اطلاعات اشتباه برخی مسئولان عالی رتبه اجرایی درباره ورود ایران به سال‌های پربارش الگوی مصرف را تغییر داد
ابوالقاسم رحمانیبه گزارش «فرهیختگان»، از همان دوران مدرسه تا همین الان، پرتکرارترین محتوای جغرافیایی و زیست‌محیطی که در گوش‌مان خواندند و مرور کردیم، این بود که ایران در منطقه آب‌وهوایی گرم‌وخشک قرار دارد و همین یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که ما خیلی روزهای بارانی نداریم، همیشه مشکل آب و کم‌آبی داریم و هوای گرم را بیشتر از هوای سرد تجربه خواهیم کرد. با یک چنین پیش‌فرضی می‌توان به‌راحتی از کنار کم‌بارشی‌ها گذشت و ادعاهایی مبنی‌بر ورود به دوره ترسالی یا خشکسالی را هم خیلی جدی نگرفت. طبیعی هم هست، همان‌طور که وقایع سیاسی و تاریخی نیاز به جریان‌شناسی دارند و با خواندن تاریخ گذشته می‌توان خیلی از آنها را فهم و تحلیل کرد، برای وقایع و اتفاقات آب‌وهوایی هم ماجرا از همین قرار است. اگر دوره بررسی‌ها را به‌جای سال آبی فعلی و گذشته، دوره‌های 50 ساله یا بیشتر درنظر بگیریم، می‌بینیم وضعیتی که در آن قرار داریم، خیلی هم غیرطبیعی نیست و این ترسالی‌ها و خشکسالی‌های شدید هم رویه نیستند، استثناهایی هستند که ممکن است هر زمان و سال و روز و ماه دیگری هم ایجاد شوند. با این مقدمه سراغ وضعیت بارشها در سال آبی جدید، یعنی از اول مهرماه امسال تا دیروز می‌رویم تا بعد از مشاهده اطلاعات و آمار و اعداد موجود، نظرات کارشناسان را هم در ارتباط با وضعیت فعلی و آینده داشته باشیم. وضعیتی که در یک جمله «اصلا خوب نیست.»
امسال، 40درصد کم‌بارش‌تر از پارسال!
براساس گزارش بارندگی روزانه به تفکیک حوضه‌های آبریز دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت مدیریت منابع آب ایران وزارت نیرو ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر لغایت 24 بهمن سال آبی 1400-1399 بالغ‌بر 93 میلیمتر است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت(125 میلیمتر) 26درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته(154 میلیمتر) 40درصد کاهش را نشان می‌دهد. ضمنا حجم بارش اول مهر تا پایان 24 بهمن معادل 153.267میلیارد مترمکعب است.
کم‌بارشی به‌دلیل عدم تزریق رطوبتی مناسب
در ارتباط با وضعیت موجود و آینده آب‌وهوایی کشور ابتدا با صادق ضیائیان، مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی گفت‌وگویی انجام دادیم و او در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «همان‌طور که شما بیان کردید، در سال آبی جاری کمبود بارش وجود دارد اما ابتدای پاییز کم‌بارشی زیادی داشتیم، بعد چند سامانه بارشی داشتیم که خیلی حجیم بودند و سیل‌های زیادی را در خوزستان، بوشهر و... ایجاد کرد و موجب شد وضعیت ما کمی بهبود یابد ولی مجدد با آغاز فصل زمستان کم‌بارشی داشتیم. اگرچه سامانه‌های متعددی کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌داد، اما به‌دلیل اینکه تزریق رطوبت مناسبی نداشتند بارش خوبی نداشتیم، به‌طوری‌که ما درحال حاضر کمبود بارش را در سراسر کشور داریم که نسبت به بلندمدت 31درصد کاهش دارد و نسبت به سال گذشته 40درصد کاهش بارش را نشان می‌دهد، بااین‌حال سال گذشته ملاک خوبی برای سنجش نیست، چون سال پربارشی بود ولی نسبت به بلندمدت 31درصد کاهش بارش داریم.»
بارش‌های اسفند کم‌بارشی‌های گذشته را جبران نمی‌کند
ضیائیان ادامه داد: «آنچه نقشه‌های هواشناسی نشان می‌دهد در پایان هفته پیش‌رو سامانه بارشی کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، روزهای چهارشنبه بارش را در نیمه غربی خواهیم داشت، پنجشنبه همین‌طور؛ نوار شمالی بارش را خواهیم داشت و در روزهای بعد هم بارش‌های پراکنده‌ای تا اواسط هفته آینده یعنی دو هفته بعد را شاهد خواهیم بود ولی این بارشها نسبت به آنچه متوسط بلندمدت است، مقادیر قابل‌توجهی نیست و نمی‌تواند کمبود بارشی‌ای را که داشتیم و داریم، جبران کند. آنچه پیش‌بینی شده، این است که در بهترین شرایط ما بتوانیم اسفند یا در ادامه بهمن‌ماه، بارندگی نرمالی داشته باشیم که حتی اگر در بهترین شرایط هم باشد، این کم‌بارشی ما جبران نمی‌شود. تنها امید ما به این است که بارش‌های موردی و حجیم اتفاق بیفتد تا بتواند قدری از کمبود بارشها را جبران کند ولی در حالت معمول آنچه انتظار می‌رود بارش‌های حجیمی که در یک یا دو سامانه اتفاق می‌افتد، نیست و این مدل از بارشها هم اساسا در پیش‌بینی‌های فصلی قابل تشخیص نیست. پیش‌بینی بارش‌های سیل‌آسا فقط چند روز قبل قابل‌تشخیص است ولی امید داریم در اسفند بارشها به‌صورت نرمال باشد. بعید می‌دانم این بارشها تا آخر اسفند هم مافات کم‌بارشی‌های اخیر را جبران کند.»
این تصور که وارد دوره ترسالی شده بودیم اشتباه بود!
مدیرکل پیش‌بینی و هشدار سریع سازمان هواشناسی در پاسخ به اینکه سال‌های گذشته عده‌ای اعتقاد داشتند که ما وارد دوره ترسالی شده‌ایم و... پس آن ادعاها چه شد و اساسا چنین چیزی وجود داشت یا خیر، گفت: «این را نمی‌دانم چه کسی بیان کرده است. این مطلب را هیچ مرجعی از سازمان هواشناسی کشور عنوان نکرده است. این درست نیست که ما وارد دوره ترسالی شده‌ایم. براساس آنچه چندین سال قبل هم گزارش دادیم از نظر تغییر اقلیم و سناریوهایی که در تغییر اقلیم وجود دارد، 50 سال آینده و 100 سال آینده تعداد سال‌های خشک ما به‌مراتب بیش از تعداد سال‌های تر است. سال خشک در کنار سال تر معنا پیدا می‌کند. یعنی اگر سال تر وجود نداشته باشد، سال خشک هم بی‌معناست ولی درمجموع در آینده تعداد سال‌های خشک ما بیش از تعداد سال‌های تر خواهد بود. برای برنامه‌ریزی‌های طولانی‌مدت نیاز است کشور ما که خشک و نیمه‌خشک است، توجه بیشتری به منابع آبی داشته باشد. مشخص است که در آینده قطعا وضع بارندگی‌ها و آب‌وهوا بهتر نخواهد شد، چون نیاز بشر افزوده می‌شود، نیاز به آب بیشتر می‌شود و باید تمهیداتی برای مصرف بهینه اتخاذ شود و تمام مشاغل و اهداف و برنامه‌ریزی‌های خود را به سمت‌وسوی شغل‌هایی ببریم که کم‌آب‌بر هستند و پایداری بیشتری دارند.»
اقلیم ما رو به خشک‌تر شدن است و بارندگی‌ها کمتر می‌شود
در ادامه احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به وضعیت آب‌وهوایی و همچنین میزان بارندگی‌ها در سال آبی فعلی پرداخت و گفت: «ما کشوری هستیم که در منطقه جنب حاره قرار داریم. شمال آفریقا، کشورهای خاورمیانه و... مناطقی هستند که در جنب مناطق استوایی یا حاره‌ای قرار دارند. در کشورهای جنب حاره‌ای نوسانات بارش سالانه زیاد است یعنی یک سال ممکن است بارش به دو برابر مقدار نرمال برسد و سال بعد شاهد هستید نصف مقدار نرمال است. بارش کلی آنها کم است یعنی در حد یک‌سوم و یک‌چهارم بارش جهانی است؛ یعنی اگر در دنیا هزار میلیمتر بارندگی به‌طور متوسط داشته باشیم، در کشور ما حدود 50-40 میلیمتر است. مقدار بارش سالانه ما خیلی کمتر از متوسط جهانی است و دومین نکته این است در منطقه‌ای مشابه عرض‌های جغرافیایی ما نوسانات سالانه زیاد است و این اقلیم منطقه ماست. همین مقادیر کم‌بارش را از 50-40 سال گذشته بررسی کنیم، می‌بینیم که بارش متوسط کشور ما از حدود 270-260 میلیمتر به 240-230 میلیمتر رسیده است. حدود 40 میلیمتر در این 50 سال گذشته یا حدود 0.9 میلیمتر در هر سال کاهش داشته است. این روند کلی است ولی این خشکسالی‌ها و ترسالی‌ها سینوسی بوده است. مثلا دو سال بارندگی زیاد بود و دو سال بارندگی کم بود یا سه سال افزایش بارندگی داشتیم و دو سال متوسط بوده است. بعد از چند سال دوباره کمتر از نرمال بوده است. این سیمای کلی بارش در کشور ماست. با این اوصاف اگر به دو دهه اخیر محدود شویم تعداد خشکسالی‌ها از تعداد ترسالی‌ها بیشتر است و این نشان می‌دهد اقلیم ما رو به خشک‌تر شدن است و بارندگی‌ها کمتر می‌شود. از سوی دیگر دما بالاتر می‌رود. متوسط دمای کشور ما رقم صعودی در 50 سال گذشته داشته است. دما وقتی بالاتر می‌رود شدت تبخیر و تعرق یا پتانسیل تبخیر و تعرق افزایش می‌یابد. به نوعی نیاز کشاورزی افزایش می‌یابد و نیاز گیاهان بالاتر می‌رود به‌خاطر اینکه تعرق زیادی می‌کنند. سال گذشته هم بیان کرده بودم نباید این‌طور تصور کرد که چون دو سال بارندگی‌ها زیاد بوده، سال بعد هم این‌گونه است. این سندیت ندارد. کسانی که این صحبت‌ها را بیان می‌کنند دلیل قانع‌کننده‌ای ارائه نمی‌کنند. براساس تغییرات بلندمدت اقلیمی حدس‌هایی می‌زنیم. همواره اگر بگوییم ترسالی یا خشکسالی است اقلا یک شاخص و دلیلی برای این حرف باید وجود داشته باشد. متاسفانه این جملات همین‌طوری بیان شد و دقتی در آن وجود نداشت. دلیل قانع‌کننده‌ای وجود نداشت که جامعه هواشناسی را قانع کنند.»
ما آب حاصل از بارندگی‌های آینده را هم پیشخور کردهایم!
وظیفه با انتقاد از کسانی که ادعا کردند ما وارد دوره ترسالی شده‌ایم، گفت: «اینکه برخی می‌گویند وارد ترسالی شده‌ایم و... اثرات بدی در جامعه دارد و همه آن اقداماتی که برای نگهداشت آب، ذخیره آب، صرفه‌جویی و... وجود دارد، زیر سوال می‌رود. برخی عنوان می‌کنند چرا کشت برنج در استان‌ها محدود می‌شود؟ درحالی‌که این‌طور نیست، دو سال ترسالی به معنای ترسالی در سال‌های بعد هم هست. قبل از سال 98-97 که سال پربارشی داشتیم 11 سال به‌صورت ممتد خشکسالی پیوسته داشتیم. 11 سال به‌طور پیوسته بارندگی کشور از مقدار نرمال بلندمدت پایین‌تر بود و همان بلایی سر بخش آب کشور آمد که شما الان شاهد هستید. مقدار آب‌های زیرزمینی غالب دشت‌ها در وضعیت بحرانی است یا اصطلاحا دشت‌های ممنوعه هستند. حفر چاه جدید ممنوع است، برداشت آب اضافه‌تر از آنچه در برنامه است، ممنوع است. اینها اموری است که به‌صورت رسمی وجود دارد ولی به‌صورت غیررسمی چاه‌هایی که فاقد پروانه و مجوز هستند، زیادند و تعداد آنها از چاه‌های مجاز هم بیشتر است. اگر بارش نرمال و فراتر از نرمال هم داشته باشیم باز آنقدر پیش‌دستی و پیشخور کردهایم که وضعیت اصلا مناسب نیست. صحبت از این است که پایین رفتن آب‌های زیرزمینی در دشت‌ها باعث می‌شود تاسیسات احداث‌شده در این مناطق هم در معرض آسیب باشند. فرض کنید جاده‌ها، راه‌آهن، ابنیه و... احتمال آسیب دارند یا احتمال فروریزش جاده‌ها می‌رود؛ به‌خاطر اینکه آب زیرزمینی به حدی پایین رفته که این خاک هر لحظه ممکن است پایین بنشیند و خسارت وارد کند.»
در نیمه شرقی و جنوبی کشور با شرایط خشکسالی مواجهیم
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در ارتباط با وضعیت بارندگی در سال آبی فعلی افزود: «امسال براساس آنچه تاکنون بررسی کردهایم، دما به‌خصوص در نیمه غربی نرمال و تا زیر نرمال است، به‌شدت آنومالی مثبت دارد و بیش از نرمال است و در کل کشور به‌خصوص نیمه شرقی بارندگی‌ها کمتر از نرمال است، مثلا سیستان‌و‌بلوچستان و هرمزگان حدود 90درصد بارش کمتر از نرمال دارند، کرمان حدود 50درصد زیر نرمال است، اگر جنوب فارس را در نظر بگیریم حدود 70-60درصد زیر نرمال است، اگر کل فارس را درنظر بگیرید که نیمه غربی آن بارش داشته، حدود 50درصد پایین‌تر از نرمال است؛ خراسان‌رضوی، خراسان‌شمالی، سمنان، گلستان و... به‌شدت زیر نرمال هستند؛ حدود 40درصد کمبود بارش دارند. حتی بخش‌های غربی کشور مثل کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال، کهگیلویه و... زیر نرمال هستند؛ از 30-10درصد تا 40-30درصد. در سایت مرکز خشکسالی این بولتون دما و بارش منتشر می‌شود و اعداد دقیق در آن جدول موجود است. این سیمای کلی بارش از ابتدای سال آبی تاکنون بوده است. دو مورد هم در آذرماه بارندگی بود که در جنوب کشور سیل آمد و اگر این دو نبود، وضع خراب‌تر از این بود. برای آینده ان‌شاءالله در اسفندماه وضعیت بهتر شود و بارندگی اسفند در شرایط نرمال قرار گیرد، حتی بخش‌هایی مثل جنوب بوشهر، هرمزگان، سیستان‌و‌بلوچستان، کرمان و فارس قدری بارش دریافت کنند، ولی آنچه مسلم است با توجه به کمبودی که تاکنون داشته‌ایم بارش‌های نرمال در اسفند حتی اگر تا فروردین ادامه یابد، نخواهد توانست کمبود بارشها را جبران کند. از سوی دیگر از سال‌های گذشته وضعیت آب‌های زیرزمینی مناسبی نداشتیم و از این‌سو خشکسالی‌ها و آنچه از ابتدای سال آبی تاکنون بوده وضعیت خوبی را نشان نمی‌دهد. با احتمال بسیار حدود 30-20درصد با کمبود بارش تا پایان سال در کل کشور مواجه هستیم، به‌خصوص جنوب و جنوب‌شرقی کشور چنین است. دما نیز مشابه روزهای اخیر افزایش می‌یابد؛ مثلا دو روز پیش دمای کمینه تهران 9 درجه بود که دمای بی‌سابقه‌ای بود. به‌هر‌حال روزهای آینده در غرب کشور روند گرم شدن را داریم تا اینکه می‌توان گفت روز چهارشنبه موج جدیدی وارد می‌شود و ان‌شاءالله جمعه و شنبه بارندگی داشته باشیم که متاسفانه آن هم بخش‌های جنوبی را نمی‌گیرد بلکه عرض‌های شمالی و شمال‌غرب را درگیر می‌کند. امسال وضعیت به‌گونه‌ای بود که انتقال رطوبت از روی اقیانوس هند به‌سمت فلات ایران خیلی ضعیف بود، بنابراین رطوبت کافی فراهم نشد تا سامانه‌هایی که گذر می‌کنند بارندگی به مقدار نرمال ایجاد کنند. آنچه چشم‌انداز آینده است، برای اسفند شرایط در حد نرمال پیش‌بینی می‌شود و شاید فروردین هم ادامه یابد و باز در چشم‌انداز کلی اگر بهمن و اسفند و فروردین و حتی اردیبهشت یعنی بارش این 4 ماه را جمع کنیم، برآیند کلی نشان می‌دهد کمتر از نرمال است. از قبل بی‌هنجاری منفی داشتیم و به‌طور کلی بارندگی‌ها به‌خصوص در جنوب و جنوب‌شرق کشور یا در نیمه شرقی و جنوبی بسیار کمتر از نرمال است و این یعنی شرایط خشکسالی است.»
* نویسنده : ابوالقاسم رحمانی،دبیرگروه جامعه
مطالب پیشنهادی
