به گزارش «فرهیختگان»، رویکرد جدید دانشگاه آزاد اسلامی تبدیل شدن به یک دانشگاه مساله‌‌محور و تقویت حوزه‌های پژوهش و فناوری به‌عنوان یکی از مراکز بسیار مهم تربیت قوه عاقله کشور است. این تغییر رویکرد به‌نوعی باید در مجموعه آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های دانشگاه نیز نمود پیدا می‌‌کرد. بنابراین در سال 98 بخشنامه دفاع از رساله دکتری تخصصی دانشگاه آزاد اسلامی به‌منظور ارتقای اثربخش دستاوردهای علمی دانشگاه از سوی رئیس دانشگاه ابلاغ شد. ابلاغ شیوه‌‌نامه اجرایی برگزاری جلسات پیش‌دفاع پس از بررسی‌ها و جلسات مستمر کارشناسی حوزه‌های مختلف ازجمله ادارات کل امور پژوهشی و تحصیلات تکمیلی معاونت‌های موضوعی، دبیرخانه پایش و مسئولان سامانه پژوهشیار، مسئولان و کارشناسان فنی واحد الکترونیکی و همچنین کسب رهنمودهای معاونت‌های موضوعی و تایید نهایی رئیس دانشگاه انجام شد. اولین دوره پیش‌دفاع متمرکز دانشجویان دکتری تخصصی دانشگاه آزاد اسلامی از ۱۵ دی الی 9 بهمن ‌ماه با موفقیت برگزار شد؛ این فرآیند قرار است در ۴ بازه زمانی ۱۵ روز آخر ماه‌‌های آبان، دی، اردیبهشت و مرداد در طول سال برگزار شود. جلسه پیش‌دفاع به صورت متمرکز با حضور هیات تخصصی، دانشجو و استاد راهنما برگزار می‌‌شود و دانشجو در حضور هیات تخصصی از دستاورد علمی خود دفاع می‌کند. در اولین دوره 108 دانشجو در حوزه معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی شرکت کرده بودند که از این تعداد حدود 70 درصد پیش‌دفاع متمرکز را با موفقیت پشت سر گذاشتند.

جواد علمایی معاون علوم، مهندسی و کشاورزی و محمدرضا اردکانی مدیرکل امور پژوهشی و تحصیلات‌تکمیلی معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» از جزئیات برگزاری این جلسات و همچنین مزیت بخشنامه جدید برای دانشجویان دکتری نسبت به بخشنامه‌های قبلی سخن گفتند.

همچنین در این گزارش نظرات اعضای هیات‌علمی واحدهای دانشگاهی و دانشجویان در رشته‌ها و مقاطع مختلف را درخصوص برگزاری این جلسات جویا شدیم. آنها در این گفت‌وگو از نقاط ضعف و قدرت جلسات پیش‌دفاع سخن گفته و پیشنهادهای خود را برای برگزاری هر چه بهتر این جلسات در دوره‌های آتی مطرح کردند.

نظارت بر محتوای رساله‌های دکتری تاثیر مستقیمی  بر تولیدات علمی دانشجویان دارد

محمدرضا اردکانی، مدیرکل امور پژوهشی و تحصیلات تکمیلی معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درخصوص جلسات پیش‌دفاع گفت: «رساله‌های دکتری ازجمله مهم‌ترین اسناد علمی دانشگاه‌ها هستند و نتایج آنها در برون‌دادهای علمی ازجمله مقالات داخلی و بین‌المللی منعکس می‌شود. بنابراین هرگونه نظارت تخصصی بر محتوای رساله‌های دکتری تاثیر مستقیمی بر تولیدات علمی دانشجویان خواهد داشت.»

او اضافه کرد: «فرآیند پیش‌دفاع از رساله‌های دانشجویان دکتری تخصصی ازجمله امور متداول در بسیاری از دانشگاه‌هاست. در دانشگاه آزاد اسلامی نیز در گذشته این فرآیند در شرایط خاص و به‌صورت اختیاری و متناسب با شیوه‌های مدیریتی در واحدهای دانشگاهی و با هدف بهره‌مندی از برخی امتیازات توسط دانشجویان انجام می‌شده است. ولی این فرآیند در بخشنامه جدید به صورت فراگیر و برای تمام دانشجویان تحصیلات تکمیلی تدوین شده است.»

مدیرکل امور پژوهشی و تحصیلات تکمیلی معاونت علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: «بدیهی است این رویکرد نظارت کیفی توسط سازمان مرکزی دانشگاه نقش مهمی در راستای استانداردسازی برون‌دادهای رساله‌های دکتری خواهد داشت و این شیوه برای دانشگاهی به وسعت جغرافیایی، جمعیتی و تنوع رشته‌ها نظیر دانشگاه آزاد اسلامی گامی موثر در ارتقای پژوهش تحصیلات‌تکمیلی است.»

به گفته او در بخشنامه جدید کفایت رساله‌های دکتری تعداد افراد حاضر در هیات تخصصی مشابه همان تعداد افراد حاضر در جلسه دفاع است و از این بابت تفاوتی وجود ندارد. اردکانی بیان کرد: «استاد راهنما نیز با حضور در جلسه پیش‌دفاع متمرکز علاوه‌بر نقش حمایتی برای دانشجو، می‌تواند در راستای رفع نواقص احتمالی و تدوین نسخه نهایی رساله با کیفیت برتر بسیار تاثیرگذار باشد. از دیگر نقاط قوت این بخشنامه، امکان ارائه برون‌دادهایی به غیر از مقاله و بهره‌مندی از امتیاز دستاوردهایی نظیر ثبت اختراع، تولید محصول دانش‌بنیان، چاپ کتاب مستخرج از رساله و... است که در گذشته وجود نداشته است.»

افزایش سطح علمی دانشجویان دکتری تخصصی  با عبور از سطح پیش‌دفاع علمی

جواد علمایی، معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به چندین سوال پاسخ داد.

آیا بخشنامه کفایت و باعث ارتقای سطح علمی دانشجویان دکتری و جایگاه دانشگاه آزاد اسلامی در مجامع بین‌المللی می‌شود؟

بله، هدف این بخشنامه در درجه اول هم‌راستایی با سیاست‌های کلان کشور در افق 1404 یعنی کسب جایگاه نخست علمی در منطقه به وسیله ایران است و پس از آن افزایش سطح علمی دانشجویان دکتری تخصصی با عبور از سطح پیش‌دفاع علمی و در مرحله سوم ارتقای جایگاه دانشگاه آزاد اسلامی در اسناد ملی و بین‌المللی به کمک خروجی‌های ناشی از رساله‌های دانشجویان دکتری تخصصی است.

آیا دانشگاه آزاد اسلامی با ارائه این بخشنامه به دنبال منافع مالی است؟

خیر، به دلیل اینکه دانشجو پس از پیش‌دفاع موفق در ترم 7 یا 8 سه ترم از پرداخت شهریه معاف می‌شود که از نظر مالی به ضرر دانشگاه است. بنابراین دانشگاه در صدور این بخشنامه فقط به جنبه علمی آن توجه کرده است.

مزیت این بخشنامه برای دانشجویان دکتری نسبت به بخشنامه‌های قبلی چیست؟

در بخشنامه کنونی فرآیند دفاع و تسویه‌حساب یک مرحله‌ای شده است؛ همچنین تنوع در مستندات مستخرج از رساله برای دانشجویان دکتری ایجاد شده است. (مقاله، اختراع، کتاب، کرسی، تولید محصول دانش‌بنیان و... ) افزایش سطح علمی دانشجویان دکتری و معافیت سه ترم شهریه پس از پیش‌دفاع ازجمله مزیت‌های این بخشنامه است. مستندسازی مقالات مستخرج از رساله در مجلات دانشگاه آزاد اسلامی از دیگر مزیت‌های بخشنامه جدید است.

فرآیند پیش‌دفاع متمرکز چه اهدافی را دنبال می‌کند؟    

افزایش توان علمی دانشجوی دکتری در دفاع از رساله، دفاع دانشجو در حضور یک هیات تخصصی از دانشگاه‌های آزاد اسلامی و دولتی در سطح کشور به‌صورت ملی ازجمله اهداف فرآیند پیش‌دفاع متمرکز است. همچنین ارتقای جایگاه مجلات دانشگاه آزاد اسلامی به وسیله مستندسازی مقالات دانشجویان دکتری از دیگر اهدافی است که پیگیری می‌شود.

چه دانشجویانی با ارائه یک دستاورد می‌توانند از رساله خود پیش‌دفاع، دفاع و تسویه‌حساب کنند؟

دانشجویانی که با یک دستاورد بیش از 5 امتیاز کسب کنند. برای رشته‌های فنی و مهندسی، علوم و کشاورزی، اختراع، تولید محصول دانش‌بنیان و مقالهQ1 در JCR و برای رشته‌های علوم انسانی و هنر مقاله Q1 در  JCR و کرسی نوآوری و نظریه‌پردازی.

ارزیابی اساتید از دور جدید جلسات پیش‌دفاع دانشجویان دکتری

مجتبی علوی‌فاضل، عضو هیات تخصصی آگروتکنولوژی‌/

 استادان راهنما با تبادل‌نظر با همکاران متوجه کاستی‌های رساله‌ها می‌شوند

هدف‌گذاری ارتقای کیفیت پژوهش در طرح تمرکز برگزاری پیش‌دفاع‌های دکتری مطرح است. دانشگاه آزاد اسلامی برای کنترل و ارتقای کیفیت رساله‌های دانشجویان دکتری با تنظیم ساختاری درون‌زا متکی بر اعضای هیات‌علمی برجسته دانشگاه در هر رشته تخصصی برگزاری متمرکز پیش‌دفاع‌ها را طراحی و اجرا کرده است. این کنترل و نظارت در مرحله پیش‌دفاع است یعنی مرحله‌ای که دانشجویان بدون استرس‌های جلسه دفاع می‌توانند از نظارت یک هیات تخصصی 9 نفره از استادان برجسته استفاده کرده و بتوانند مشکلات احتمالی رساله را قبل از دفاع نهایی اصلاح کرده یا با راهنمایی‌های اساتید بر غنای بیشتر دستاوردهای رساله بیفزایند. از سوی دیگر استادان راهنما و مشاور در رساله‌های دکتری با تبادل‌نظر با همکاران خود در گروه‌های تخصصی از یک‌سو توانایی‌های خود را در اجرای مناسب رساله‌ها به اشتراک می‌گذارند و از سوی دیگر متوجه کاستی‌های موجود در رساله‌ها می‌شوند و با تمرکز بیشتر در جهت ارتقای کیفیت رساله‌ها حرکت خواهند کرد. امید است که این اقدام اثرات مثبت خود را برای افزایش کیفیت پژوهش داشته باشد و اعضای هیات تخصصی در محیطی صمیمی به اتفاق دانشجو و استاد راهنما کیفیت ارائه رساله‌ها را بررسی و تبادل‌نظر کنند.

کریمی‌فرد، عضو هیات تخصصی معماری‌/

  از اساتید تخصصی مدعو استفاده شود

این روش بسیار روش موثری است؛ برخی از اساتید گفتند بهتر است این جلسه نیز مانند جلسات داوری مجلات باشد یا اگر امکان داشته باشد یک نفر از اعضای پیش‌دفاع از اساتید تایید‌کننده پروپوزال باشد. ضمنا پیشنهاد می‌شود اگر اعضای گروه همگی متفق‌القول خواستار تغییر عنوان رساله بودند امکان تغییر وجود داشته باشد. پیشنهاد دیگر اینجانب این است که دو یا سه هفته قبل از اینکه رساله در سامانه پژوهشیار قرار گیرد این دسترسی نیز در اختیار اعضای گروه مصاحبه‌کننده قرار گیرد تا بتوانند رساله را مطالعه کنند. در این مصاحبه پشتیبانی خوب بود و همچنین باتوجه به سوژه رساله که ممکن است گاهی میان رشته‌ای و جدید باشد پیشنهاد می‌کنم امکان این وجود داشته باشد که از اساتید تخصصی مدعو هم استفاده شود.

حبیب، عضو هیات  تخصصی شهرسازی/

  تغییراتی در اساتید گروه‌ها صورت پذیرد
درمجموع اقدام برگزاری جلسه پیش‌دفاع به صورت آنلاین و مجازی اقدامی عالی بود، این کار باعث می‌شود که در‌مورد رساله‌های ضعیف تجدیدنظر صورت گیرد تا دانشجو مجددا روی آن تلاش بیشتری انجام دهد و درنهایت این کار باعث افزایش کیفیت مصاحبه می‌شود. همچنین این امکان در گذشته وجود داشت تا در واحدهای کوچک این رساله‌ها تصویب شود ولی با این کار نظارت کیفی بیشتری روی رساله‌ها انجام می‌شود. پیشنهاد اینجانب این است که تغییراتی در اساتید گروه‌ها صورت پذیرد.

تحویلداری، مدیر هیات تخصصی شیمی کاربردی‌/

 امکان دسترسی هیات تخصصی به پروپوزال‌ها فراهم شود

اجرا و حضور اساتید خیلی خوب بود و مزیت برگزاری به صورت آنلاین به این صورت بود که جلوی کم‌کیفیت شدن جلسات پیش‌دفاع را گرفت که با حضور اساتید بزرگ در این جلسات شاهد رد کردن تزهای ضعیف بودیم که این باعث تلاش مجدد دانشجویان و افزایش کیفیت بهتری خواهد شد. پیشنهاد اینجانب این است که پایان‌نامه‌ها قبل از مصاحبه در اختیار اساتید قرار بگیرد و پروپوزال‌ها وقتی در سامانه پژوهشیار قرار می‌گیرد امکان دسترسی هیات تخصصی هم به آنها صورت پذیرد. همچنین گزارش‌های 3 الی 6 ماهه درخصوص پیشرفت کار دانشجو در اختیار اساتید قرار بگیرد تا دانشجو با چالش جدیدی که روبه‌رو می‌شود استرس کمتری داشته باشد و اطلاع‌رسانی در زمینه نحوه برگزاری این پیش‌دفاع به دانشجویان بیشتر باشد.

جوزی،هیات‌تخصصی محیط‌زیست‌/

 از حضور اساتید مشاور نیز در این جلسات استفاده شود

فلسفه انجام این کار شایسته و خوب بود و واحدها نیاز داشتند که نظارتی بر پروسه رساله دکتری باشد. باتوجه به اینکه مصاحبه پیش‌دفاع دکتری به‌صورت مجازی تجربه اول واحدها و اساتید بود به نظر می‌رسید واحدهای دانشگاهی هنوز با کمیته‌های نظارت آشنایی چندانی نداشتند و پیشنهاد اینجانب درخصوص زمان‌بندی جلسات این است که برنامه‌ریزی دقیق‌تری صورت پذیرد تا اساتید بتوانند بازه زمانی مشخصی را برای جلسات آتی تعیین کنند. پیشنهاد دوم اینجانب این است که از حضور اساتید مشاور نیز در این جلسات بهره‌مند شویم به دلیل اینکه برخی از این اساتید نقش بسیار پررنگی در رساله دانشجویان داشته‌اند و پیشنهاد سوم این است که واحدها پروپوزال دانشجو را نیز در اختیار اساتید قرار دهند تا ایشان بتوانند آن را با فایل متن پایان‌نامه تطبیق دهند. بنده در‌مجموع این اقدام را مثبت ارزیابی می‌کنم زیرا باعث افزایش انرژی و ‌انگیزه و کیفیت علمی هم در استاد و هم در دانشجو می‌شود و لذا با نگاه به اینکه تجربه اول بوده اگر مشکلاتی که در اجرا بود رفع شود، تداوم این کار بسیار ضرورت دارد.

حسین ذبیحی، عضو هیات‌ تخصصی شهرسازی‌/

 اینترنت با پشتیبانی قوی‌تری انجام بگیرد تا اساتید و دانشجویان به مشکل نخورند

با توجه به شرایط کنونی شیوع بیماری کرونا این مدل برگزاری مصاحبه بسیار کار شایسته‌ای بود و ایده عاقلانه‌ای در زمینه اجرا و برگزاری این مصاحبه به صورت مجازی صورت پذیرفت. پیشنهاد اینجانب برای بهتر شدن و کیفیت مصاحبه این است که سیستم اینترنت با پشتیبانی قوی‌تری انجام بگیرد تا اساتید و دانشجویان در زمان مصاحبه به مشکل بر‌نخورند.

طبیبیان، عضو هیات‌تخصصی شهرسازی‌/

 اساتیدی که در جلسه پروپوزال دانشجو شرکت می‌کنند اساتید همان رشته باشند

روش این کار بسیار نوین و عالی بود. پیشنهاد اینجانب در این خصوص این است از اساتیدی که در جلسه پروپوزال دانشجو شرکت دارند از اساتید همان رشته باشند تا هم برای دانشجو استرس‌زا نباشد و هم اساتید، داوری مناسبی داشته باشند.

سعید تقوایی، مدیر ‌هیاتتخصصی شیمی آلی‌/

 برای افزایش کیفیت رساله‌های دکتری یک اتاق فکر تشکیل شود

 به نظر اینجانب اجرای مصاحبه پیش‌دفاع دکتری به‌صورت آنلاین و مجازی بسیار کار شایسته و موفقیت‌آمیز بود و این نوع از مصاحبه باعث افزایش چشمگیر کیفیت رساله‌ها خواهد بود و احتمالا این اقدام مخالفت‌هایی را نیز در بر خواهد داشت چه از طرف دانشجویان که به این نوع سختگیری عادت ندارند و چه از طرف اساتید، اما به نظر اینجانب بهتر است این پروسه ادامه‌دار باشد تا در آینده با برنامه‌ریزی دقیق‌تر در اطلاع‌رسانی درخصوص زمان‌بندی و اطلاعات موردنیاز اساتید، روال باکیفیت‌تری را شاهد باشیم. پیشنهاد اینجانب این است که برای بهتر شدن و افزایش کیفیت رساله‌های دکتری یک اتاق فکر تشکیل شود تا پیشنهادهای موثر و سازنده و تصمیم‌گیری‌های کلان در آن گرفته شود و اینجانب در این خصوص آمادگی لازم را دارم.

علیرضا ایرانبخش، عضو ‌هیاتتخصصی گیاهی و سلولی/

  برای زمان‌بندی جلسات برنامه‌ریزی دقیق‌تری صورت پذیرد

فلسفه پیش‌دفاع متمرکز برای بالا بردن کیفیت آموزشی خوب است. پیشنهاد اینجانب این است که درخصوص زمان‌بندی جلسات برنامه‌ریزی دقیق‌تری صورت پذیرد و ددلاین‌ها به جای محدودیت زمانی 15 روزه هر دو ماه انجام شود تا با داشتن برنامه دقیق و بازه زمانی مناسب مشکلات و استرس‌زایی از بین برود.

دانشجویان درباره  جلسات پیش‌دفاع چه می‌گویند؟

رضایی، دانشجوی اصلاح و  نباتات: برگزاری مصاحبه پیش‌دفاع دکتری به صورت مجازی واقعا ایده جالبی بود. پیشنهاد اینجانب این است که سیستم اینترنت و کامپیوتری مطمئن و در دسترس بودن کارشناس فنی و برنامه‌ریز دقیق در واحدها قرار گیرد و همچنین هماهنگی بین واحدها و مدیران مصاحبه‌کننده با زمان‌بندی دقیق انجام شود تا دانشجویان در زمان وقفه دچار استرس نشوند.

ندا ملکی، واحد علوم و تحقیقات دانشکده مکانیک: مصاحبه ساعت 8:50 برگزار شد که همه 9 نفر اساتید حضور داشتند؛ کیفیت صدا عالی بود اسلایدها به‌خوبی پخش می‌شد هر دانشجو در یک کلاس حضور داشت و در کل مثبت ارزیابی شد و این روش باعث ایجاد رقابت مثبت بین دانشجویان می‌شود.

شهرام وفا، دانشجوی واحد تهران غرب: هیات انتخابی آیا با همه رشته‌های متنوع انتخابی هماهنگی دارند؟ خوشبختانه مشکل خاصی پیش نیامد. برگزاری مصاحبه پیش‌دفاع با موفقیت انجام شد.

معصومه قیمتی، واحد بین‌الملل کیش رشته معماری: مکان جلسه علوم‌و‌تحقیقات بود و ساعت شروع جلسه 8:30 ‌ و همه 9 نفر ‌ اساتید حضور داشتند. پیشنهاد می‌کنم اساتیدی که سرجلسه پروپوزال حضور داشتند در مصاحبه هم حضور داشته باشند و همچنین در سامانه پژوهشیار فایل اصلی رساله ارسال شود تا مشکل دانشجویان مرتفع شود. کارشناس فنی در روز مصاحبه در واحد حضور داشت و مشکلات و نقص‌های فنی را برطرف کرد.

سارا کاوه، واحد گرگان رشته شیمی آلی: شرایط بسیار خوب بود و اساتید داخل شبکه اطلاعات بسیار خوبی داشتند و کاملا راهنمایی می‌کردند و هیچ‌گونه قطعی برق یا اینترنت وجود نداشت. امیدوارم در آینده برای افزایش کیفیت برگزاری پیش‌دفاع این روش ادامه‌دار باشد.

بابک دارابی، دانشجوی واحد بوشهر: سیستم صدا گاهی خیلی خوب بود و گاهی قطع می‌شد (فنی و تکنیکی) و نیاز به بازبینی بیشتر دارد. به‌صورت کلی برگزاری مصاحبه پیش‌دفاع به‌صورت مجازی ایده موثری بود.

* نویسنده: سارا طاهری، روزنامه نگار