اثیر اوهام جوانانه دهه هشتاد

  به گزارش «فرهیختگان»، در نهمین قسمت تاریخ جنون در سینمای ایران قصد داریم فیلم سینمایی اثیری (1381) به کارگردانی محمدعلی سجادی را بررسی کنیم. اثیری فیلمی است که در فضای سوررئالیسم اجتماعی و در ژانر وحشت ساخته شده است. گفتنی است در این فیلم مرحوم خسرو شکیبایی و امین حیایی نیز حضور دارند که پیش از این همکاری مشترک آن دو را در فیلم سینمایی مزاحم نیز تحلیل کردیم. حسب قضا، آن اثر نیز با اثیری از حیث جامعه‌شناسی نسلی جوانان دهه هشتاد قرابت موضوعی دارد.

خلاصه داستان اثیری از این قرار است که خورشید که به‌تازگی با سمندر ازدواج کرده با حوادث عجیبی در خانه مواجه است، درها مدام باز و بسته می‌شوند و وسایل خانه نابهنگام حرکت می‌کنند و نهایتا خورشید قیافه یک زن سفیدپوش را می‌بیند و بیهوش می‌شود. پزشک معالج خورشید شبحی را که او می‌بیند، زائیده تصوراتش می‌داند اما وقتی خورشید قیافه شبح را به تصویر می‌کشد، معلوم می‌شود که شبح، معشوق سابق عموی سمندر است. پدر و مادر سمندر صحبت‌های خورشید را قبول نمی‌کنند و او را متهم به غرض بدنام‌کردن خانواده خود می‌کنند اما عموی سمندر از خورشید می‌خواهد که به او کمک کند تا عامل مرگ معشوقش ملیحه را پیدا کند و خورشید در کابوسی دیگر، پدر سمندر را قاتل معرفی می‌کند و او هم با شنیدن این حرف سکته کرده و می‌میرد. سمندر خورشید را مسبب مرگ پدر می‌داند و او را ترک می‌کند. عموی سمندر خورشید را به ویلای خود می‌برد و آنجاست که خورشید متوجه می‌شود قاتل اصلی عموی سمندر است و اکنون هم قصد جان او را دارد. سمندر به خانه عموی خود می‌رود اما عمو توسط دوستان خلافکارش سمندر را می‌کشد و خود را هم با گلوله‌ای خلاص می‌کند.

محمدعلی سجادی بارها در آثار خود نشان داده علاقه خاصی به ظرفیت‌های دراماتیک و  وحشت‌برانگیز جن، آل و روح دارد، اما این فیلم او به‌صورت خاص فاقد ایده جدیدی است.

در فیلم سینمایی شب بیست‌ونهم، پروژه مجنون‌کردن یک زن به‌واسطه تلقین جن‌زدگی مطرح بود و در فیلم سینمایی پرده آخر نیز این ایده به‌نحو دیگری به اجرا درآمده بود. از این حیث اثیری طرح جدیدی به سینمای جنون‌آمیز ایران اضافه نکرده است.

مساله تلقین به فرد روان‌رنجور در این فیلم ذیل عمل هیپنوتیزم انجام می‌شود. اتفاقا همین هیپنوتیزم است که می‌تواند لایه‌های سیاسی و اجتماعی این فیلم را که برای حدود 20سال قبل است، بر ما آشکار کند. در این عمل، ناخودآگاه فرد فعال می‌شود و روانکاو/جادوگر می‌تواند به ورای خودآگاه فرد دسترسی پیدا کند. در تاریخ فرهنگی هیپنوتیزم اشاره کرده‌اند که این عمل نخستین‌بار توسط هندوها انجام گرفته و پس از آن وارد اعمال جادوگری و شمنیسم نیز شده است و در قرن نوزدهم به‌واسطه تعلیماتی که فروید از اساتید خود در علوم‌غریبه داشته، وارد روانکاوی نیز می‌شود اما درنهایت، در مطالعات تجربی قرن معاصر، هیپنوتیزم به‌عنوان یک مکانیسم درمانی منسوخ‌شده به‌نظر می‌رسد، زیرا آسیب‌هایی نیز به‌همراه دارد و ممکن است فرد در تروماهای خود گرفتار شود یا از آن وضعیت خارج نشود. در جریان داستانی این فیلم نیز، خورشید دارای ترومایی از دهه شصت و بمباران‌های رژیم بعث است و حملات روانی و عصبی او به‌وسیله هیپنوتیزم مورد معالجه قرار می‌گیرد.

ایده هیپنوتیزم در دهه هشتاد را باید با توجه به زمانه و زمینه سیاسی آن دوران تعبیر کرد. نیمه اول دهه هشتاد، روزهای سرخوشانه دولت اصلاحات است و جوانان قسمی آزادی عملی ظاهرا بی‌قید و حصر دارند (چنان‌که در تحلیل فیلم مزاحم نیز دیدیم) جامعه خوشحال، شیک‌پوش و مهندس‌مسلک با پدران متمول و عموهایی که در جشن عروسی به عروس‌خانم سوئیچ دوو ماتیز هدیه می‌دهند و عروس‌خانمی که سرگرمی و کارش نقاشی آبستره است، همگی دلالت بر این دارند که خودآگاه جوان دهه شصتی که به دهه هشتاد رسیده، تا چه حد خشنود است، اما این خشنودی چندان باثبات نیست، زیرا ناخودآگاه این جوانان رنجش‌هایی دارد و ناخشنود و نگون‌بخت خواهند شد. کافی است این جوانان را هیپنوتیزم کرد و به ناخودآگاه‌شان رسوخ کرد تا دید چه رنج‌هایی (لابد از جنگ) دارند و این ساز و برگ‌های زندگی روزمره چگونه بسان آگاهی کاذب عمل می‌کنند. اما نسبت دادن کل ناخوشی‌ها و تروماها به جنگ نیز خود ناشی از همان ظاهربینی دوره اصلاحات است.

فرآیند خودآگاه‌شدن سوژه‌های داستان «اثیری» به‌واسطه جنون و هیپنوتیزم نیز تراژیک عمل می‌کند و باعث نابودی‌شان می‌شود. جنون نیروی ویرانگری است که در صورت تقویت و تصاعد می‌تواند به رانه تخریب‌گر مرگ برسد (مرگ نه به‌معنی مرگ تبدیلی و در نور شدن بلکه به‌معنی در گور شدن). سمندر در پایان داستان کشته می‌شود و همسرش بیوه می‌شود اما در عوض درمی‌یابد که تا الان خام عموی همسرش شده و اقرارش به کشته‌شدن ملیحه توسط پدر سمندر تنها یک تلقین بوده است. شاید بتوان گفت که این اثر پیشاپیش آینده جوانان سرخوش در دهه هشتاد را پیشگویی می‌کند، روزگار خوش‌شان به سر خواهد آمد و جنون یا مرگ نصیب‌شان خواهد شد.

همچنین باید درباره معنا و مفهوم «اثیر» توضیحی داد. اثیر عنصری است غیرمادی و با قدرت و سرعتی که در ذات آن وجود دارد، می‌تواند در هر یک از مواد یا عناصر مادی، نفوذ کند و قدرت حیات آنها را اداره و کنترل کند. اصولا اثیر رابطی است غیرمادی بین نیروی خلقت و موجودات عالم که در تمام عناصر و اشیاء و اجسام اثر می‌گذارد و باعث ادامه حیات هر شیء در دوران ادامه حیات یا تکامل آن می‌شود. به‌نظر می‌رسد آن نیرویی که در اینجا مدنظر مولف قرار گرفته، همان جنون یا هیپنوتیزم باشد که تمام جهان داستانی اثیری را تحت‌الشعاع قرار داده است.

* نویسنده: داوود طالقانی، روزنامه‌نگار