به گزارش «فرهیختگان»، یک 9 دی خاص دیگر و این‌بار در سال 99! روز گذشته بالاخره بعد از مدت‌ها اظهارنظر و اعلام اخبار و اطلاعات مختلف و متعدد درباره واکسن ایرانی کرونا، این محصول ایرانی وارد فاز آزمایش‌های بالینی روی انسان شد و سه نفر از هموطنان‌مان به‌عنوان داوطلب این واکسن را تزریق کردند تا گام دیگری در راستای دستیابی به واکسن ایمن در برابر بیماری کرونا برداشته شود. پیرو همین اتفاق و با پیشروی محققان و دانشمندان کشورمان در تولید و تزریق این واکسن، سوالات و شاید ابهامات بیشتری نسبت به قبل در ذهن ایجاد شده است؛ سوالاتی که شاید پاسخ گفتن به بخشی از آنها بتواند هم مشغولیت‌های ذهنی بسیاری از مردم را برطرف کند و هم از آخرین وضعیت اقدامات مقابله‌ای در مواجهه با کرونا تصویر خوبی را در اختیار قرار دهد. مضاف بر اینها سوالاتی هم در ارتباط با آینده این واکسن و توان تولید و شرایط بعد از انجام آزمایش‌های بالینی وجود دارد که سعید نمکی وزیر بهداشت و محمد مخبر رئیس ستاد اجرایی فرمان امام(ره) به بخشی از آنها پاسخ دادند. نمکی در ارتباط با واکسن ایرانی کرونا خاطرنشان کرد: «ما ۱۰۰ سال است که در منطقه واکسن‌ساز هستیم. کسانی که فکر می‌کنند، برای اولین‌بار داریم واکسنی را تزریق می‌کنیم، بسیار در اشتباه هستند. در سال ۱۲۹۹ انستیتو پاستور داشتیم و در سال ۱۳۰۳ انستیتوی رازی را داشتیم، تمام مردم دوران زندگی‌شان را با واکسن‌های ایرانی آغاز کردند. ما اولین واکسن‌ساز آسیا بودیم و ما بودیم که به بسیاری از کشورهای دنیا و منطقه واکسن صادر می‌کردیم. ما در کشور پلتفرم‌های مختلفی را به‌طور همزمان دنبال کردیم که یکی از آنها آزمایش انسانی است که امروز آغاز شد. برای اینکه از دنیا عقب نمانیم و درعین‌حال بتوانیم اگر یک پلتفرم موفق نبود، پلتفرم دیگری را به‌عنوان تولید ملی جایگزین کنیم، تمام راه‌ها را رفتیم. در روزهای آتی زحمتی را که همکاران‌مان در انستیتو رازی کشیدند و کارشان را روی مدل‌های حیوانی انجام دادند و دارند مجوز تست انسانی را دریافت می‌کنند، تجربه خواهیم کرد.» رئیس ستاد اجرایی فرمان امام(ره) هم در ادامه گفت: «علاوه‌بر این واکسن که وارد فاز مطالعه بالینی انسانی شد، 6 مسیر دیگر را برای تولید واکسن دنبال می‌کنیم. از 6 مسیری که دنبال می‌کنیم، به جز واکسنی که امروز تزریق انسانی‌اش آغاز شد، سه مسیر دیگرمان هم در همین مراحل است. درحال حاضر توانایی داریم از دو یا سه هفته آینده ماهانه 5/1 میلیون دوز از واکسن کرونا را در ایران طراحی و تولید کنیم. تجهیزاتی آورده و متصل می‌شود که بخشی از آنها در داخل قابل‌تهیه هستند و این امکان را به ما می‌دهد تا بتوانیم بیش از ۱۲میلیون دوز واکسن در ماه تولید کنیم. قطعا اگر به این نقطه برسیم، دیگر چیزی به اسم مشکل واکسن نخواهیم داشت.»

ویروس غیرفعال؛ کم‌ریسک‌تر، ایمنی پایین‌تر

اما مهم‌تر و جلوتر از این سوالات شاید ابهامات مربوط به خود واکسن تولید و آزمایش‌شده باشد. اینکه با چه روشی تولید شده است؟ این روش چه مخاطرات و چه میزان ریسک‌پذیری دارد؟ یا حتی مهم‌تر اینکه تولید واکسن توسط یک کشور چه مزایا و ارزش‌افزوده‌ای برای آن ایجاد می‌کند؟ و... در ارتباط با سوال اول و اینکه واکسن ایرانی با چه روشی تولید شده است کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو گفت: «واکسن کرونای ایرانی هنوز تولید نهایی نشده است. مراحل کارآزمایی بالینی را طی می‌کند. این به معنای رونمایی از واکسن کرونا نیست بلکه شروع فاز اول مطالعه انسانی است. این واکسن از نوع ویروس غیرفعال شده کرونا یا Inactivated coronavirus است که ترکیبات آلومینیوم هم همراه دارد. تولید نهایی این واکسن به تایید سازمان بهداشت جهانی نیازی ندارد. هر وقت قرار شد تولید برای صادرات داشته باشیم می‌توانیم برای اخذ مجوزهای بین‌المللی اقدام کنیم. فعلا مرحله اول مطالعات انسانی شروع شده و تا ۴۵روز آینده هم احتمالا ادامه دارد. بعد از آن نوبت فاز دوم مطالعه انسانی و بعد از آن فاز سوم مطالعه انسانی انجام می‌شود. تا میانه فاز سوم کارآزمایی بالینی انسانی حتی مجوز تولید اضطراری را هم در بهترین شرایط کسی نمی‌تواند صادر کند، بنابراین فعلا نمی‌توان گفت واکسن کرونا تولید و تایید شده است.» طبق اطلاعات موجود، تولید واکسن از نوع ویروس غیرفعال شده، از روش‌های مرسوم و البته کلاسیک در دنیاست که چند مدل دیگر از واکسن‌های کرونایی موجود در دنیا هم از همین مسیر تولید شده‌اند که از مشاهیر آن می‌توان به واکسن‌های چینی و روسیه‌ای اشاره کرد. ریسک‌پذیری کمتر و عدم‌مشاهده عوارض شدید و به ‌تبع آن اثرگذاری یا همان ایجاد ایمنی نسبتا پایین‌تر نسبت به روش‌های نو تولید واکسن، از ویژگی‌های این مسیر واکسن‌سازی است. البته الان کمی زود به نظر می‌رسد که در ارتباط با میزان ایمنی ایجادشده از طریق واکسن ایرانی کرونا سخن بگوییم. اما به هرشکل در ارتباط با همین مساله و نوع روشی که واکسن ایرانی کرونا با آن تولید شده است با سیدعلیرضا ناجی، استادتمام ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت‌وگویی انجام دادیم.

او در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «به صورت کلی ما درحال حاضر پنج‌ مدل واکسن داریم که اگر بخواهیم به صورت کلی دسته‌بندی کنیم، یکی واکسن‌های ژنومیک، واکسن‌های تولیدشده از ویروس کشته شده است که واکسن ایرانی هم جزء این دسته قرار می‌گیرد، واکسن‌های زنده وکتوری ویروسی است و واکسن‌هایی که پروتئین هستند همانند واکسن نواوکس که فاز سوم آن یکی، دو روز پیش آغاز شده است و... پروتئین اسپایت است که این را به‌عنوان پروتئین به مردم به‌عنوان واکسن تزریق می‌کنند. اگر اینها را در نظر بگیریم یک‌سری از اینها واکسن‌هایی هستند مثل mRNA که همه در بدن شروع به تکثیر شدن می‌کنند و مقدار زیادی پروتئین می‌سازند و همانند تکثیر ویروس می‌مانند. یعنی پروتئین تولید می‌شود. بر همین اساس کارایی بالایی دارند. انتظار داریم دو واکسنی که پروتئین را بیان می‌کنند کفایت عمومی‌شان بیشتر از سایر واکسن‌های دیگر همانند واکسن کشته شده و وکتوری که تکثیر پیدا نمی‌کنند، باشد. واکسن‌هایی غیرفعال شده که برخی واکسن روسی و چینی و واکسن ایران هم در این زمره قرار می‌گیرند. احتمالا اینها کفایت خوبی دارند. طی مطالعاتی که از واکسن کشته شده چینی سینوفارم که در امارات درآمد، صورت گرفت کفایت نزدیک 86 درصدی را دارد یا درمورد واکسن آکسفورد که واکسن وکتوری یک دوزی غیرتکثیری هست گفته می‌شود تا 90 درصد کفایت ایمنی دارد ولی پایین‌تر واکسن‌هایی است که بیان کردیم. اما این تنوع بسیار خوب است. افرادی گفته‌اند واکسن‌های مربوط به فایزر و مدرنا را به‌خاطر حساسیت‌های آلرژی تزریق نکنند. بنابراین اگر تعداد واکسن‌ها و مدل‌های مختلف را به بازار ارائه بدهند، خودمان واکسن و نوعی را انتخاب می‌کنیم که برای ما کمترین عوارض را داشته باشد، همانطور که درمورد آنفلوآنزا هم همین را بیان می‌کنند. واکسن‌هایی که ما داریم در تخم‌مرغ جنین‌دار تکثیر یافته‌اند، علی‌رغم این می‌گویند نسبت به محصولات پروتئین‌دار حساسیت دارد، این واکسن را مصرف نکنید و واکسن‌های مدل دیگری را استفاده کنید. هرچه تنوع واکسن‌ها زیاد‌تر باشد از این نظر مشکلات ما کمتر می‌شود.»

ما از ابتدا توانمند نبودیم اما توانمند شدیم و باید بیشتر جلو برویم

مساله دیگری که باید در ارتباط با تولید واکسن ایرانی کرونا به آن توجه کنیم، حضور نام ایران بین کشورهایی است که به توفیقاتی در زمینه تولید واکسن کرونا دست یافته‌اند. کمی این اسامی را با هم مرور کنیم. آمریکا، انگلستان، آلمان، روسیه، چین و... . همگی از کشورهای توسعه‌یافته و صاحب‌نام در صنعت تولیدات بهداشتی و درمانی هستند. پس وجود نام ایران بین این کشورها به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان واکسن کرونا در جهان، فارغ از نتیجه آزمایش‌های انسانی اخیر واکسن ایرانی، اقدام ارزشمند و درخور توجهی است و نشان از توان قابل‌توجه دانشمندان داخلی در شرایط خاص کشور به‌ویژه شرایط تحریمی دارد. مضاف براین در سخنان روز گذشته، وزیر بهداشت هم به سابقه باشکوه ایران در زمینه تولید واکسن اشاره کرد و گفت که ایران اولین تولید‌کننده واکسن در آسیا بوده است و با تکیه بر همین توان هم امروز توانسته به موفقیت‌هایی دست پیدا کند.

ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری در ارتباط با این مساله هم به «فرهیختگان» گفت: «ما زمانی که واکسن را در موسسه رازی تولید می‌کردیم کشور توسعه‌یافته نبودیم ولی این تغییرات را ایجاد کردیم. به‌طوری که خیلی از نیازهای واکسیناسیون مربوط به واکسن را ایجاد کردیم و به خیلی‌ها هم نتوانستیم جواب بدهیم؛ چراکه از نظر تکنولوژی و نیروی انسانی توسعه نیافتیم که بتوانیم این کار را انجام دهیم و باید به این موضوع توجه کنیم. در هر صورت واکسن‌سازی با تغییراتی که کرده است، خوب نیست که بخواهیم روش‌های قدیمی کشت دادن ویروس را همچنان کار کنیم. الان با توجه به مشکلاتی که وجود دارد و تنوعی که می‌تواند ایجاد شود، احتیاج به واکنش سریع و نیاز به روش‌های جدید داریم. حتما باید به سمت تکنولوژی‌های جدید برویم. اینها تکنولوژی‌هایی هستند که باید استفاده کنیم و زیرساخت آن به غیر از زیرساخت تکنولوژیک، زیرساخت‌های پژوهشی است یعنی بدانیم در کشور من چه اتفاقی می‌افتد. مطالعات مولکولی درباره ویروس‌ها را باید داشته باشیم. در کشور ما سوالاتی هست درباره تنوع ژنتیکی و پایش ویروس‌های کووید در ایران. این واکسنی که الان می‌سازیم آیا براساس پژوهش تغییرات ژنوم ویروس کووید در ایران است یا خیر. به‌عنوان کشور مستقل اگر بخواهیم کار خوب انجام دهیم باید بسترهایی را به وجود بیاوریم و نمی‌توان چند پله را یک‌باره بالا برویم و بگوییم ما می‌توانیم این کار را انجام دهیم. باید زیرساخت‌ها فراهم باشد.»

این اولین و آخرین تجربه ما برای تولید واکسن نخواهد بود

 علاوه‌بر اینها اما چند مولفه مهم دیگر هستند که اهمیت این موفقیت را بهتر و بیشتر نشان می‌دهند. اولین مساله مواجهه بدون تجربه ایران با این ویروس و تولید واکسن است. به‌هرحال بسیاری از کشورها، خصوصا کشورهای شرق آسیا، پیش از این سابقه مواجهه با بیماری‌هایی نظیر مرس و سارس که شباهت‌های زیادی با کووید-19 داشتند را در کارنامه‌شان دارند و همین مواجهه باعث شد تا از باقی کشورها ازجمله ایران، در زمینه اطلاع از رفتارهای ویروس و نوع مواجهه و پیشبرد برنامه‌های درمانی و پیشگیرانه جلوتر باشند؛ تجربه‌ای که حالا ایران و حتی تمام کشورهای دنیا می‌توانند بعد از مواجهه با کرونا ادعای آن را داشته باشند. با این همه دستیابی به موفقیت‌های ولو نسبی در چنین شرایطی که همه‌چیز در ابتدای مسیرش قرار دارد و با بعضی بی‌ملاحظگی‌ها و سهل‌انگاری‌ها هیچ تلاشی برای بهبود شرایط در سال‌های اخیر و ایجاد آمادگی برای مواجهه با چنین شرایطی نشده بود، قابل تقدیر و توجه است. ناجی در این باره هم به تجربه کره‌جنوبی اشاره کرد و به «فرهیختگان» گفت: «الان سارس و مرس و کووید برای ما تهدیداتی شدند که باید برای خود تبدیل به فرصت کنیم. در زمینه تشخیصی، بیمارستان و درمان، در زمینه گسترش شبکه‌های بهداشت و تجهیز آنها و در زمینه تکنولوژی تشخیصی و درمانی ازجمله واکسن‌سازی در خود تحول ایجاد کنیم. مطمئنا این اولین و آخرین نیست. این فال نیک است و شرکت‌های ما در زمینه تولید دارو، در زمینه تولید تجهیزات تشخیصی و... قدم بردارند. همان کاری که کره از سال 2002 شروع کرد و به این خوبی کار را انجام می‌دهد. در زمینه واکسن‌سازی پیشینه قدیمی داریم و البته در چند دهه اخیر ممکن است به‌خاطر سیاست‌های غلط ضعیف و قوی شده باشد و  برخی واکسن‌هایی که قبلا تولید می‌کردیم الان تولید نمی‌کنیم. این ضعف است ولی همیشه واکسن سرخک و سرخجه و... را خودمان تولید می‌کردیم. مرکز پاستور هم همین‌طور است. وقتی چنین مراکزی داریم باید تقویت کنیم.»

مزیت‌های بهداشتی و اقتصادی تولید واکسن داخلی

در یکی، دو تا از گزارش‌های قبلی که در رابطه با واکسن کرونا نوشتیم به یکی از موضوعات مهم دیگر اشاره کرده بودیم و آن هم مسائل اقتصادی و آورده‌های بهداشتی و درمانی آن بود. تهیه واکسن کرونا از کشورهای تولید‌کننده این واکسن، حقیقتی اجتناب‌ناپذیر است، منتها تا کی و تا چه میزان؟ فرض کنید همان‌طور که اعلام می‌شود برای واکسن کرونا نیاز به تزریق دو یا چند دوز از واکسن به هر فرد باشد، مضاف برآن برای کرونا هم مجبور باشیم با فاصله سالیانه یا حتی چند ماه یک‌بار واکسنش را تزریق کنیم. آن وقت خرید واکسن کرونا از کشور دیگر آن هم به کرات و در تعداد بالا، چه هزینه‌ای و چه فشاری را از منظر اقتصادی به کشور تحمیل می‌کند؟ پس عقل و اقتصاد توامان بر لزوم خودکفایی و تولید و تزریق واکسن ایرانی تاکید می‌کنند. نکته دیگر هم که گفتیم مربوط به آورده‌های بهداشتی و درمانی واکسن تولید داخل است که در این صورت بسیاری از شبهات و نگرانی‌ها در ارتباط با میزان اثرگذاری واکسن‌های داخلی و... را برطرف خواهد کرد و علاوه‌بر آن ایران را جهت مواجهات احتمالی با تغییرات کووید یا ظهور ویروس‌های جدید آماده می‌کند.

ناجی در ارتباط با این مسائل هم با «فرهیختگان» گفت‌وگو کرد و افزود: «مسلما از نظر اقتصادی و از نظر سلامتی و بهداشت تولید واکسن برای ما مهم است. پس بستر را داریم و باید تجهیز کنیم و از نظر انسانی و تجهیزاتی به‌روز کنیم. در این زمینه از نظر کووید از لحاظ اقتصادی هم مهم  و از نظر بهداشتی برای ما مهم‌تر است. در نظر بگیریم با توجه به بیماری و ماهیتی که ویروس کووید دارد نزدیک به 65 تا 70 درصد جامعه را واکسینه کنیم. این عدد بین 82 میلیون جمعیت نزدیک به 50وخرده‌ای میلیون دوز است. نزدیک به 130-120 میلیون دوز در دو مرحله می‌شود. در نظر بگیرید این موضوع مهم است که بتوانیم واکسن را تولید کنیم چون کل دنیا هم ظرفیت تولید این همه واکسن را برای همه در یک زمان ندارد. اگر بتوانیم خودمان تولید کنیم تا زمانی که واکسن کفایت داشته باشد، ایمن و موردتایید شرایط مراجع علمی باشد، در ادامه روند واکسیناسیون ما قرار می‌گیرد. اگر زمان 7-6 ماه طول بکشد تا به مرحله تولید برسد اگر پیشدستی نکرده باشیم، الان باید از ظرفیت‌های تولید خارجی استفاده کنیم و واکسیناسیون را شروع کنیم و این واکسن در ایران متمم آنها خواهد شد. همانطور که چین این کار را انجام می‌دهد. چین به‌عنوان کشوری که خود تولیدکننده واکسن است، از واکسن‌های فایزر آمریکا هم استفاده می‌کند. این امر طبیعی است. مهم این است که این عقیده را داشته باشیم که از همین الان باید واکسیناسیون ما شروع شود. می‌توانیم این‌طور بیان کنیم ولی در برخی از موارد سیستم‌های واکسن‌سازی برای اینکه بتوانند خود را با تغییرات تطبیق دهند نیاز به زمان زیادی دارند. برخی تغییرات همانند تغییرات ژنومیک ممکن است چابکی تغییرات را بیشتر داشته باشند ولی روش‌های کلاسیک ممکن است کمتر باشد که روش ویروس‌های کشت‌شده و غیرفعال شده است. باید ویروس جدید را کشت دهند و غیرفعال کنند ولی وقتی ژنومیک می‌شود می‌توانند این تغییرات را اعمال کنید و دوباره تولید کنید. سریع‌تر انجام می‌شود. یکی از موارد ساخت واکسن آنفلوآنزا چون وابسته به کشت دادن است مشکل‌زاست. ممکن است شکست واکسن را درمورد آنفلوآنزا داشته باشیم. چون آخرین نوع ویروس‌هایی که در دنیا بود را نتوانستیم کشت دهیم و به همین دلیل اهم و فی‌الاهم می‌شود. روش‌های نوین مولکولی که روش‌های ژنومیک هستند همانند واکسن‌های نواوکس هستند، انعطاف‌پذیری در تغییر بیشتر است. در هر صورت راهی را رفته‌ایم و تجربه‌ای داریم و می‌توانیم از این تجربیات استفاده کنیم و تجربیات سوار شود و دوباره این کار را انجام دهیم. حتی این موضوع می‌تواند ما را به این سمت ببرد که تنوع بیشتری در ساخت واکسن داشته باشیم. مساله دیگر این است که از مردم می‌خواهیم به خبرهای نادرست درمورد واکسن گوش ندهند. از همکاران علمی می‌خواهم از تضاد بین واکسن ایرانی و خارجی عبور کنند. واقعیتی است که باید از هردو منبع استفاده کنیم، همانطور که ساده‌انگاری درمورد واکسن نکنیم. تولید واکسن تکنولوژی پیشرفته‌ای است و اگر دانشمند ایرانی این کار را انجام می‌د‌هد، داشته‌هایی دارد. وقتی ساده‌انگاری می‌کنیم این موضوع بیشتر موردشک قرار می‌گیرد. به نظر من باید این موضوع تبیین شود که واکسن ساختن کار ساده‌ای نیست و احتیاج به تکنولوژی و بستر بالا و زیادی دارد.»

* نویسنده : ابوالقاسم رحمانی،دبیرگروه جامعه