلویزیون بدل شود تا جایی که به گفته تهیه‌کننده بعد از تمام شدن برنامه، خیلی‌ها خواهان ساخت مجدد آن بودند و از روند ساخت اظهار رضایت می‌کردند.

البته یک مساله مهم در تولید این مدل برنامه‌هایی که الگو‌برداری می‌شوند(نگوییم کپی) وجود یک تیم قوی در پشت صحنه است. یک تیم قوی نویسندگی که در کنار کارگردان و تهیه‌کننده و مجری بتوانند، بهترین عملکرد را داشته باشند. از این مدل می‌توان برنامه «ماه عسل» احسان علیخانی را نام برد که چند سال پشت سر هم فقط‌وفقط با یک تیم برنامه را به روی آنتن برد و با وجود اینکه از این مدل برنامه در کشورهای مسلمان مانند ترکیه هم وجود داشت اما اتاق فکر توانمند پشت برنامه توانست «ماه عسل» را به یکی برنامه‌های موفق تلویزیون بدل سازد به‌طوری که دو سال است جایش روی آنتن خالی است و خیلی‌های دیگر با کپی کردن از آن در آرزوی «ماه عسل» شدن هستند.