به گزارش «فرهیختگان»، «آلودگی هوا به مرز هشدار رسید»، «هوا برای گروه‌های حساس ناسالم شد»، «افزایش مراجعه به بیمارستان به‌خاطر آلودگی هوا» و... جملاتی است که تکرار هرساله آنها در فصل سرما دیگر بار معنایی‌شان را گرفته است. گویی مردم نه‌تنها از انتشار چنین خبرهایی تعجب نمی‌کنند، بلکه هر سال منتظر تعطیلی چند‌روزه به‌خاطر آلودگی هوا به‌ویژه در پایتخت هستند، مساله‌ای که البته امسال مشخص نیست اجرایی می‌شود یا صرفا قرار است منتظر وزیدن باد برای نجات از شر آلودگی هوا بمانیم. شاید در برهه‌ای آلودگی هوای کلانشهر تهران یک دغدغه و چالش جدی محیط‌زیستی تلقی می‌شد، اما از سال‌ها قبل فکری برای رفع این معضل نفسگیر نشد و حالا با آلوده شدن هوای دیگر شهرها به امری عادی در میان مسئولان و مردم تبدیل شده است تا جایی‌که می‌توان گفت ریه‌های ایرانی‌ها هم به آن عادت کرده و دیگر کمتر کسی را می‌توان دید که با نفس کشیدن در این هوا به سرفه بیفتد! مردمی که صرفا نظاره‌گر مسئولانی هستند که هیچ راهکاری برای رفع یکی از اصلی‌ترین معضلات امروز ندارند و حتی دیگر حاضر به تعطیل کردن چند روزه شهرها هم نیستند.

درست است که آلودگی هوا موضوعی نیست که بتوان با صدور چند بخشنامه جلوی آن ایستاد و نیاز به انجام کارهای علمی دقیق دارد، اما به نظر می‌رسد مسئولان متولی حاضر نیستند از ظرفیت دانشگاهی کشور برای پیشبرد برنامه‌های مقابله با آلودگی هوا استفاده کنند، موضوعی که مصداق آن را می‌توان بی‌توجهی به پایان‌نامه‌های دانشجویی دانست. به‌عبارت دیگر جامعه آکادمیک کشور تا امروز گام‌های موثری در حوزه پژوهش مرتبط با این حوزه برداشته، اما واقعیت این است که در این حوزه نیز دانشگاهیان همانند دیگر حوزه‌ها صرفا به انجام پژوهش مشغول هستند و بستری برای کاربردی‌سازی آنها وجود ندارد.

  انتشار بیش از 4 هزار مقاله درباره آلودگی هوا ماحصل فعالیت دانشگاهیان

با نگاهی به سامانه گنج (پایگاه اطلاعات علمی ایران) می‌توان به داده‌های قابل‌توجهی درباره فعالیت‌های پژوهشی دانشگاهیان کشور با موضوع آلودگی هوا رسید، چراکه ماحصل حدود 100 سال فعالیت نهاد دانشگاه در کشور انتشار 4 هزار و 284 پایان‌نامه و رساله دکتری با موضوع آلودگی هوا بوده که بخش اعظم بار انجام فعالیت پژوهشی با این موضوع هم برعهده دانشجویان کارشناسی‌ارشد با 3 هزار و 864 مقاله بوده است، البته دانشجویان دکتری تخصصی هم تا امروز 349 مقاله با این موضوع منتشر کرده‌اند که بعد از آنها دانشجویان دکتری با 46 مقاله و دانشجویان مقطع دکتری تخصصی (عمومی) با 23 رساله قرار دارند.

  دهه 90 اوج فعالیت‌های پژوهشی جامعه آکادمیک درباره معضل محیط‌زیستی

نکته قابل‌توجه دیگر اینکه بررسی سالانه میزان مقالات منتشرشده با موضوع آلودگی هوا نشان می‌دهد از سال 1340 توجه دانشگاهیان به این مقوله جلب شد و از دهه 40 تا 80 به‌طور میانگین سالانه 2 مقاله منتشر شده است. اما از ابتدای دهه 80 وضعیت متفاوت شد و جامعه آکادمیک کشور در اولین سال از این دهه 28 مقاله با این موضوع به چاپ رساند. در سال 81 نیز 16 مقاله و 82، 15 مقاله منتشر شده است، البته این روند تا سال 85 شیب نزولی داشت و بعد از آن به نظر می‌رسد با توجه به وخیم شدن شرایط آلودگی هوا در کشور اساتید و دانشجویان رشته محیط‌زیست تلاش کردند فعالیت‌های پژوهشی بیشتری در این زمینه داشته باشند. به‌طوری‌که از سال 87 تا 97 هر سال بر میزان تعداد مقالات این حوزه افزوده شد. در سال 87، 26 مقاله، 88، 79 مقاله، 89، 111 مقاله، 90، 156 مقاله، 91، 170 مقاله، 92، 216 مقاله، 93، 278 مقاله، 94، 326 مقاله، 95، 510 مقاله، 96، 631 مقاله و 97 که اوج فعالیت‌های پژوهشی مراکز آکادمیک کشور به شمار می‌رفت، 718 مقاله منتشر شده است، اما بعد از آن بار دیگر از سرعت فعالیت علمی این نهاد کاسته شد، چراکه در سال 98 تنها 575 مقاله و در سال 99 که بخش عمده آن هم سپری شده، تنها 171 مقاله به چاپ رسیده است.

  فعالیت علمی قابل‌توجه دانشگاه‌های استان‌ها درباره آلودگی هوا

علی‌رغم اینکه آلودگی هوای تهران به‌عنوان پایتخت کشور سال‌های سال است که نفس تهرانی‌ها را گرفته، اما دانشگاه‌های مستقر در این شهر آن‌طور که انتظار می‌رود نتوانسته‌اند در این زمینه فعالیت کنند. دانشگاه زنجان، اولین دانشگاهی است که بیشترین میزان فعالیت‌های پژوهشی با موضوع آلودگی هوا را به خود اختصاص داده، بعد از آن دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه تبریز و فردوسی مشهد قرار دارد. همچنین دانشجویان و اساتید رشته جغرافیا، مهندسی عمران، مهندسی مکانیک و اقتصاد و مهندسی شیمی هم بیشترین فعالیت را در این زمینه داشته‌اند.

  عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران‌شمال:

دولت اقبالی به استفاده از خروجی پژوهشی دانشگاهیان در زمینه محیط‌زیست ندارد

با نگاهی به کارنامه کاری دانشگاهیان درباره اصلی‌ترین معضل زیست‌محیطی کشور، سوال این است که مسئولان متولی حاضر نیستند از راهکارهای علمی و عملی برای رفع این مساله استفاده کنند یا مقالات منتشرشده صرفا در حوزه تئوری کارایی داشته و نمی‌توان آنها را در میدان عمل، پیاده‌سازی کرد؟ موضوعی که باعث شد سراغ یکی از اساتید رشته محیط‌زیست برویم.

رخشان حجازی عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌شمال در این‌باره به «فرهیختگان» گفت: «در پاسخ به این سوال باید به این مساله اشاره کرد که اصلا چرا تا امروز ارتباط میان دانشگاه و جامعه شکل نگرفته است، شاید یکی از دلایل موثر در این زمینه آن باشد که بعضا پایان‌نامه‌هایی تعریف می‌شود که مبتنی‌بر نیاز جامعه نبوده و بیشتر پژوهش‌محور است، البته باید به این مساله اشاره کنم که بخش اندکی از پایان‌نامه‌ها چنین ویژگی‌ای دارند و مقالات در رشته محیط‌زیست، به‌معنی واقعی کاربردی است. به‌طوری‌که دانشجویان از همان ابتدا مشکلات موجود در جامعه را با اساتید راهنمای خود در میان گذاشته تا براساس آن عنوانی مرتبط را در مقاله خود به تصویب برسانند، یعنی تصویب عنوان پایان‌نامه‌های این رشته از چند مرحله عبور می‌کند تا درنهایت به نتیجه برسد.»

او با تاکید بر اینکه در رشته محیط‌زیست تعداد پایان‌نامه‌هایی که نمود عینی در جامعه نداشته و کاربردی نیستند، بسیار محدود است، ادامه داد: «مقالات تولیدی هم کاملا منطق بر علم روز دنیاست و شاهد مثال هم انتشار مقالات محیط‌زیستی در بهترین ژورنال‌های علمی دنیاست، درحالی‌که قطعا اگر مقالات از کیفیت لازم برخوردار نبود، هیچ‌گاه به ژورنال‌های معتبر دنیا نمی‌رسید؛ ازاین‌رو معتقدم دلیل اینکه در کشور خروجی قابل‌قبول عملیاتی از مقالات محیط‌زیستی وجود ندارد، به‌خاطر آن است که دولت و نهادهای مختلف اعم از خصوصی و دولتی اقبالی به استفاده از خروجی دانشگاهیان ندارند.»

استاد اقتصاد محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌شمال بیان داشت: «بعضا دانشگاهیان پیشنهادهای عملیاتی خود را هم به برخی ارگان‌ها ارائه می‌دهند اما واقعیت این است که برای اجرای این پیشنهادها، بخش‌های مختلف اجرایی کشور باید برخی تغییرات را در درون خود ایجاد کنند که متاسفانه آنها زیر بار این تغییرات که در اصل همان یافته‌های فعالیت‌های پژوهشی به شمار می‌رود، نمی‌روند و در عمل می‌بینیم که باز همان روند قبلی تداوم پیدا می‌کند. همچنین ما دانشجویانی را داشته‌ایم که از ادارات دولتی و براساس نیاز خود این ادارات در دانشگاه‌ها حاضر شده و فعالیت پژوهشی انجام داده‌اند اما بعد از اتمام فعالیت‌هایشان، بازخورد مثبتی از محل کار دریافت نکرده‌اند.»

او اظهار داشت: «مشکل این است که وقتی فردی از یک نهاد بودجه پژوهشی دریافت می‌کند تا مشکل آن سازمان را بررسی کند، طبیعی است که آن سازمان چندان نمی‌پذیرد که نقاط ضعفش آن‌طور که لازم است، پررنگ شود و این مساله باعث شده شاهد باشیم بعضا دانشجویان هم مجبور هستند برای افشای نتایج فعالیت‌های پژوهشی خود دچار خودسانسوری شوند؛ یعنی دانشجو می‌داند که فلان مشکل وجود دارد اما چون از طرف نهادی حمایت مالی شده، نمی‌تواند مشکلات را افشا کند.»

  از ظرفیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی آن‌طور که باید استفاده نمی‌شود

حجازی گفت: «شخصا دانشجوی دکتری دارم که چند ماهی می‌شود می‌خواهد در حوزه اجرای ساختمان سبز فعالیت پژوهشی انجام دهد، اما هنوز نتوانسته ساختمانی را پیدا کند که بتواند فاکتورهای مختلف موثر در ساختمان سبز آن سازه را بررسی کند، نگاه کنید حتی چنین اجازه‌ای هم به دانشجو داده نمی‌شود.»

استاد اقتصاد محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌شمال تصریح کرد: «مساله دیگر هم این است که وقتی قرار باشد بین دانشگاه دولتی و دانشگاه آزاد اسلامی قراردادی برای انجام فعالیت پژوهشی منعقد شود، عموما ارگان‌ها سراغ دانشگاه‌های سراسری می‌روند و این هم خود یک معضل دیگری محسوب می‌شود، ازاین‌رو اساتید واحدهای مختلف این دانشگاه در استفاده از طرح‌های برون‌دانشگاهی دست‌شان خالی است و در عمل از ظرفیت علمی و عملی پایان‌نامه‌های این دانشگاه آن‌طور که باید استفاده نمی‌شود.»

او خاطرنشان کرد: «قطعا دانشگاهیان ما دانش لازم برای ارائه راهکارهای علمی و عملیاتی برون‌رفت از وضعیت فعلی آلودگی هوا در کشور را در‌اختیار دارند، اما مساله این است که مسئولان اجازه عرض‌اندام به فعالان دانشگاهی در این زمینه را نمی‌دهند و حتی طرح‌هایی هم به ارگان‌های متولی ارائه داده‌ایم، آن‌طور که باید موردتوجه مسئولان قرار نگرفته است.»