علم حقیقت و مجاز

به گزارش «فرهیختگان»، علم دو گونه است: مجازی و حقیقی. علم مجازی همان است که در مدرسه و از کتاب و استاد می‌آموزیم و مدرک دانشگاهی و حوزوی می‌گیریم و القاب و عناوین دهان‌پرکن و پرطمطراق برای خود دست و پا کرده و با آن ارتزاق می‌کنیم و امور دنیای‌مان را با آن سر و سامان می‌دهیم و گاه با داشتن آن دچار عجب و غرور می‌شویم و به دیگران فخر می‌فروشیم و با نوشتن کتاب و تدریس و سخنرانی به نمایش درمی‌آوریم و البته سرانجام با مرگ هم همه آنچه را که یک عمر به‌دست آورده‌ایم یک‌جا از دست می‌دهیم.

اما علم حقیقی آن چیزی است که مرحوم شهید در کتاب منیه‌المرید از امام جعفر صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود: «العلم لیس بکثره التعلم، بل هو نور یقذفه الرحمن فی قلب من یشاء.» علم با آموزش بسیار به‌دست نمی‌آید، بلکه نوری است که خدای رحمان در دل هرکس که بخواهد قرار می‌دهد. در این حدیث نکات بسیاری هست.

اولا علم نور است که ظلمت جهل را می‌زداید و روشنایی می‌آورد.

ثانیا این حقیقت تنها از مدرسه و کتاب و استاد به‌دست نمی‌آید.
ثالثا جایگاه این علم قلب است، نه ذهن و زبان.
رابعا این نور را خداوند بر دل‌ها می‌تاباند. او نور و واهب النور است.
خامسا اعطای این علم از رحمت خداست، نه از استحقاق عبد.

سادسا هرکسی شایسته دریافت این نور نیست، بلکه آن کسی قابل دریافت این نور است که خدا بخواهد. البته خواست خدا بی‌حساب نیست. خداوند بر دل کسی این نور را می‌تاباند که با طهارت و ریاضت و محبت همچون آیینه شفاف شده باشد.

سابعا علم مجازی را باید قطره‌قطره و کلمه‌به‌کلمه اندکی از آن را با یک عمر کوشش بی‌وقفه به‌دست آورد، اما علم حقیقی را می‌توان در یک آن همچون برق خاطف دریافت کرد و در لیله‌القدری محل نزول آن شد. از تعبیر «قذف» در حدیث می‌توان این معنا را دریافت. البته ما چون در دار مجاز زندگی می‌کنیم از آموختن علوم مجازی ناگزیریم اما در عین حال باب دریافت علم حقیقی باز است و نباید به علوم ظاهری و مجازی بسنده کرد و در آن متوقف شد.
علم مجازی از آن عقل جزیی است و علم حقیقی از آن عقل کلی یا عقلِ عقل است که همان دل نورانی است.

عقل دفترها کند یکسر سیاه
عقل عقل آفاق دارد پر ز ماه

گاه علم مجازی را علم تقلیدی و علم حقیقی را علم تحقیقی گویند:

علم تقلیدی بود بهر فروخت        
چون بیابد مشتری خوش بر فروخت
مشتری علم تحقیقی حقست          
دایما بازار او با رونقست
لب ببسته مست در بیع و شری
مشتری بی‌حد که الله اشتری
درس آدم را فرشته مشتری
محرم درسش نه دیوست و پری
آدم انبئهم باسماء درس گو
شرح کن اسرار حق را موبه‌مو

 * نویسنده: محمد فنایی‌اشکوری، استاد فلسفه تطبیقی