به گزارش «فرهیختگان»، طی سال‌های اخیر واژه جدیدی به ادبیات دانشگاهی، علمی و پژوهشی کشور وارد شده است که به گفته کارشناسان و صاحب‌نظران، تحقق آن، مسیر روشن‌تری پیش‌روی محققان و پژوهشگران قرار می‌‌دهد. اعطای کمک‌هزینه تحقیق و توسعه که با واژه «گرنت» شناخته می‌شود، در‌واقع بودجه‌ای است که به تحقیقات دانشگاهی ارائه می‌شود و گامی برای سرعت دادن به مسیر تجاری‌سازی پژوهش‌های فناورانه است. اعطای این کمک‌هزینه از سال 96 از‌سوی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌عنوان یک بسته حمایتی جدید از پژوهشگران برجسته دنیا پیگیری شد. گرنت پژوهشی در آغاز عنوان حمایتی بود که از‌سوی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران معاونت علمی شکل گرفت تا در راستای آن جذب و حفظ دانش‌آموختگان برجسته فارغ‌التحصیل مقطع دکتری از مراکز علمی معتبر دنیا در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها رخ دهد. صندوق حمایت از پژوهشگران برای ارائه این حمایت شرایطی را در نظر گرفت که براساس آن متقاضیان دریافت آن باید فارغ‌التحصیل با درجه عالی از یکی از دانشگاه‌های برتر جهان (100 دانشگاه اول فهرست رتبه‌بندی جهانی) باشند و در یکی از مراکز علمی کشور جذب شده و آغاز به کار کرده باشند.

به بیان ساده‌تر، گرنت بودجه‌ای است که به نهادها، موسسات و شرکت‌ها یا افراد اعطا می‌شود و گرنت پژوهشی، بودجه‌ای است که برای انجام طرح‌های پژوهشی در اختیار افراد یا گروه‌ها قرار می‌گیرد. هدف از ارائه گرنت به پژوهشگران ترغیب و تشویق اعضای هیات دانشگاه به انجام هرچه بهتر فعالیت‌های پژوهشی و فراهم آوردن شرایط مناسب برای تحقق اهداف و برنامه‌های دانشگاه است. گرنت‌های پژوهشی می‌توانند به‌نوعی میان اعضای هیات‌علمی ارزش‌گذاری کنند یا ارتباط میان اعضای هیات‌علمی با مراکز و سازمان‌های خارج از دانشگاه را تسهیل کنند. گرنت پژوهشی در دانشگاه‌های ایران عموما به استاد ارائه می‌شود و دانشجو با توجه به میزان فعالیت خود حق‌التحقیق دریافت ‌می‌کند. اما از ابتدای سال ۹۸ توجه ویژه‌ای به دو حوزه علوم انسانی و علوم پایه در صندوق حمایت از پژوهشگران و نوآوران شد؛ به‌گونه‌ای که بستر و قالب‌های حمایتی خاصی برای حمایت از این حوزه‌ها از سوی این صندوق در نظر گرفته شد.

  معضل نوآوری در علوم انسانی

طبق آیین‌نامه اعتبار پژوهشی اعضای هیات‌علمی، حداقل 25 درصد از اعتبار دانشگاه‌ها باید به گرنت تعلق یابد. اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها می‌توانند با دریافت این بودجه، آن را در موارد گوناگونی همانند خرید تجهیزات و لوازم آزمایشگاهی، پرداخت هزینه‌های خدمات آزمایشگاهی و میدانی، تحقیقات، خرید مواد مصرفی پژوهش خود و همچنین پرداخت هزینه خرید کتب، نشریات، نرم‌افزارها، هزینه عضویت در پایگاه‌های اطلاعاتی، هزینه چاپ مقالات در مجموعه مقالات و نشریات علمی معتبر صرف کنند. البته ناگفته نماند گرنت طرح‌های پژوهشی به راحتی و صرفا با دسترسی به نهادهای حمایت‌کننده کسب نمی‌شود بلکه محققان برخی رشته‌ها با توجه به شرایط خاصی که در دوره‌ زمانی خاص ایجاد می‌شود، ممکن است در کسب این مبالغ با چالش‌هایی روبه‌رو شوند. محققان علوم انسانی همواره بر این نکته تاکید داشته‌اند که یکی از مشکلات حوزه علوم انسانی نبود گرنت تحقیقاتی است.

در سال‌های اخیر حوزه علوم انسانی در ایران نسبت به دو دهه گذشته، در جایگاه بهتر و مناسب‌تری قرار گرفته و رشته‌های مرتبط با علوم انسانی در مقایسه با گذشته گسترش قابل‌توجهی یافته است. کارشناسان این حوزه معتقدند ظرفیت چشمگیری برای توسعه رشته‌های علوم انسانی در کشور وجود دارد تا جایی‌که بی‌شک روند رو به توسعه آن، منجر به تخصصی شدن اغلب این رشته‌ها می‌شود. منتها یکی از اصلی‌ترین نکات قابل‌ذکر در این زمینه گره خوردن نوآوری و فناوری با علوم انسانی و رشته‌های مختلف این حوزه است.

به بیان دیگر، نوآوری در علوم انسانی در ایران معضلی است که راهکارهای حل آن نوپا و در ابتدای مسیر حرکت خود قرار دارد و تا رسیدن به هدف فاصله قابل‌توجهی وجود دارد. با این حال به نظر می‌رسد تلاش برای گسترش نوآوری در تمام حوزه‌های علوم انسانی در سال‌های اخیر چندان بد نبوده است.

  حمایت از اجرای 10 گرنت میثاق

در پایان هفته گذشته، تفاهمنامه‌ای با موضوع همکاری در زمینه حمایت از اجرای ۱۰ گرنت میثاق در حوزه علوم انسانی در راستای کاربردی کردن نظریه‌ها و نوآوری‌ها میان صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور و دبیرخانه هیات حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره منعقد شد. درواقع این گرنت در حوزه علوم انسانی در راستای کاربردی کردن نظریه‌ها و نوآوری‌های مصوب دبیرخانه هیات حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی و نقد و مناظره و همچنین ضوابط، سیاست‌ها و اولویت‌های تحقیقاتی صندوق خواهد بود. طبق آماری که در این نشست از سوی دبیرخانه هیات حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره ارائه شد، کرسی‌های آزاد‌اندیشی در زمینه و حوزه‌های مختلفی در دانشگاه‌های سراسر کشور درحال برگزاری است که در این راستا تاکنون بیش از سه‌هزار کرسی ترویجی با حضور اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها برگزار شده و صدور ۳۴۲۰ گواهی ازجمله نتایج حاصل از آن بوده است. همچنین تاکنون بیش از ۵۰ نظریه نوآوری در کشور به ثبت رسیده است و چندین طرح در شورای تخصصی درحال بررسی است که نتایج آن در کتب درسی منتشر خواهد شد.

رئیس صندوق حمایت از پژوهشگران و نوآوران در جریان انعقاد این تفاهمنامه با بیان اینکه حرکت محققان برجسته موجب حرکت سایر محققان خواهد شد و درنهایت جریان علمی در کشور ایجاد می‌شود، تاکید کرد که حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی در راستای قالب‌ها و طرح‌های حمایتی صندوق است و شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌عنوان نهاد طراح و شناسایی‌کننده سازمان‌هایی که خواهان نظریات پژوهشگران هستند، نقش تاثیرگذاری خواهد داشت.

  هدف گرنت میثاق؛ توسعه پژوهش‌های مرتبط با جامعه

ایمان افتخاری، رئیس صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «گرنت میثاق یکی از مجموعه گرنت‌هایی است که در صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران برای حوزه‌های مختلف در نظر گرفته شده است، با این تفاوت که گرنت میثاق معطوف به پژوهش‌های حوزه علوم انسانی است به‌خصوص پژوهش‌هایی که در حوزه‌های مرتبط با جامعه انجام می‌شود. البته گرنت‌های دیگری نیز به موازات گرنت میثاق در حوزه علوم پایه و نوآوری‌هایی که بین‌رشته‌‌ای است از سوی صندوق ارائه می‌شود.»

به گفته وی نگاه صندوق برای اعطای گرنت به حوزه پژوهش‌های علوم انسانی این بود که پژوهشگرانی که فعالیت‌های چشمگیر و برجسته‌ای در حوزه‌‌های مختلف علوم انسانی از علوم تربیتی گرفته تا علوم اجتماعی و فلسفه و... انجام داده‌اند، اگر در ارتباط با نهادها و مجموعه‌های فعال در عرصه جامعه، بخشی از بودجه موردنیاز خود برای ارتقای فکر و ایده مرحله را از سمت سفارش‌دهنده تامین کنند، صندوق به همراه شورای عالی انقلاب فرهنگی به صورت مشترک معادل همان آورده را برای پژوهشگر تامین خواهد کرد. این طرح‌ می‌تواند طراحی یک الگوی تربیتی در حوزه آموزش‌و‌پرورش باشد یا یک طرح در حوزه علوم اجتماعی.

  تشخیص اولیه با صاحبان کرسی‌های نظریه‌پردازی

افتخاری ادامه می‌دهد: «در تفاهمنامه مشترکی که با شورای عالی انقلاب فرهنگی منعقد شده است، افراد شاخص کرسی‌های نظریه‌پردازی شورای طرح‌ها و نوآوری‌های فکری را بررسی و تشخیص اولیه را برای ارائه گرنت انجام می‌دهند. در‌واقع صاحبان کرسی‌های نظریه‌پردازی تشخیص می‌‌دهند اگر نظریه ارائه‌شده را در چنین بستری پیاده کنند و به عرصه مورد استفاده جامعه نزدیک کنند، باید چنین گرنت‌هایی در اختیار‌ آنها قرار داده شود. البته انتخاب طرح‌ها منحصر به این موارد نیست بلکه استثنائات و راهکارهایی نیز برای نظریات و دیدگاهی که ماهیت نظری‌تر و فکری‌تر دارند، نیز در نظر گرفته شده اما به‌طور کلی روند اصلی ارائه گرنت به این شکل است.»  وی می‌گوید: «دیدگاه اصلی صندوق در ارائه گرنت این است که اقتضائات رشته‌ها و حوزه‌های مختلف با یکدیگر متفاوت است و باید این تفاوت‌ها دیده شود. در واقع نمی‌توان نگاهی که به یک طرح صنعتی وجود دارد را روی یک طرح در حوزه علوم انسانی نیز اعمال کرد و سنجید.»

رئیس صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران می‌افزاید: «طرح گرنت میثاق یک طرح جدید و نوپاست و درحال حاضر وارد فاز جذب پروپوزال و ‌بررسی آنها قرار دارد تا پس از تایید گرنت لازم ارائه شود. در این راستا و پس از تایید پروپوزال، بودجه موردنیاز به صورت مشترک و از طرح به طرح دیگری متفاوت است، اما تلاش شده برای طرح‌ها بودجه‌های قابل‌توجه در نظر گرفته شود. با این حال معیار اصلی در ارائه گرنت این است که صاحب طرح، از نهاد سفارش‌دهنده بیرونی بخشی از بودجه موردنیاز خود را جذب کرده باشد. در این صورت به میزان بودجه جذب شده، صندوق و شورا نیز بودجه‌ای را پرداخت می‌کنند. برای مثال اگر طرحی موفق به جذب 100میلیون تومان از نهاد سفارش‌دهنده بیرونی شده است، شورا و صندوق نیز هر کدام 50میلیون تومان پرداخت می‌کنند. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که به خاطر محدودیت‌های بودجه‌ای که در صندوق وجود دارد، عموما سقفی برای مقدار گرنت اعطایی در نظر گرفته می‌شود که این میزان سالانه تغییر می‌کند.»

به گفته وی معیار اصلی در اعطای گرنت کیفیت کار پژوهشی است. طرح‌هایی که از نوآوری بیشتری برخوردار باشند و کیفیت بالاتری داشته باشند، طبیعتا شانس بیشتری برای دریافت گرنت خواهند داشت.

  نقش کلیدی علوم‌انسانی در توسعه کشور    

داود فیضی، استاد علوم تربیتی دانشگاه سمنان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به اینکه علوم انسانی در توسعه، پیشرفت و موفقیت سازمان‌ها و جوامع نقشی کلیدی برعهده دارند، می‌گوید: «به دلیل این نقش کلیدی، کشورهای توسعه‌یافته برای ارتقای کمی و کیفی علوم انسانی سرمایه‌گذاری زیادی انجام می‌دهند و در تخصیص بودجه و امکانات، اولویت خاصی برای آنها قائلند. این در حالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد علوم انسانی در کشور ما از جایگاه مناسبی برخوردار نیست و نگرش رایج به این علوم در جامعه به‌طور اعم و در مدیران و مسئولان به‌طور اخص، نگرشی منفی و دست دوم است.»

به گفته وی حمایت از طرح‌های تحقیقاتی کاربردی در رشته‌های علوم انسانی برای استفاده از نتایج آن در جامعه و عملیاتی شدن آنها در اجتماع موجب افزایش سرمایه‌های اجتماعی در کشور می‌شود. بنابراین هر ارگان یا هر نهادی که در این زمینه ورود پیدا کند و از طرح‌ها و پژوهش‌های حوزه علوم انسانی به هر نحوی حمایت کند، در واقع به رشد و توسعه سرمایه‌های اجتماعی کمک کرده است. منوط به اینکه در مسیر رشد این سرمایه‌ها، نوآوری و خلاقیت نیز وجود داشته باشد.‌ 

  وی با اشاره به مثالی در این زمینه ادامه می‌دهد: «فرض کنید در حوزه علوم تربیتی، ایده‌ها و طرح‌های بسیار زیادی وجود دارد که در‌صورت حمایت از آنها، نتایج مثبتی به همراه دارد. برای مثال ضعف در کیفیت یادگیری مهارت‌های زبان فارسی شامل درک متن و مهارت نوشتاری در نظام آموزشی کشور نیازمند راهکارهای نوآورانه‌‌ای است که باید از آن حمایت شود. در نظام آموزشی ما به‌ویژه در سال‌های اخیر، هیچ تلاشی برای ارتقای سطح تفکر انتقادی یا انتقادپذیری در مدارس و دانشگاه‌ها نشده است. همین مساله، موجب می‌شود افراد یک جامعه تحمل پذیرش انتقاد و عقیده مخالف را نداشته باشند. بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی نیز به دلیل نبود یا عدم‌پرورش چنین دیدگاهی به وجود می‌آید. حال اگر برای حل این معضل به ظاهر ساده، از پژوهش‌های نوآورانه حمایت شود و نتایج آن در نظام آموزشی کشور پیاده‌سازی شود، در کمتر از یک دهه آینده می‌توان نتایج مثبت آن را در جامعه مشاهده کرد.»

  اعطای گرنت‌؛ تسریع‌کننده پژوهش‌های علمی

 فیضی می‌گوید: «مشارکت بین‌المللی ما در تولید علوم انسانی و تاثیرگذاری پژوهشگران و اندیشمندان این حوزه بر جریان‌های غالب و موثر جهانی در حوزه‌‌های مختلف علوم اجتماعی و انسانی بسیار ناچیز است. در این میان نیز جامعه علمی ایران به دلایل متعددی در حاشیه این جریان جهانی قرار گرفته است.»

وی معتقد است که دفاتر حقوقی، شرکت‌های مشاوره روانشناسی، مشاوره مدیریت و اتاق‌‌های فکر سازمان‌های پژوهشگر، در حکم بنگاه‌های علوم انسانی هستند که از یک طرف با محافل دانشگاهی در علوم انسانی در تماسند و از آنها به‌عنوان منابع دانش تغذیه می‌کنند و از سوی دیگر، به تقاضا‌های جامعه هدف خود پاسخ می‌دهند. بنابراین نتیجه حمایت از پژوهش‌هایی که در این حوزه انجام می‌شود، بی‌تردید جامعه انسانی را هدف قرار می‌دهد و به بهبود زندگی اجتماعی کمک می‌کند.  به گفته این استاد دانشگاه متاسفانه توجه به بعد اقتصادی علوم انسانی، موجب شده بسیاری از پژوهشگران این حوزه منفعتی در ارائه نوآوری در این شاخه از علم نبینند و شاید همین موضوع موجب شده تا در سال‌های اخیر آن‌طور که نوآوری و تکنولوژی در حوزه‌های دیگر توسعه پیدا کرده، در علوم انسانی نتوانسته رسوخ پیدا کند.

وی می‌افزاید: «در سال‌های اخیر ارائه بسته حمایتی از سوی صندوق‌های حامی نوآوری و پژوهش نتایج بسیار ارزشمندی داشته است. در‌واقع حمایت‌هایی که در قالب گرنت به تحقیقات دانشگاهی اعطا می‌شود مسیر تبدیل ایده به محصولات فناورانه را تسهیل می‌کند. برای مثال با حمایت از یک طرح پژوهشی و نوآورانه در یک صنعت یک شتاب‌دهنده دانش‌بنیان در کنار یک هسته‌پژوهشی قرار می‌گیرد و صندوق حامی، به تولید محصول از ایده کمک می‌کند. پس از تولید نمونه اولیه، گروه محقق و هسته فناورانه می‌تواند با استفاده از خدمات صندوق تولید انبوه محصول را آغاز کند. در واقع شتاب‌دهنده حرفه‌ای می‌تواند در تعامل با مرکز دانشگاهی و فعالان فناور حوزه دانشگاه موجب شتابدهی بیشتر به روند تحقیق شود و فرآیند تبدیل ایده دانشگاهی به محصول فناورانه را سرعت بخشد. اگر چنین اتفاقی در حوزه علوم انسانی رخ دهد، اقدامی بسیار باارزش و قابل احترام است.»

* نویسنده: زهرا فریدزادگان، روزنامه نگار