به گزارش «فرهیختگان»، کشور ایران با دارابودن 30 میلیون مشترک برق خانگی، دارای ضریب نفوذ حدود صددرصد است و از این نظر هم‌تراز کشورهای توسعه‌یافته؛ اما از نظر ترکیب مصرف برق، ایران تفاوت‌هایی با بقیه دنیا دارد. طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی، در کشور ایران 33درصد از انرژی الکتریسیته در بخش خانگی و 34درصد در بخش صنعتی مصرف می‌شود، درحالی‌که در دنیا میانگین این ارقام به ترتیب 21 و 41درصد است. این تفاوت در ترکیب مصرف‌کنندگان نشان از مصرف گسترده‌تر در بخش خانگی دارد، که باعث می‌شود سهم کمتری از برق برای بخش مولد و صنعتی باقی بماند، لذا اتخاذ تصمیماتی در این زمینه الزامی ا‌ست. در این راستا وزارت نیرو، طرح برق امید را برای کاهش مصرف برق خانگی، در دستورکار قرار داده ‌است. بررسی‌ها حکایت از آن دارد که همه ابعاد مساله در این طرح دیده نشده است و اجرای طرح در بلندمدت می‌تواند مشکلات زیادی برای صنعت برق کشور ایجاد کند.

 طرح برق امید

 در این طرح با دسته‌بندی مشترکان به سه گروه کم‌مصرف، خوش‌مصرف و پرمصرف و البته با درنظر گرفتن تفاوت‌های جغرافیایی، به اعمال سیاست‌های تبعیض قیمتی اقدام می‌شود. طبق دستورالعمل اجرایی این طرح، جزئیات کار به این صورت است که مشترکان کم‌مصرف مادامی‌که کمتر از حد تعیین‌شده (100کیلووات برای مناطق عادی و 400 کیلووات برای مناطق گرمسیر) مصرف کنند، برق را به‌صورت رایگان دریافت کرده و مشترکان خوش‌مصرف نیز بدون تغییر و با تعرفه قبلی برق را خریداری می‌کنند. برای مشترکان پرمصرف نیز فرصت 6 ماهه‌ای از زمان شروع طرح درنظر گرفته ‌شده است تا مصرف خود را به دامنه خوش‌مصرفی برسانند و پس از گذشت 6 ماه، درصورت عدم کاهش مصرف، تعرفه این گروه 10درصد افزایش خواهد یافت. همچنین برای تشویق گروه پرمصرف، دولت مشوق‌هایی مثل وام‌های بدون بهره برای خرید تجهیزات سلول‌های خورشیدی فراهم خواهد کرد. براساس صحبت‌های مسئولان صنعت برق، هدف اصلی از این طرح کاهش مصرف برق در بخش خانگی به میزان 10درصد بوده است که درنتیجه این کاهش مصرف، در آینده نیاز به سرمایه‌گذاری‌ سنگین در ساخت نیروگاه‌های جدید نخواهد بود و منابع مالی ‌می‌تواند برای پروژه‌های ضروری‌تر مصرف شود. برق باقی‌مانده حاصل از کاهش مصرف نیز می‌تواند صرف بخش صنعتی یا صادرات شود، به‌علاوه کاهش مصرف برق به‌معنی کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و درنتیجه کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی خواهد بود.

 ترکیب مشترکان برق خانگی

اگر بخواهیم طبق الگوی مصرف برق در سال‌های اخیر مصرف‌کنندگان را دسته‌بندی کنیم، ترکیب مشترکان هر دسته به‌صورت زیر خواهد بود: طبق سیاست برق امید، 5/8 میلیون مشترک که دربرگیرنده حدود 30 میلیون نفر ایرانی است، برق رایگان دریافت خواهند کرد. دسته خوش‌مصرف‌ها نیز که بیشترین فراوانی را دارند شامل حدود 43 میلیون ایرانی است که تعرفه برق برای آنها تغییر نمی‌کند. در دسته پرمصرف‌ها نیز حدود 10 میلیون نفر قرار دارند و با وجود اینکه تنها 15درصد مشترکان را تشکیل می‌دهند اما حدود 43درصد کل گاز بخش خانگی را مصرف می‌کنند. تعرفه برق این گروه تنها 10درصد افزایش خواهد داشت.

 بررسی جوانب اقتصادی طرح

درصورت دسترسی به آمار مصرف‌کنندگان به‌صورت دقیق‌تری می‌توان درمورد اثرات مالی این طرح بحث کرد؛ اما در اینجا سعی می‌شود این طرح را به‌صورت کلی مورد بررسی قرار داد. طبیعتا پس از اجرای این سیاست، اولا تعدادی از مشترکان گروه خوش‌مصرف با کاهش مصرف خود به گروه کم‌مصرف جابه‌جا می‌شوند، ثانیا در گروه کم‌مصرف نیز خانوارها سعی می‌کنند تاحدی که تعرفه برق‌شان رایگان بماند، مصرف خود را افزایش دهند. درنتیجه این دو مورد میزان برق رایگان اعطایی به گروه کم‌مصرف افزایش خواهد داشت که به‌معنی بار مالی طرح است. در طیف دیگر مصرف‌کنندگان، عده‌ای از مشترکان گروه پرمصرف با کاهش دادن مصرف خود، به گروه خوش‌مصرف منتقل می‌شوند، اما درمورد حاضران در گروه پرمصرف نکته‌ای وجود دارد و آن هم این است که افراد این دسته عمدتا دهک‌های بالای درآمدی هستند و اصولا مصرف برق برای این گروه دارای کشش پایینی است و درنتیجه نباید انتظار داشته باشیم که با افزایش 10درصدی در قیمت برق، مشترکان زیادی از این گروه، مصرف خود را کاهش دهند؛ درنتیجه کاهش مصرف برق این گروه در اثر افزایش قیمت، چشمگیر نخواهد بود.

از این مطلب می‌توانیم نتیجه بگیریم که احتمالا بار مالی این طرح که ناشی از رایگان کردن برق برای دسته کم‌مصرف است، بیشتر از کاهش در کل مصرف بخش خانگی است. علت آن هم این است که اصولا 10درصد افزایش در قیمت برق برای گروه پرمصرف قابل‌توجه نیست و نیاز به اتخاذ قیمت‌های بالاتر برای این گروه وجود دارد. زیرا همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، هدف از اجرای طرح برق امید، بهینه کردن مصرف برق در بخش خانگی است؛ درنتیجه باید سیاست‌هایی اتخاذ شود که گروه‌های پرمصرف به‌سمت کاهش‌دادن مصرف حرکت کنند. اما در این طرح هدف اصلی روی گروه‌های کم‌مصرف قرار داده شده است و برای گروه پرمصرف که به‌تنهایی 43درصد از کل برق خانگی را مصرف می‌کنند، سیاست‌های مناسبی اتخاذ نشده است. بنابراین اگر هدف از این طرح بهبود فرهنگ مصرف است، باید تمرکز کار روی کاهش مصرف گروه پرمصرف باشد.

از جنبه دیگر، رایگان شدن مصرف برق با اصول علم اقتصاد در تضاد است. رایگان شدن یک کالا که درحقیقت هزینه زیادی برای تولید آن پرداخت شده است، اخلال در نظام قیمت‌ها ایجاد کرده و باعث می‌شود مصرف‌کنندگان ارزش حقیقی کالا را درک نکنند، درصورتی‌که اصولا کالای رایگان وجود خارجی ندارد و هر کالایی دارای ارزش اقتصادی است. به همین دلیل باید سیاستگذار به‌دنبال نزدیک کردن قیمت‌های بازاری به ارزش حقیقی کالاها باشد. این همان هدفی است که در قانون هدفمندی یارانه‌ها دنبال شده؛ در قانون هدفمندی یارانه‌ها مقرر شده است که به‌مرور قیمت برق به هزینه تمام‌شده آن نزدیک شود؛ اما در طرح برق امید، این راه به‌صورت معکوس پیموده می‌شود و به‌جای نزدیک کردن قیمت برق به هزینه تمام‌شده آن، سعی می‌شود برق را به‌صورت رایگان به مصرف‌کننده برساند. به‌علاوه اصولا هزینه برق دهک‌های پایین درآمدی آنقدرها بالا نیست که حذف آن باعث کمک محسوسی به این خانوارها باشد و احتمالا ذهنیت رایگان بودن کالای برق مضرات بیشتری از نقش توزیع درآمدی آن دارد. به‌علاوه اگر هدف دولت توزیع درآمد باشد، ابزارهای این کار متفاوتند و از طریق فعلی به نتیجه مطلوب نخواهد رسید. از طرف دیگر این طرح بازگشت‌پذیری را دشوار می‌کند، یعنی اگر سیاستگذار در آینده بخواهد با حذف این طرح، جایگزین بهتری برای آن ارائه کند، کار دشواری خواهد داشت؛ زیرا قانع کردن مصرف‌کننده‌ای که مدت‌ها برق رایگان دریافت کرده، دشوار خواهد بود. بنابراین این طرح از این نظر که بازگشت به شرایط قبلی را دشوارتر خواهد کرد، دارای مشکل است.

 نظرات موافقان و مخالفان طرح

درمورد این طرح مانند خیلی از طرح‌های دیگر اختلاف نظرات زیاد است. رحیم زارع، نماینده مجلس، با تاکید بر اینکه 65درصد کسانی که برق رایگان دریافت ‌می‌کنند جزء جامعه روستایی هستند، این طرح را مثبت قلمداد می‌کند، برخی مثل متولی‌زاده، مدیرعامل توانیر، نیز با این استدلال که این طرح اثرات مثبت محیط‌زیستی دارد، از آن حمایت می‌کنند. برخی دیگر نیز با اشاره به هزینه تمام‌شده برق و قیمت پرداختی توسط مصرف‌کننده، بیان می‌کنند که کاهش 10درصد در مصرف برق منافع بیشتری نسبت به هزینه رایگان کردن برق دارد.درطیف مقابل استدلال‌ها بیشتر جنبه علمی دارد. محمد طبیبیان به‌عنوان یک اقتصاددان این طرح را غیرعلمی می‌داند و با ابراز اینکه اصولا کالای رایگان وجود ندارد و هر کالایی که مصرف می‌شود، هزینه‌ای دارد که بالاخره توسط کسی پرداخت می‌شود، با این طرح مخالف است و اجرای چنین طرح‌هایی را پوپولیستی و از مصادیق دمیدن از سر گشاد سرنا می‌داند. علی بخشی نیز که رئیس سندیکای صنعت برق است، با بیان اینکه هر طرح روی سیاه و سفید دارد، می‌افزاید که این طرح می‌تواند باعث از بین رفتن بخشی از درآمدهای وزارت نیرو ‌شود و با گذشت زمان مصرف‌کننده نیز برق را نه یک کالا بلکه یک خدمت می‌داند، که این نگرش اصلاحات صنعت برق را در آینده دشوار می‌کند. به نظر می‌رسد چنان‌که باید، این طرح کارشناسی نشده است و نیاز به بررسی بیشتر دارد. اجرای این طرح در آینده، اصلاح بازار برق را دشوارتر کرده و باعث فشار بیشتر بر وزارت نیرو و بودجه دولت خواهد بود. همچنین اتخاذ تصمیمات جدی‌تر برای گروه پرمصرف می‌تواند اثرات بهتری در کاهش مصرف داشته باشد.

* نویسنده : مهدی پهلوانی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد اقتصاد انرژی