به گزارش «فرهیختگان»، صادرات محصولات دانش­‌بنیان به‌دلیل نقش تاثیرگذار بر ایجاد ارزش‌افزوده و ارزآوری، برای اقتصاد ملی کشورهای درحال‌توسعه بسیار بااهمیت است و نتایج مثبت آن به دیگر بخش‌های اقتصادی نیز منتقل می­‌شود و به افزایش بهره‌­وری و گسترش کسب‌وکار می‌­انجامد. براساس دیدگاه بسیاری از صاحب­‌نظران اقتصادی، آینده تحولات اقتصادی در گرو بسط فعالیت‌های دانش­ محور، ایجاد نوآوری در محصولات و گسترش و نفوذ آن در تمامی عرصه‌­های تولیدی و صادراتی است. بررسی سیاست کشورهای توسعه‌­یافته و درحال‌ توسعه درمورد توسعه صادرات محصولات دانش­‌بنیان نشان می‌دهد که سرمایه‌­گذاری بخش خصوصی، نرخ ارز، حمایت‌های دولتی و بازاریابی در هر دو گروه از کشورها بر صادرات محصولات دانش­‌بنیان تاثیر مثبت و معناداری داشته است.  بدیهی است که عرضه دستاوردهای فناورانه شرکت‌های دانش‌بنیان‌ در بازارهای جهانی اتفاقی مهم و موضوعی خوشایند و هدف بزرگی برای همه شرکت‌هایی است که به این حوزه ورود کرده‌اند و قصد ادامه حیات دارند. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز در این میان به‌عنوان یکی از نهادهای حامی زیست‌بوم فناوری و نوآوری خدمات حمایتی متعددی را برای کمک به صادرات محصولات دانش‌بنیان طی سال‌های اخیر ارائه داده است، با وجود این صادرات محصولات دانش‌بنیان نیازمند تعریف فرآیندی کارآمد است که در چارچوب مشخصی محقق می‌شود. در این گزارش قصد داریم کشورهای هدف صادراتی محصولات دانش‌بنیان، محصولات صادراتی و ظرفیت‌های مغفول‌مانده در این حوزه را مورد بررسی قرار دهیم.

 سهم اندک ایران در اقتصاد دانش‌بنیان جهانی

 همان‌طور که گفته شد صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان در مقایسه با صادرات سایر تولیدات غیرنفتی، ارزش افزوده اقتصادی بالاتری دارد و قابلیت تاثیر‌گذاری در ارتقای سطح فناوری دیگر بخش‌ها را نیز دارد. به همین دلیل صادرات محصولات و خدمات با فناوری‌های بالا را می‌توان به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و اقتصاد مقاومتی دانست.

با وجود اینکه ایران در چند سال گذشته در زمینه تولید محصولات دانش‌بنیان در زمینه‌های مختلف مانند نانو، بیوتکنولوژی، ژنتیک، دارو و... پیشرفت‌های بسیاری داشته است اما همچنان سهم ایران از بازار جهانی اقتصاد دانش‌بنیان عددی بسیار ناچیز و در حدود نیم‌درصد است. درحال‌حاضر بیش از پنج‌هزار و 600 شرکت دانش‌بنیان در کشور در زمینه‌ها مختلف فعالیت می‌کنند. در حوزه صادرات محصولات دانش‌بنیان، کریدور صادرات معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تاکنون بیش از پنج‌هزار و 400 خدمت در جهت توسعه صادرات محصولات دانش‌بنیان به شرکت‌های دانش‌محور ارائه داده است. همچنین در چهارسال اخیر تاکنون از میان بیش از پنج هزار شرکت دانش‌بنیان تایید صلاحیت شده، ۴۱۵ شرکت دانش‌بنیان دارای رکورد صادرات رسمی هستند که تعدادی از آنان از رشد صادراتی مطلوبی نیز برخوردار بوده‌اند. این درحالی است که طبق اعلام دفتر توسعه کسب‌وکار بین‌‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تعداد شرکت‌های صادراتی دانش‌بنیان حداقل دوبرابر تعداد موجود است، یعنی طی این سال‌ها نزدیک به ۸۰۰ شرکت دانش‌بنیان، صادرات رسمی و غیررسمی داشته‌اند. اما آمارهای رسمی نشان می‌‌دهد که در سال ۹۸ سهم صادرات محصولات دانش‌بنیان از سبد صادراتی کشور، عددی معادل ۴۰۰ میلیون دلار بوده که توسط ۲۵۰ شرکت دانش‌بنیان محقق شده است. دارو و تجهیزات پزشکی (شامل داروهای شیمیایی، داروهای نانو، زیست فناوری)، مواد پیشرفته، پلیمر، مواد و رزین شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی از حوزه‌هایی بوده‌اند که به ترتیب بیشترین صادرات را به‌خود اختصاص داده‌اند.

کشورهای هدف صادرات محصولات دانش‌بنیان نیز بیشتر کشورهای همسایه ایران در منطقه و کشورهای آسیای میانه بوده؛ کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس بازار اصلی صادراتی ایران بوده‌اند و بخش محدودی از محصولات دانش‌بنیان نیز به آفریقا و اروپا صادر شده است.

 5 مقصد برتر صادراتی محصولات دانش‌بنیان

براساس آمار ارائه‌شده از‌سوی مرکز تعاملات بین‌الملل علم و فناوری ریاست‌جمهوری در سال 98 کشور‌های عراق، فدراسیون روسیه، افغانستان، سوریه و ترکیه جزء پنج مقصد برتر صادراتی محصولات دانش‌بنیان ایرانی بوده‌اند. صادرات محصولات دانش‌بنیان به این کشورها در‌مجموع 366 میلیون و 144 هزار و 785 دلار ارزآوری برای کشور به‌همراه داشته است که در این میان سهم عراق از کل صادرات دانش‌بنیان23.12 درصد، روسیه 88.11 درصد، افغانستان 9.34 درصد، سوریه 9.31 درصد و ترکیه 8.43 درصد بوده است. مکمل‌های دارویی، گلوله فلزی آسیاب سیمان و ورق گالوانیزه اقلام صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 98 به کشور عراق بوده که درمجموع 136 میلیون و 347هزار دلار ارزآوری برای کشور به‌همراه داشته است.

در سال 98 همچنین 70 میلیون و 70 هزار و 550 دلار انواع مکمل‌های دارویی شامل داروهای انسانی و 250 محصول مختلف از هیدروکسیدسدیم به روسیه صادر شده است. افغانستان نیز که سومین مقصد برتر صادراتی ایران در سال 98 بوده، 55 میلیون و 106 هزار دلار کالای دانش‌بنیان اعم از ورق روغنی، ورق فولادی، فرآورده‌های نفتی و روغن‌های معدنی قیری از ایران خریداری و وارد کرده است. 54 میلیون و 884 هزار دلار، میزان درآمد ارزی ایران از صادرات محصولات دانش‌بنیان به سوریه در سال 98 بوده است. مکمل‌های دارویی از جمله داروهای انسانی ضدسرطان، داروهای مختلط حاوی آنتی‌بیوت‌ها و داروهای هورمونی اصلی‌ترین کالاهای صادره شده از ایران به سوریه بوده است.

صادرات فرومولیبدن (فرومولیبدن آلیاژی از آهن و مولیبدن است که کاربرد اصلی این آلیاژ تامین عنصر مولیبدن در فولاد و افزایش سختی آن است. این آلیاژ به‌طور گسترده‌ای در تولید قطعات فولادی کم آلیاژ و استحکام بالا که قابلیت تحمل حرارت در دماهای بالا را دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد)، هیدروکسید سودیم و تجهیزات پزشکی شامل خط تولید اتوماتیک صافی دیالیز و دستگاه تست دیالیز ازجمله کالاهای دانش‌بنیانی بوده که در سال 98 توسط شرکت‌های دانش‌بنیان به مقصد ترکیه صادر شده و 49 میلیون و 739 هزار دلار نیز برای کشور ارزآوری به‌همراه داشته است.

 کاهش صادرات به‌دنبال شیوع کرونا

شیوع کرونا و تشدید تحریم‌ها علیه ایران در روند تجارت خارجی ایران خلل ایجاد کرد. در این میان شرکت‌های دانش‌بنیان با کاهش فروش و صادرات محصولات خود مواجه شدند. طبق آمار ارائه‌شده از سوی مرکز تعاملات بین‌الملل علم و فناوری ریاست‌جمهوری در چهارماه نخست سال جاری 164شرکت دانش‌بنیان محصولات خود را به 67 کشور دنیا صادر کرده‌اند. شرکت‌های دانش‌بنیان در مدت مذکور، 93 میلیون تن کالا به ارزش 69 میلیون دلار معادل دو هزار میلیارد تومان صادرات داشته‌اند. عراق، ترکیه، افغانستان، امارات متحده عربی، سوریه، چین، ایتالیا، هند، ارمنستان و ازبکستان را می‌توان به‌عنوان 10 کشور برتر مقصد صادراتی محصولات دانش‌بنیان ایرانی در چهارماهه نخست سال جاری نام برد.

 عراق؛ نخستین مقصد صادراتی محصولات دانش‌بنیان

مشکلات اقتصادی، جنگ‌ و درگیری‌های مسلحانه طولانی، سال‌ها کشور عراق را از توسعه و پیشرفت به‌ویژه در حوزه زیست‌بوم فناوری دور نگاه داشت. اما این کشور 40 میلیونی که پنجمین تامین‌کننده نفت جهان است چندسالی است به جمع کشورهای دارای زیست‌بوم استارتاپی پیوسته و به‌گفته کارشناسان، بازاری مناسب برای شرکت‌های دانش‌بنیان‌ ایرانی است. براساس آمار تجارت خارجی ایران در چهارماه نخست سال جاری، 16میلیون و 888 هزار دلار کالای دانش‌بنیان از ایران به مقصد عراق صادر شده است این کالاها شامل کابل برق، ‌لوله فایبر گلاس، تری مزوئیل کلراید، استابیلایزر پی‌وی‌سی، ظروف یک‌بارمصرف پلی‌استایرن، داروی انسانی ضدسرطان، قاشق و چنگال و لیوان یک‌بارمصرف پلی‌استایرن بوده است.

به‌گفته کارشناسان با توجه به شرایط کشور عراق، این کشور می‌تواند میزبان محصولات دانش‌بنیان بیشتری از ایران باشد. سه منطقه تجاری اقلیم کردستان، بغداد و بصره، مناطق با ظرفیت بالا برای حوزه صادرات به‌شمار می‌‌روند که شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی باید توجه ویژه‌ای به این مناطق داشته باشند، چراکه ورود به بازار عراق بسیار ساده است و شرکتی که قصد ورود به این بازار را داشته باشد به‌سادگی می‌تواند این مناطق را مورد هدف قرار داده و برای آن برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهد.

  ترکیه؛ دروازه صادرات محصولات دانش‌بنیان

در میان کشورهای مقصد صادراتی ایران، ترکیه جایگاه ویژه‌ای دارد، چراکه زیرساخت‌های تجاری در ترکیه و ارتباطات تجاری این کشور با اتحادیه اروپا، چین، آمریکا و روسیه، بستر مناسبی را برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی به بازار جهانی فراهم کند. سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز ترکیه را دروازه صادرات محصولات دانش‌بنیان ایرانی دانسته و گفته است که حدود 80 شرکت ایرانی در عرصه‌های فناوری ارتباطات، برق، خدمات مهندسی، بهداشت و ماشین‌آلات آمادگی خود را برای صادرات محصولات‌شان به ترکیه اعلام کرده‌اند. کشور ترکیه علی‌رغم پیشرفت‌های کم‌نظیری که در زمینه تولیدات انبوه و گسترش صنایع داشته و همچنین موفقیت‌های بسیار قابل‌توجهی که در ارتباط با ورود به بازارهای جهانی و همین‌طور ساخت و ارائه برندهای مطرح کسب کرده است، اما در حوزه نوآوری و تکنولوژی‌های بومی، به‌هیچ‌عنوان از نظر ظرفیت و توانمندی‌های موجود با ایران قابل مقایسه نیست و همین امر می‌تواند یک فرصت بسیار ویژه برای شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی خلاق ایرانی به‌شمار رود. هرچند واردات ترکیه از ایران، رقم قابل‌توجهی را شامل شده و نقش ایران نیز در تامین نیاز‌های بازار ترکیه بسیار پررنگ است، اما این مقدار کافی نبوده و هنوز ظرفیت‌های بسیاری برای ورود شرکت‌های ایرانی فعال در حوزه فناوری وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. در چهارماه نخست سال جاری، هفت میلیون و 230 هزار دلار کالا شامل داروهای ضدسرطان، خط کامل تولید اتوماتیک ماشین‌آلات، فرومولیبدن، دوده کربن و... به ترکیه صادر شده است. ترکیه در سال 98 سومین مقصد برتر صادراتی ایران بود که در ابتدای سال 99 به دومین مقصد صادراتی ایران تبدیل شد.

 افغانستان بازار مهمی برای محصولات حوزه سلامت

بررسی تجارت میان ایران و افغانستان نشان می‌دهد که ظرفیت بزرگی برای صادرات و توسعه تولیدات داخلی، در تعامل با این کشور همسایه فراهم است. ایران اولین صادرکننده محصول به افغانستان است و این کشور، در رتبه ششم صادرات غیرنفتی ایران قرار دارد. ایران طی دوسال گذشته به‌طور میانگین سالانه 2.5 میلیارد دلار کالای غیرنفتی به افغانستان صادر کرده است که در مقایسه با سایر شرکای تجاری ایران، رقم بزرگی محسوب می‌شود.

دارو و تجهیزات پزشکی، راه‌اندازی خط تولید در حوزه تولید دارو و تجهیزات پزشکی، محصولات غیر دارویی با استانداردهای بالا و به‌طور کلی محصولات حوزه سلامت مهم‌ترین نیاز افغانستان عنوان شده است. درواقع این نیاز فرصتی برای شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان فراهم کرده تا پیش از رقبای دیگر، نبض این بازار را به‌دست بگیرند. براساس آمار، در چهارماه نخست سال جاری، پنج‌ میلیون و 533 هزار دلار کالای دانش‌بنیان به افغانستان صادر شده که این کالاها بیشتر شامل محصولات شیمیایی ازجمله سدیم لوریل اتر سولفات، هیدروکربن سنگین و... بوده است.

 امارات متحده عربی؛ سخت‌ترین بازار رقابتی

حضور افراد و شرکت‌های مختلف از سراسر جهان در امارات متحده عربی باعث شده تا رقابت در بازار امارات به‌ویژه با غول‌های تکنولوژی و فناوری، اندکی سخت‌تر از سایر کشورها باشد. درحال‌حاضر اکثر کشورهای جهان ارتباط تجاری بالایی با امارات متحده عربی دارند که ازجمله آنها می‌توان به چین و آمریکا اشاره کرد. آمارهای سازمان تجارت جهانی (WTO) نشان می‌دهد که برخی کشورها ازجمله چین و آمریکا نقش برجسته‌ای در تامین نیازهای وارداتی امارات دارد. این درحالی است که امارات به‌واسطه نزدیکی به ایران و سهولت در حمل‌ونقل دریایی به این کشور، بستر بسیار مناسبی برای حضور و ظهوری شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور و ارائه کالا و خدمات آنها است. علاوه‌بر اینکه ورود به بازاری که غول‌های تکنولوژی در آن کالاها و خدمات خود را ارائه می‌کنند، می‌تواند به بهبود کیفیت و رقابت‌پذیری دستاوردهای دانش‌بنیان ایرانی کمک کند.

 ایران در چهارماه نخست سال جاری، پنج‌میلیون و 203 هزار دلار کالای دانش‌بنیان به امارات متحده عربی صادر کرده است. امارات در میان مقاصد صادراتی ایران در سال 98 جایگاه ششم را به خود اختصاص داده بود که در سال جاری با دوپله ارتقا در ردیف چهارم مقاصد صادراتی ایران قرار گرفته است.