به گزارش «فرهیختگان»، بازی، همیشه یکی از ابزار سرگرمی و گذراندن اوقات فراغت بوده است. این سرگرمی دو وجه دارد. یک وجه متعلق به بازیکنان و دست‌اندرکاران بازی‌هاست و دیگری سهم تماشاگران می‌شود. یکی از بازی‌های گروهی که عمر چندان طولانی‌ای ندارد و در ایران هم به‌شدت طرفدار پیدا کرده بازی «مافیا»ست. یک بازی جذاب که ریشه آن را روسی می‌دانند. این بازی در مکان‌های گروهی مانند خوابگاه‌ها یا بعضی پادگان‌ها انجام می‌شود و مشاهدات و آزمایش‌های روانشناسان نشان می‌دهد که تاثیر مثبتی روی افراد و به‌طور خاص کودکان و نوجوانان دارد.

گفته می‌شود در بهار سال ۱۹۸۶ در خوابگاه دانشجویان دانشگاه مرکزی مسکو بازی مافیا متولد شده است. وقتی که دانشجویان در یک اتاق چشم‌های‌شان را بسته بودند البته آنها این کار را برای بازی مافیا نکرده بودند و فقط حوصله‌شان سر رفته بود. «دیمیتری دیویدف» دانشجویی بود که همانجا ایده یک بازی به ذهنش رسید. بازی‌ای که شاید فکر نمی‌کرد روزی جزء ۵۰ بازی شناخته‌شده در سراسر دنیا شود. ایده بازی دیمیتری ساده بود؛ جدال اقلیتی آگاه در مقابل اکثریتی ناآگاه در قالب درگیری یک گروه مافیا و شهروندانی بی‌خبر ازهمه‌جا. این بازی به‌سرعت در کلاس‌های درس، خوابگاه‌ها و اردو‌های دانشکده و سپس بین دیگر موسسات آموزشی و دانشکده‌های دیگر گسترش پیدا کرد. دیویدف بعد از تحصیلش در رشته روانشناسی، در همان دانشکده روانشناسی دانشگاه مرکزی مسکو مشغول تدریس شد و این فرصت مناسبی بود تا بازی‌اش را گسترش دهد و آن را با اهداف تحقیقاتی بین دانشجویانش ترویج کند. در سال ۱۹۹۸ براساس این بازی، کتابی درسی درباره ارتباطات غیرکلامی منتشر شد و در مدارس روسیه به‌منظور آموزش روش‌های مختلف خواندن زبان بدن و سیگنال‌های غیرکلامی در قالب بازی تدریس شد.

براساس شواهد و شنیده‌ها، این بازی از دهه 80 وارد ایران شد و به‌شدت مورد توجه قرار گرفت. در سال 1398 برای اولین بار، شبکه سلامت این بازی را پخش کرد و در کمال تعجب مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت. مسابقه «شهروند و مافیا» به کارگردانی محمد رجایی و تهیه‌کنندگی علیرضا سلطانی روی آنتن می‌رفت و می‌رود. اجرای فصل اول این برنامه که با نام «مافیا» روی آنتن رفت، برعهده بهنام تشکر بود و از فصل دوم روایت این برنامه با نام «شهروند و مافیا» برعهده علیرام نورایی است و مدل بازی در فصل اول به صورت بازی کلاسیک مافیا بود. اما در فصل‌های بعدی شخصیت‌های جدیدی به بازی آمدند. شرکت‌کنندگان چهره‌های مشهوری نبودند و از نوجوانان و جوانانی دعوت می‌شدند که برای این بازی ثبت‌نام کرده بودند.

  ورود ستاره‌ها‌؛ جذاب‌تر  یا شلوغ‌تر؟

دو سال بعد از برنامه مافیا، این بار نوبت پلتفرم‌ها و شبکه نمایش خانگی بود که در روزهای کرونایی سراغ این بازی بروند. پلتفرم فیلیمو، «شب‌های مافیا» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی سعید ابوطالب را از آبان 99 و با حضور بازیگران و خوانندگان پخش کرد. سعید ابوطالب که پیش از این، «شام ایرانی» را ساخته بود و حاشیه‌هایی برایش ایجاد شده بود این بار سراغ یک بازی جذاب رفت. «شب‌های مافیا» در 4 فصل و با اجرا و کارگردانی محمدرضا علیمردانی پخش شد و تنها یک قسمت از فصل4 باقی‌مانده است. در فصل اول «شب‌های مافیا» چهره‌هایی مانند سیدجواد هاشمی، هادی کاظمی، بیژن بنفشه‌خواه ، محمدرضا هدایتی، حامد آهنگی، رضا شفیعی‌جم، کاوه خداشناس، هومن حاج‌عبداللهی، عماد طالب‌زاده، مجید واشقانی، میرطاهر مظلومی و بهرنگ علوی حضور داشتند. در فصل دوم که جنجالی و پرحاشیه بود و انتقادات زیادی را در پی داشت چهره‌هایی چون شقایق دهقان، نسیم ادبی، شبنم فرشادجو، خاطره حاتمی، سمیرا حسن‌پور، سیما تیرانداز، آزیتا ترکاشوند، مریم مومن، رویا میرعلمی، سمانه پاکدل، شهرزاد کمال‌زاده و گلوریا هاردی حضور داشتند. جر و بحث‌های سطحی و استفاده از واژه‌های غیرمتعارف در این فصل، واکنش‌های منفی را به همراه داشت. واکنش‌هایی که عموما از سوی زنان مخاطب بود و آن را به قسمت‌های شام ایرانی با حضور خانم‌ها ربط می‌دادند و ادعا داشتند که ابوطالب قصد دارد تصویری منفی از زنان ایرانی نشان دهد. فصل سوم این مجموعه که با حضور امیرمهدی ژوله، هومن برق‌نورد، مهدی کوشکی، امید حاجیلی، کامران تفتی، حسین مهری، شهاب عباسی، بهنام تشکر، نیما رئیسی، امیر کربلایی‌زاده، احسان کریمی و رامین ناصرنصیر برگزار شد را می‌توان جذاب‌ترین فصل تا قبل از فینال عنوان کرد. بازی‌های جذاب و هوش بالای اکثر شرکت‌کنندگان، باعث ایجاد یک فضای هیجانی شده بود.

در فصل چهارم که فینال این رقابت‌ها و در سه قسمت برگزار شد حامد آهنگی، مجید واشقانی، هادی کاظمی، سیدجواد هاشمی، سیما تیرانداز، شهرزاد کمال‌زاده، سمانه پاکدل، مریم مومن، بهنام تشکر، امیرمهدی ژوله، امید حاجیلی و حسین مهری حضور داشتند و به استناد خبر روابط‌عمومی فیلیمو، متوسط واچ‌تایم هر قسمت شب‌های مافیا در یک ماه 26,582,588 دقیقه بوده است. با اینکه گفته می‌شود هزینه هر قسمت از «شب‌های مافیا» به اندازه هزینه تولید یک سریال تلویزیونی بوده است اما شنیده می‌شود دستمزد 12 چهره در مجموع کمتر از 500 میلیون تومان بوده است. تمام سه قسمت یک فصل در یک روز تصویربرداری می‌شود و گفته می‌شود طراحی‌ها برای ساخت فصل جدید نیز آغاز شده است. وجود دو مربی در هنگام ضبط و کمک به گرداننده بازی، شاید به‌عنوان کمک یا حتی داور خط از دیگر ویژگی‌های این برنامه است.

یکی از حاشیه‌های این برنامه انتشار عکسی از گروه زنان با حضور بهاره رهنما بود. اتفاقی که در عمل نیفتاد و بسیاری آن را به حاشیه‌های رهنما در شام ایرانی ربط دادند. دست‌اندرکاران این برنامه اما می‌گویند آن عکس، متعلق به تمرین بوده و اصلا قرار نبوده رهنما در آن برنامه حضور داشته باشد. ممکن است سری جدید این برنامه خارج از تهران تصویربرداری شود و احتمالا شاهد لوکیشن‌های تازه خواهیم بود. البته شب‌های مافیا با حضور چهره‌ها، در بالابردن میزان تماشاگران موثر بوده اما مساله اصلی اینجاست که گاهی حضور تعدادی از آنها به حاشیه‌ها و جنجال‌های برنامه کمک می‌کند تا جذابیت‌های بصری و مخاطب‌پسند. شاید اگر ابوطالب، الان بخواهد دوباره این برنامه را بسازد ممکن است اساسا سراغ بعضی از این بازیگران نرود.

   بازی قوی، کارگردانی ضعیف

بازی مافیا ذاتا بازی جذابی است. برخی از روانشناسان معتقدند این بازی در کنار جذابیتش، به‌شدت مفید هم هست. علی دربانی، روانشناس و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفته است: «این بازی می‌تواند محاسن بسیاری ازجمله تاثیر مستقیم بر مهارت جرأت‌ورزی و الگوی رفتار فاتح در کسانی که نمی‌توانند به راحتی از حق خود دفاع کنند، داشته باشد.»

یکی دیگر از نکات مثبت این بازی این است که به افرادی که با مشکل ابراز وجود و ترس از صحبت در جمع روبه‌رو هستند، به آرامی قدرت بیان و سخنوری در جمع را می‌دهد. آموزش کنترل خشم، مهارت همکاری و تعاون در جمع و افزایش قدرت تحلیل و ارزیابی خود و دیگران نیز از سایر نکات مثبت این بازی هستند. تقویت مهارت حل مساله، بالا بردن قدرت فهم، تشخیص افراد دروغگو و توجه بیشتر به زبان بدن دیگران نیز با این بازی تقویت می‌شود. البته این بازی مخالفانی هم دارد، کسانی که معتقدند این بازی، قدرت دروغگویی را بالا می‌برد. علیرام نورایی، مجری سری دوم برنامه «شهروند و مافیا» در پاسخ به این ابهام به مهر گفته بود: «من چندان سواد علم روانشناسی ندارم اما با این مخالف هستم که «مافیا» قانع کردن و آموزش دروغ گفتن است، چرا ما طرف دیگر مساله را نگاه نمی‌کنیم که شناخت دروغگو را آموزش می‌دهد.»

در کنار این موارد اما نکته برجسته «شب‌های مافیا» که در قسمت‌های قبل از فینال، توی ذوق می‌زند کارگردانی ضعیف و انتخاب اشتباه جای دوربین‌ها بود. این بازی اساسا جذاب است و خیلی هنر می‌خواهد که آن را از ریتم بیندازید و سعید ابوطالب نشان داد که این هنر را دارد. اگر این برنامه کارگردان نداشت یا خود بازیگران جای دوربین‌ها و زمان سوئیچ دوربین‌ها را مشخص می‌کردند شاید نتیجه کار بهتر بود. تصویربردارها پشت دوربین نیستند و قاب‌ها گاهی نیمی از بدن بازیگر را نشان می‌دهد درحالی که او دارد صحبت می‌کند و صورت او را نمی‌بینیم! کات‌های بی‌مورد تصویر و عقب افتادن از ریتم بازی از دیگر نقاط ضعف کارگردانی این برنامه است. در سه فصل اول، انتخاب مکان بازی هم غلط بود و جای تنگ و کوچک، امکان تنوع تصویر را برای مخاطب می‌گرفت و خیلی از کادرها با هم تداخل داشتند.

  از تلویزیون به تلویزیون

آنهایی که هم «مافیای» شبکه سلامت و هم «شب‌های مافیای» فیلیمو را دیده‌اند می‌توانند تفاوت این دو را متوجه شوند. در تلویزیون این بازی تخصصی‌تر و در شبکه نمایش خانگی این بازی هیجانی‌تر دنبال می‌شود. حالا که فیلیمو قرار است فصل تازه‌ای از این برنامه را بسازد و احتمالا با ایجاد تغییراتی می‌خواهد این برنامه را جذاب‌تر و دیدنی‌تر روی پلتفرم خودش بفرستد تلویزیون هم می‌تواند وارد این رقابت شود و نمونه مشابهی را با حضور ستاره‌ها و چهره‌ها از یکی از شبکه‌های خودش پخش کند. مخاطبان عاشق دیدن بازی‌های جذاب هستند و نسبت به سریال‌هایی که این روزها از شبکه یک و دو پخش می‌شود به مراتب کم‌هزینه‌تر و پربیننده‌تر خواهد بود. مردم نیاز به سرگرمی دارند و انکار آن، نتیجه‌ای جز هدایت آنها به سمت فضای مجازی یا شبکه‌های ماهواره‌ای ضعیف و مبتذل ندارد. امکان رقابت سالم و منصفانه برای ساخت برنامه‌های جذاب باید فراهم شود و حذف تلویزیون یا وی‌او‌دی‌ها قطعا خروجی مناسبی نخواهد داشت. این مخاطب است که تعیین می‌کند چه چیزی را ببیند و سراغ چه برنامه‌هایی نرود.

 دوباره برگردیم به دیمیتری، طراح بازی مافیا. دیمیتری هدفش از خلق این بازی را کمک به تحقیقات روانشناسی، آموزش روش‌های مختلف خواندن زبان بدن، آموزش چگونگی دریافت سیگنال‌های غیرکلامی و همین‌طور تدریس ارتباطات غیرکلامی به دانش‌آموزان عنوان کرده بود. البته این هدف را می‌توان خوش‌بینانه‌ترین هدف دانست. طراح این بازی می‌گفت: «مافیا به بچه‌ها یاد می‌دهد که حق را از اشتباه تشخیص بدهند. این بازی افراد را مجبور می‌کند با صحبت کردن از خود دفاع کنند و روش مناسبی برای بهبود بخشیدن به فن بیان افراد است. استمرار در انجام بازی مافیا باعث می‌شود با زبان بدن آشنا شده، لحن قاطعی کسب کنید و یاد بگیرید که چطور قانع‌کننده صحبت کنید. این بازی روش مناسبی است تا افراد کم‌حرف یا افرادی که با صحبت کردن در جمع‌ها مشکل دارند، کمی خود را به چالش کشیده و اجتماعی‌تر شوند. در کل می‌توان گفت که مافیا تنها یک بازی نیست. این بازی فکری با مطالعات روانشناسی طراحی شده و برای رشد شخصیتی، بهبود فن بیان و شناخت زبان بدن بسیار مفید است.» شاید این تعریف دیمیتری در رقابت رسانه‌ها هم صدق کند. جایی که رسانه‌ها باید یاد بگیرند با زبانی صحبت کنند که دیگران را قانع کنند و به مدد ابزارهای حذفی یا صرف پول‌های زیاد از آن‌سو به فکر تثبیت خود نباشند. مافیا بازی همه مردم است و نه صرفا سلبریتی‌ها و باید گفت صرفا این بازی نیست که محبوبیت دارد بلکه بازی‌های دیگری نیز هستند که طرفدار دارند و می‌توانند جای خودشان را در تلویزیون باز کنند.

* نویسنده: سیدمهدی موسوی‌تبار، روزنامه‌نگار