به گزارش «فرهیختگان»، اگر دانشجو باشید یا سروکارتان با دانشجو و دانشگاه باشد، به‌طور قطع با پایان‌نامه‌های دانشجویی هم آشنا هستید؛ رساله‌هایی که هدف دو تا چهار سال تحصیل در یک رشته دانشگاهی را مشخص می‌کنند و درنهایت ماحصل آن چیزی هستند که دانشجو در دوران تحصیل خود فرا گرفته است. موضوع پایان‌نامه بحث امروز نیست و سال‌هاست چالش‌هایی پیرامون آن مطرح می‌شود؛ از خرید و فروش پایان‌نامه گرفته تا جعل و دست بردن در پایان‌نامه فارغ‌التحصیلان دیگر و قالب کردن آن به نام فردی دیگر ازجمله چالش‌های مهمی است که دانشگاه‌ها این روزها بیش از پیش با آن دست به گریبان هستند. دسترسی رایگان به پایان‌نامه‌ها و وجود مرجعی که دانشجویان بتوانند از آن طریق به پایان‌نامه‌ها دسترسی داشته باشند، ازجمله امتیازهایی است که بسیاری از دانشگاه‌های مطرح دنیا برای دانشجویان خود در نظر می‌گیرند. تا پیش از دیجیتالی‌شدن امکانات، بسیاری از پایان‌نامه‌ها در قالب چاپی در کتابخانه‌های دانشگاهی در دسترس دانشجویان قرار می‌گرفت اما با گسترش فناوری‌های دیجیتال در دنیا، این امکان نیز فراهم شد تا دانشجویان حتی بدون مراجعه به دانشگاه و از راه دور و از طریق آنلاین به این پایان‌نامه‌ها دسترسی پیدا کنند که کار تحقیق و مطالعه را سرعت می‌بخشد. بنابراین، رایگان‌شدن و دسترسی آسان دانشجویان به مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های آنلاین امکانی است که بسیاری از دانشگاه‌های دنیا در اختیار دانشجویان قرار می‌دهند تا آنها بتوانند به راحتی دانلود و از اطلاعات آن برای نگارش پایان‌نامه استفاده کنند.

آرشیو ORA مرجع تحقیقات دانشجویی آکسفورد

دانشگاه آکسفورد همواره به‌عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های انگلیس در زمینه استفاده از تسهیلات به شمار می‌رود. این دانشگاه مقالات متعددی را در قالب روزنامه دانشگاه آکسفورد منتشر می‌کند که بزرگ‌ترین روزنامه دانشجویی از سال 1586 تاکنون لقب گرفته است. دانشجویانی که مقاطع مختلف کارشناسی، ارشد و دکترای خود را به پایان رسانده‌اند، طبق مقررات، باید یک نسخه مکتوب و یک نسخه دیجیتال از پایان‌نامه خود را به کتابخانه تحویل دهند. نسخه مکتوب در داخل کتابخانه دانشگاه و نسخه دیجیتال آن در آرشیو ORA (آرشیو تحقیقاتی دانشگاه آکسفورد) قرار می‌گیرد. ORA از سال 2007 افتتاح شد و مجموعه‌ای درحال رشد از نسخه‌هایی دیجیتال از پایان‌نامه‌های موفق آکسفورد است. این مرکز آرشیو دانشگاه آکسفورد، علاوه بر بازدید بالایی که دارد، پایان‌نامه‌های دیجیتال و محتوای کاملی از آنها را فراهم کرد که به‌طور رایگان و از طریق اینترنت در اختیار دانشجویان قرار می‌گیرد. درواقع، کاربران با مراجعه به سایت این مرجع، می‌توانند پایان‌نامه‌هایی را که با کلمه open مشخص شده یا کلید سبز دارند، رایگان دانلود کنند. پایان‌نامه‌هایی هم که کنار آنها closed درج شده یا کلید قرمز کنار آن قرار گرفته، کاربر باید برای استفاده، اجازه دسترسی بگیرد. کاربرانی که قصد استفاده از این پایان‌نامه‌ها را دارند باید از حقوق نویسنده و استفاده از آن در صورت مجوز نویسنده آگاه باشند. این مجوز معمولا در قسمت سوابق پایان‌نامه درج می‌شود.

سرقت ادبی چه در قالب پایان‌نامه‌های مکتوب و چه دیجیتال و آنلاین قابل‌پیشگیری نیست و با دسترسی آنلاین و برداشته‌شدن هرگونه ممنوعیتی در دستیابی به پایان‌نامه‌ها، سرقت ادبی راحت‌تر هم شده است. به‌عنوان مثال، ناظری که مشکوک به سرقت ادبی از یک پایان‌نامه می‌شود، به راحتی می‌تواند در گوگل، آن را در جست‌جو و پیدا کند. حق کپی‌رایت این پایان‌نامه‌ها معمولا توسط نویسنده نگارش می‌شود با این مضمون که حق کپی‌رایت با قرار گرفتن نسخه دیجیتال در ORA تغییر نمی‌کند. نویسنده حقوقی برای آرشیو ORA و کتابخانه دانشگاه قائل نمی‌شود. مرکز آرشیو ORA دانشگاه آکسفورد تمام تلاش خود را انجام داده تا قوانین حاکم نقض نشود. در صورتی که نویسنده‌ای متوجه سوءاستفاده و تقلب در پایان‌نامه‌اش شده باشد، می‌تواند ایمیلی به این مرکز ارسال کرده و شکایت خود را مطرح کند. مرکز پس از بررسی شکواییه و درصورتی که اذعان کند نقض قانونی برخلاف مقررات اتفاق افتاده، منبعی که پایان‌نامه به صورت آنلاین در آن قرار گرفته، حذف یا دسترسی به آن به حالت تعلیق درمی‌آید تا تحقیقات نسبت به شکایت وارده تکمیل شود. درصورتی که شواهد به نفع مالک پایان‌نامه باشد، پایان‌نامه فرد شاکی از سوی آرشیو دانشگاه، به‌طور دائم از دسترس خارج می‌شود تا زمانی که نویسنده اجازه انتشار مجدد آن را صادر کند.

Tspace پایگاه ثبت پایان‌نامه‌های دانشگاه تورنتو

پایگاه داده دانشگاه تورنتوی کانادا یکی از بهترین پایگاه‌های جست‌وجوست، به‌طوری که در سال گذشته میلادی از سوی مرکز رده‌بندی دانشگاهی تایم در رتبه 21 جهان قرار گرفت. کاربران می‌توانند با جست‌وجو در Tspace، جست‌وجوهای خود را انجام دهند. این مخزن اطلاعاتی در واقع، مخزنی امن و رایگان برای نگهداری و ضبط سوابق دانشگاهی ازجمله مقالات و پایان‌نامه‌های دانشجویی و مقالات اعضای هیات‌علمی و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است. این مخزن همیشه به‌طور رایگان قابل دسترس است. معمولا آثار و تحقیقات علمی که به‌طور رایگان قابل دسترس مراجعان قرار می‌گیرند، بیشتر از آثاری که قابل‌دسترس به‌طور رایگان نیستند، خوانده شده و به آنها استناد می‌شود.

مخزن TSpace علاوه‌بر قبول پذیرش اعضای هیات‌علمی، کارکنان و دانشجویان دانشگاه تورنتو، پذیرش محققان کانادایی را هم که موسسه‌های آنها فاقد مخزن هستند، قبول می‌کند. یکی از مسائلی که در دنیای دیجیتال امروز بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، امنیت و رعایت حق کپی‌رایت برای مقالات علمی و پایان‌نامه‌های دانشجویی است تا کسی نتواند از آنها سوءاستفاده کند. زمانی که دانشجو یا محقق یا فارغ‌التحصیلی پایان‌نامه یا اثر تحقیقاتی خود را روی سرور مخزن بارگذاری می‌کند، باید حق کپی‌رایت داشته باشد و به کتابخانه یا مخزن، مجوز جامع غیرانحصاری توزیع و نگهداری اعطا کند. در مخزن TSpace دانشگاه تورنتو کانادا، متن تمام پایان‌نامه‌ها از سال 1992 تاکنون وجود دارد. از نوامبر 2009 به بعد، تمام فارغ‌التحصیلان این دانشگاه ملزم شدند پایان‌نامه خود را در این مخزن ثبت کنند. مخزن TSpace با مشارکت کتابخانه‌های دانشگاه تورنتو کانادا و انجمن‌های دانشگاهی این دانشگاه راه‌اندازی شده است تا منبعی برای نگهداری مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های استادان و دانشجویان باشد. تمام مقالات و پایان‌نامه‌هایی که قرار است در این مخزن بارگذاری شوند، باید با روشی منطبق بر قانون کپی‌رایت کانادا ارسال و ثبت شوند. به‌عنوان مثال، نویسنده باید از صاحب حق کسب اجازه کند.

EliScholar پلتفرم رایگان پایان‌نامه‌های دانشگاه ییل

دانشگاه «ییل» آمریکا در قالب دو سیستم ارائه‌کننده مقالات علمی محققان دانشگاهی و پایان‌نامه‌های دانشجویی است. یکی از آنها پلتفرم دیجیتال EliScholar است که علاوه بر خروجی مقالات محققان این دانشگاه، امکان دسترسی رایگان به پایان‌نامه‌های دانشجویی را هم فراهم کرده و دسترسی به آنها را راحت‌تر می‌کند، به‌طوری که محققان از هر نقطه‌ای در دنیا می‌توانند به آن دسترسی داشته باشند. در این میان، تنها دسترسی به برخی مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها توسط اعضای انجمن دانشگاهی ییل محدود شده است. از سوی دیگر، پایان‌نامه‌هایی هم در حوزه مختلف مطالعاتی در این پلتفرم آنلاین قابل‌دسترس است. این پلتفرم دانشگاهی برای احترام به نویسنده مقالات و پایان‌نامه‌ها، متن اجازه‌نامه نویسنده را هم در مقاله یا پایان‌نامه منتشر می‌کنند که طبق آن، نویسنده حق انتشار و دسترسی رایگان به آن را به آنها داده است. زمانی که مقاله یا پایان‌نامه‌ای به‌طور دائمی در EliScholar قرار می‌گیرد، استناد به آن هم به طور دائم به آن داده می‌شود. اما طبق شرایطی، نویسنده می‌تواند درخواست برداشتن مقاله‌اش را صادر کند. اگر کاربر قصد ذخیره مقاله یا پایان‌نامه‌ای را در این پلتفرم داشته باشد باید تاییدیه آن گرفته شود. چنانچه این اثر پیش‌تر توسط ناشر دیگری انجام شده باشد، باید نسخه‌ای از آن را در قالب یکی از فرآیندهای انتشار برای نویسنده قبلی ارسال کند تا مجوز رسمی برای انتشار آن در EliScholar را کسب کند.از سوی دیگر، دانشگاه «ییل» علاوه بر این پلتفرم دیجیتال، به‌نوعی ابزار جست‌وجوی پایان‌نامه موسوم به Orbis را هم در اختیار دارد. این ابزار جست‌وجو تنها نسخه‌هایی را که نسخه میکروفیلم برای آنها وجود داشته باشند به این معنا که دربرگیرنده پایان‌نامه‌های تکمیل‌شده‌ای است که در گروه‌های دانشکده تحصیلات تکمیلی از سال 1965 تکمیل شده و علاوه برآن، پایان‌نامه‌های تکمیل‌شده در گروه‌های تحصیلات تکمیلی بین سال‌های 1892 و1965 را هم دربرمی‌گیرد.علاوه براین، ابزار جست‌وجوی ProQuest هم به کاربران کمک می‌کند هر پایان‌نامه دانشجویی را در هر رشته‌ای در آمریکا در قالب PDF جست‌وجو کند. البته همه پایان‌نامه‌ها در این ابزار جست‌وجو قابل‌دسترس نیست و نویسندگانی که با مطبوعات قرارداد نداشته باشند، گاه مجوز دسترسی رایگان به پایان‌نامه‌های خود را نمی‌دهند. در این مورد، تنها بخش چکیده مقاله آزاد است.

دسترسی به پایان‌نامه‌های دانشجویی  در کتابخانه UCL کالج لندن

در کتابخانه UCL کالج لندن یک نسخه از پایان‌نامه‌های تحقیقاتی دانشجویی ثبت و نگهداری می‌شود. این پایان‌نامه‌ها براساس نام نویسنده در کتابخانه و بخش جست‌وجوی آنلاین در بخش UCL Discovery مرتب می‌شوند و کاربران می‌توانند بر این اساس به پایان‌نامه موردنظر خود دسترسی پیدا کنند. شماری از این پایان‌نامه‌های ارسالی توسط دانشجویان در حوزه‌های کلاسیک، آلمانی، مطالعات آمریکای لاتین، تاریخ و حقوق هستند. نسخه‌های کپی از پایان‌نامه‌های تحقیقاتی از طریق نویسندگان آنها در بخش Explore فهرست می‌شوند. نسخه‌های الکترنیکی هم در بسیاری از موارد از طریق همان UCL Discovery قابل جست‌وجو و مشاهده است. افزایش روزافزون تعداد پایان‌نامه‌هایی که دسترسی رایگان به آنها داده شده، در این دانشگاه اتفاق افتاده است و کاربران، دانشجویان و محققان و استادان از این طریق می‌توانند به پایان‌نامه‌ها دسترسی پیدا کنند. یکی از این راه‌ها، جست‌وجو از طریق ProQuest است. کاربران با رمز کاربری و رمز عبور می‌توانند پایان‌نامه موردنظر خود را جست‌وجو و دانلود کنند. بخش جست‌وجویUCL Discovery هم یکی‌دیگر از راه‌هایی است که کاربران می‌توانند به پایان‌نامه‌های رایگان دسترسی پیدا کرده و فهرستی از آنها را پیدا کنند.

سیستم جست‌وجوی دیگر در دانشگاه کالج لندن، EThOS است که به‌عنوان یک موتور جست‌وجو فروشگاه برای دسترسی به تمام پایان‌نامه‌های تحقیقاتی انگلیس محسوب می‌شود که امکان دسترسی رایگان را فراهم می‌کند. علاوه‌بر این، پورتال پایان‌نامه الکترونیکی DART-Europe هم جزئیاتی از امکان دسترسی رایگان به پایان‌نامه‌های ذخیره‌شده در مخازن دانشگاهی و غیردانشگاهی کل اروپا را برای کاربران فراهم می‌کند. همچنین، در کنار راه‌هایی که دانشگاه کالج لندن برای جست‌وجوی پایان‌نامه‌های دانشجویی در اختیار کاربران قرار داده، استفاده از کتابخانه دیجیتال شبکه‌ای پایان‌نامه هم وجود دارد که شامل لینک‌هایی از تعداد ابزارها و پورتال‌های بین‌المللی جست‌وجوگر برای یافتن پایان‌نامه‌های دانشجویی است و کاربران می‌توانند این اطلاعات را به‌طور رایگان دریافت کنند. البته بسیاری از دانشگاه‌های انگلیس پایان‌نامه‌های تحقیقاتی را به کاربران امانت می‌دهند و آنها می‌توانند از طریق خود دانشگاه یا موتور جست‌وجوی EThOS برای این کار اقدام کنند.

دسترسی به پایان‌نامه‌های ویینا در مخزن E-theses

دانشگاه ویینا استرالیا هم جزء دانشگاه‌هایی است که در دنیا امکان استفاده و دانلود رایگان پایان‌نامه‌های دانشجویی را فراهم کرده است. این دانشگاه با برقراری مخزن E-theses و فراهم کردن امکان جست‌وجو برای کاربران، به آنها اجازه می‌دهد پایان‌نامه‌های موردنظر خود را جست‌وجو و به‌طور رایگان دانلود کنند. این مخزن حاوی حجم بالا و نسخه‌های کامل متنی از پایان‌نامه‌های مقاطع کارشناسی، ارشد و دکترای دانشجویی است که از سال 1965 موردتایید دانشگاه قرار گرفته است. از سال 2008، تمام فارغ‌التحصیلان دانشگاه ویینای استرالیا ملزم شده‌اند نسخه‌ای از پایان‌نامه دانشگاهی خود را به‌طور الکترونیکی در این مخزن ذخیره کنند. متن کامل پایان‌نامه‌ها با حفظ حق کپی‌رایت و پس از تایید نویسنده مربوطه آرشیو می‌شود. آن دسته از پایان‌نامه‌های دانشگاهی که قبل از سال  2008 تایید شده‌اند، به‌طور مستقیم روی سیستم این مخزن آپلود و روی سرور منتشر می‌شوند مگر اینکه این امر موجب نقض مقررات قانونی شود. سروری که پایان‌نامه‌ها روی آن قرار می‌گیرد، فرصت استفاده از این مقالات را در تمام دنیا فراهم می‌کند و هر دانشجو یا محققی از هر کشوری که باشد می‌تواند به‌طور رایگان به آن دسترسی داشته باشد. برای استفاده از این فراداده‌های ساختاریافته، پایان‌نامه‌های بارگذاری‌شده روی سرور، توضیحات کتاب‌شناسی را دریافت می‌کنند و درنهایت از طریق فهرست کتابخانه‌های بین‌المللی، موتورهای جست‌وجوگر و ابزارهای جست‌وجوی کتاب به راحتی قابل‌ردیابی و جست‌وجو هستند. این کار باعث می‌شود پایان‌نامه‌ها از طریق آدرس شبکه‌های معتبر قابل استناد باشند. انتشار و چاپ پایان‌نامه‌ها بهترین حفاظت از آنها در برابر سرقت ادبی است که این روزها با توجه به دیجیتالی شدن نسخه‌های پایان‌نامه‌ای، سرقت و تقلب در آنها افزایش یافته است.

*  مترجم: ندا اظهری