به گزارش «فرهیختگان»، نخست‌وزیر ژاپن در سال 2013 اعلام کرد که در تلاشند آنقدر رتبه دانشگاه‌های این کشور را ارتقا دهند که در یک دهه آینده حداقل 10 دانشگاه ژاپن جزء 100 دانشگاه برتر دنیا قرار گیرند. با توجه به حدود سه سالی که به زمان تعیین‌شده باقی مانده، به نظر می‌رسد این کشور تا رسیدن به آنچه در ذهن می‌پروراند فاصله زیادی دارد. به‌رغم اصلاحات گسترده‌ای که در آموزش عالی ژاپن انجام گرفت، هنوز مقامات این کشور نتوانسته‌اند به شرایط مطلوب خود دست‌یابند. تاکنون در دوره اصلاحات نظام آموزشی، مبلغی حدود 982 میلیون دلار برای توسعه دانشگاه‌های محلی هزینه شده است اما باز هم رده‌بندی دانشگاه‌های بین‌المللی جهانی سال 2020 که از سوی پایگاه رتبه‌بندی تایم منتشر شد، خبرهای امیدوارکننده‌ای را برای ژاپنی‌ها به دنبال نداشت. تنها فقط دو دانشگاه ژاپنی در جمع 200 دانشگاه برتر دنیا قرار دارند.

  جایگاه دانشگاه‌های ژاپن در رده‌های جهانی

در جدیدترین رتبه‌بندی پایگاه تایم که در ماه می‌2020 منتشر شد، ژاپن دو دانشگاه در میان 100 دانشگاه برتر دنیا دارد به‌طوری که دانشگاه توکیو در رده 36 و دانشگاه کیوتو هم در رده 54 جا خوش کرده‌اند. توکیو در همان جایگاه قبلی خود نسبت به سال گذشته قرار گرفته اما دانشگاه کیوتو 11 پله صعود کرده و از رتبه 65 در سال گذشته به رده پنجاه‌وچهارم رسیده است. در رتبه‌بندی پایگاه QS، دانشگاه تومیو در رده 24، دانشگاه کیوتو در رده 38 و موسسه فناوری توکیو در رده 56 جهان قرار گرفته‌اند و در این میان، به‌طور کلی، 38 دانشگاه ژاپنی در جمع برترین دانشگاه‌های دنیا از نگاه پایگاه رتبه‌بندی QS قرار گرفته‌اند.

  جذب دانشجوی بین‌المللی

به گزارش topuniversities، طبق آخرین آمار به‌دست‌آمده از دانشگاه‌های این کشور، حدود 795 دانشگاه در ژاپن فعالیت می‌کنند که حدود 80 درصد آنها را دانشگاه‌های خصوصی تشکیل می‌دهند. ژاپن در سال‌های اخیر در جذب دانشجوی بین‌المللی نسبتا موفق عمل کرده است به‌طوری که این کشور در سال 2003 تنها 100 هزار دانشجوی بین‌المللی داشت اما این تعداد تا سال 2020 به 300 هزار دانشجو افزایش یافته است. بنابراین، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که دانشگاه‌های این کشور مسیر را برای حضور دانشجویان خارجی و زندگی آنها راحت‌تر کرده‌اند تا بتوانند بعد از فارغ‌التحصیلی، در شغل مناسبی مشغول به کار شوند. یکی از عوامل جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی به این کشور، تدریس و ارائه دروس دانشگاهی به زبان انگلیسی است که تقریبا بیشتر دانشجویانی که به امید ادامه تحصیل وارد این کشور می‌شوند، می‌توانند راحت‌تر با آن ارتباط برقرار کنند. استخدام کارکنان ویژه برای پشتیبانی از دانشجویان بین‌المللی؛ دادن اجازه به دانشجویان بین‌المللی برای شروع ترم از سپتامبر به جای آوریل که آغاز سال تحصیلی در ژاپن به حساب می‌آید؛ استخدام اعضای هیات‌علمی بیشتر از خارج از ژاپن و افزایش تبادل دروس با سایر دانشگاه‌های کشورهای دیگر ازجمله عواملی است که ‌انگیزه دانشجویان خارجی را برای تحصیل در ژاپن افزایش می‌دهد. با توجه به اینکه زندگی و تحصیل در ژاپن در مقایسه با بسیاری از کشورها بسیار گران تمام می‌شود، دولت این کشور برای جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی حمایت مالی بیشتری از آنها به‌عمل می‌آورد. بورسیه‌های مختلف دانشگاهی و کمک‌های مالی که از سوی وزارت آموزش عالی، فرهنگ، ورزش، علم‌وفناوری و سازمان خدمات دانشجویی ژاپن ارائه می‌شوند، جزء همین حمایت‌های همه‌جانبه به‌شمار می‌روند که ماندگاری دانشجویان بین‌المللی را در این کشور افزایش می‌دهد.

  اختصاص بودجه 96 میلیارد دلاری

دولت ژاپن در اقداماتی که قرار است برای ارتقای سطح دانشگاه‌های این کشور در رتبه‌بندی‌های جهانی انجام دهد، قرار است با اختصاص بودجه‌ای 96 میلیارد دلاری تا مارس 2022، گامی موثر در راستای تقویت امر پژوهش در دانشگاه‌های این کشور بردارد. بودجه اولیه بالغ بر 43 میلیارد دلار از منبع تامین بدهی‌های دولتی و فروش ذخایر طلای دولت تامین خواهد شد و به مرور تمام 96 میلیارد دلار برای هزینه در بخش دانشگاهی اختصاص پیدا خواهد کرد. با توجه اینکه بخش اعظم این بودجه از سوی دولت تأمین می‌شود، با وجود این دانشگاه‌ها هم اعلام کرده‌اند که در این تامین بودجه نقش خواهند داشت و بخشی از آن را شخصا فراهم می‌کنند.  دستورالعمل‌های سرمایه‌گذاری این بودجه همراه با اهداف میان‌مدت و بلندمدت تا پاییز تعیین می‌شود. نخست‌وزیر ژاپن ماه گذشته با اشاره به تلاش ژاپن در بهبود رتبه‌بندی دانشگاهی و برطرف کردن فاصله بودجه‌ای میان دانشگاه‌های ژاپن و دانشگاه‌های کشورهای دیگر، بر تامین بودجه‌ای کلان برای ایجاد تحولی عظیم در سیستم آموزش عالی تاکید کرد. از نظر تعداد مقالات منتشر‌شده در دنیا، ژاپن که طی دو دهه گذشته رتبه چهارم دنیا را در دست داشت، به رتبه یازدهم سقوط کرده است. دانشگاه «کیو» که عظیم‌ترین دانشگاه خصوصی ژاپن از نظر بودجه‌ای محسوب می‌شود، بودجه‌ 703 میلیون دلاری در اختیار دارد.

  علت‌یابی رتبه‌های پایین دانشگاه‌ها

بسیاری از متخصصان حوزه آموزش بر این باورند که رتبه‌های پایین دانشگاه‌های ژاپن نتیجه فقدان یا کمبود نوآوری‌های انگلیسی‌زبان، بودجه‌های دانشگاهی و جهانی‌سازی دانشگاه‌هاست. به‌عنوان مثال، رده‌بندی تایم براساس 5 فاکتور تدریس یا محیط یادگیری؛ پژوهش بر مبنای حجم مقالات؛ درآمد و شهرت؛ استنادها؛ چشم‌انداز بین‌المللی برای استادان، دانشجویان و تحقیقات و درآمدهای صنعتی دانشگاه‌های برتر دنیا را ارزیابی می‌کند. هرکدام از این فاکتورها به‌طور جداگانه بررسی می‌شوند و داوران به آنها امتیاز می‌دهند. به گفته «یاسوشی ماتسوآگا»، پروفسور استراتژی تحقیقاتی در دانشگاه «وسدا»، در ژاپن حجم بیشتر مقالات علمی منتشر‌شده به زبان ژاپنی است و اقلیت دانشمندان غیرژاپنی که به این زبان مسلط هستند می‌توانند از این مقالات استفاده کنند. او تحقیقات خود را در ژاپن انجام داده اما 12 مقاله ارائه شده را به‌صورت ترجمه‌شده به زبان انگلیسی منتشر کرده است تا شکاف زبانی موجود را از بین ببرد. در رشته‌های علمی شامل مهندسی پژوهش‌ها معمولا به زبان ژاپنی پیش می‌روند؛ و از آنجایی که تحقیقات به زبان ژاپنی ارزیابی می‌شوند، این روند در علوم اجتماعی نیز مشاهده می‌شود. یکی از مدیران ارشد پایگاه رتبه‌بندی تایم اعلام کرده است از او خواسته شده معیارهای دیگری همچون تعداد فارغ‌التحصیلان موفق و فراگیران اجتماعی را براساس تعداد دریافت‌کنندگان بورسیه و کمک‌های مالی در نظر بگیرند اما او همچنان بر این باور است که معیارهای کلی‌تر بهترین نتیجه را به‌دنبال دارند.
«جف کینگستون»، مدیر مطالعات آسیا در دانشگاه «تمپل» ژاپن می‌گوید: «‌دانشگاه‌ها باید خروجی پژوهش‌های خود را به زبان انگلیسی افزایش دهند؛ این در حالی است که محققان ‌انگیزه کمی برای این کار دارند.»

  دانشگاه‌ها بیشتر استفاده‌کننده دانش هستند

به گزارش scmp، از دیگر مشکلاتی که پیش روی دانشگاه‌های ژاپنی قرار دارد این واقعیت است که تحقیق و پژوهش تا اواخر دهه 90 میلادی اولویت کار دانشگاه‌های این کشور نبود. نقش دانشگاه‌ها تا همین اواخر جذب و کسب دانش تولید شده و استفاده از دانش دیگر کشورها بود و نقش موثری در خلق دانش جدید نداشتند. شرکت‌های فناوری ژاپنی مانند «سونی» و «سافت بانک» از پیشگامان تحقیق و توسعه در این کشور به‌شمار می‌روند. این کمپانی‌های فناورانه همچنان رقیب هم در عرصه تولید هستند و به‌طور مستقیم ‌انگیزه لازم را برای این کار دارند. این درحالی است که دانشگاه‌هایی که با مساله بروکراسی اداری دست‌وپنجه نرم می‌کنند، معمولا توسط مدیرانی اداره می‌شوند که تاکید زیادی بر پژوهش‌های دانشگاهی ندارند و یکی از ریشه‌های رتبه‌های پایین دانشگاه‌های ژاپن را در همین امر می‌توان جست‌وجو کرد.

  کاهش بودجه‌های دولتی دانشگاه‌ها

یکی از مشکلاتی که پیش روی دانشگاه‌های این کشور قرار دارد، کمبود بودجه‌های دولتی است که به دانشگاه‌ها تعلق می‌گیرد. در سال 2016 تنها 6/1 درصد از هزینه‌های دولت ژاپن صرف تحصیلات دانشگاهی می‌شد که یکی از کمترین هزینه‌ها در بین سازمان‌های اقتصادی و توسعه‌ای به‌حساب می‌آمد. بودجه این قبیل سازمان‌ها به‌طور تقریبی 3 درصد را به خود اختصاص می‌دهند. کارشناسان بر این باورند که دولت این کشور بودجه‌های کمی را صرف آموزش عالی دانشگاه‌ها می‌کند و بدون بالا رفتن این بودجه‌ها و سرمایه‌گذاری روی این بخش نمی‌توان انتظار داشت رتبه دانشگاه‌ها در رده‌های جهانی افزایش چشمگیری داشته باشند. آنها به استراتژی رشد اقتصادی ژاپن اشاره کرده‌اند که طی آن قرار است طبق برنامه‌هایی برای جهانی‌سازی دانشگاه‌ها تا سال 2023، حدود 37 دانشگاه ژاپن جهانی‌سازی شده و در کنار بودجه بورسیه‌های تحصیلی دانشجویان بین‌المللی برای تحصیل در ژاپن، به سطح کلاس جهانی برسند. دانشگاه‌های ژاپن برای دستیابی به رتبه‌های بالای جهانی به اصلاحات بیشتری نیاز دارند که یکی از ابتدایی‌ترین راه‌ها، شروع سال تحصیلی دانشگاه‌ها در فصل پاییز به جای فصل بهار و نیز جذب دانشجویان خارجی بیشتر از طریق برقراری روابط بین‌المللی با دانشگاه‌های دیگر دنیاست. دانشگاه‌ها ژاپنی در رتبه‌بندی تایم، از نظر چشم‌انداز بین‌المللی یعنی سهم دانشگاه‌ها از دانشجویان، اعضای هیات‌علمی بین‌المللی و مشارکت‌های جهانی رده‌های پایینی دارند که باید اقداماتی هم در این زمینه صورت گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد دانشگاه‌های سنگاپور در مقایسه با دانشگاه‌های ژاپن به دلیل اینکه از نظام چندفرهنگی بهره می‌برند، از نظر چشم‌انداز بین‌المللی وضعیت به‌مراتب بهتری داشته و رده‌های بالاتری را در اختیار دارند.

  پرکردن خلأ دانشگاه‌ها با دانشجویان خارجی

در سال 2019 حدود 05/1 میلیون دانشجو از مدارس ژاپن فارغ‌التحصیل شدند که از این میان، 7/54 درصد در همان سال وارد دانشگاه شدند. درحالی که شمار دانشجویان دانشگاه‌های ژاپن به مرور در حال کاهش است، این کشور انتظار دارد تا سال 2040 میلادی، 30 درصد از افراد 18 ساله و آماده برای ورود به دانشگاه در این کشور کاهش یابد. از آنجایی که با این پیش‌بینی، تا سال‌های آینده بسیاری از ظرفیت دانشگاه‌ها خالی باقی می‌مانند، کارشناسان اعلام کرده‌اند که دولت ژاپن در پر کردن صندلی‌های خالی با جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی خیلی موفق عمل نکرده است و باید اقدامی موثر برای این بخش انجام داد. سال گذشته، 40 درصد دانشگاه‌های خصوصی و کالج‌های ارشد ژاپن قادر به پرکردن سهمیه‌های ثبت‌نامی دانشجویان خارجی و بومی خود نشدند.  درحالی‌که آمارها از سازمان خدمات دانشجویی ژاپن حکایت از افزایش 8/77 درصدی شمار دانشجویان بین‌المللی این کشور از سال 2013 تا 2018 دارد، بیشتر این دانشجویان، از دانشجویان زبان ژاپنی بوده‌اند. از حدود 300 هزار دانشجوی خارجی که سال گذشته وارد ژاپن شدند، کمتر از 30 درصد در دانشگاه‌های محلی ثبت‌نام کردند. یکی از دانشجویان سابق دانشگاه توکیو پیش از ورود به ژاپن در سال 2012 به‌عنوان دانشجوی بین‌المللی در دانشگاه ایالتی نیویورک در آلبانی تحصیل می‌کرد. او فقدان خلاقیت در دانشگاه‌های ژاپن را علت اصلی عدم موفقیت در جذب دانشجوی خارجی می‌داند. به گفته او، استادان تنها براساس کتاب‌های درسی تدریس می‌کنند و دانشجویان هم باید مانند ربات همان درس‌ها را مطالعه کنند اما آنچه مهم است این است که دانشجویان باید فراتر از آنچه در کتاب‌های درسی به آن اشاره شده تفکر کنند؛ چیزی که در ژاپن نادیده گرفته شده است.

  پیش به‌سوی جهانی‌سازی

کارشناسان بر این باورند که بیشتر دانشگاه‌های ژاپن تمایلی به انجام کارهای لازم برای ارتقای رتبه خود ندارند. آنها باید دانشجویان و محققان بین‌المللی را وارد کشور کرده و با استخدام و به‌کارگیری آنها روی مزایا و خروجی آنها تمرکز کنند. عدم موفقیت در این کار، نشانه مدیریت ضعیفی است که در سیستم آموزش‌عالی این کشور حاکم است. محققان دانشگاه توکیو معتقدند که ژاپن باید تا حد امکان به سمت جهانی‌سازی دانشگاه‌های خود حرکت کند اما آنچه مسلم است، برخی جنبه‌های مثبت این اقدام موثر هنوز برای مقامات این کشور آشکار نشده است. در دروس و برنامه‌های علمی، دانشجویان معمولا در آموزش‌های آزمایشگاه‌محور حضور پیدا می‌کنند که به‌طور همزمان مطالعه و تحقیق در یک مسیر هدایت می‌شوند و در رشته‌های علوم انسانی، دانشجویان معمولا با استادان دانشگاهی برجسته کار می‌کنند. محققان معتقدند که دانشگاه‌های ژاپن به‌جای اینکه تمام تمرکز خود را روی دستیابی به رتبه‌های بالای جهانی بگذارند، باید روی بهبود رتبه خود در زمینه‌های خاص صنعتی و منطقه‌ای متمرکز شوند که بیشتر به تعداد برندگان جایزه نوبل یا برترین بازرگانان یک مرکز می‌پردازد. این می‌تواند گام اولیه و خوبی برای ارتقا در سطوح جهانی باشد. رشته‌های تحقیقاتی مختلفی چون مهندسی، پزشکی بالینی، علوم اجتماعی و علوم انسانی وجود دارند که در کشورهای انگلیسی‌زبان با چنین مشکلاتی روبه‌رو هستند. با تمرکز روی این مشکلات و رفع آنها امید می‌رود که ژاپن بتواند در سال‌های آینده به رده‌های بالای جهانی دست پیدا کند.

* نویسنده: ندا اظهری، مترجم