دماسنج تولید ایرانی چگونه از صفر عبور کرد؟

به گزارش «فرهیختگان»، شاخص تولید صنعتی، شاخصی است که از بررسی 240شرکت بورسی که بیش از نیمی از تولیدات کشور را دراختیار دارند، برآورد می‌شود. این شاخص با استفاده از اطلاعات مالی شرکت‌های بورسی که به‌صورت ماهانه منتشر می‌شود، استخراج شده و وضعیت تولید را در کشور نشان می‌دهد. استفاده از این شاخص از آن جهت اولویت بالایی در اقتصاد کشور و پیش‌بینی آن داشته که عمده آمارهای مراکز معتبر کشور با وقفه‌های طولاتی در دسترس مردم و کارشناسان قرار می‌گیرند. بررسی روند شاخص تولیدات صنعتی کشور نشان می‌دهد بعد از شوک کرونایی که در فروردین‌ماه سال جاری نمود پیدا کرده و باعث تعطیلی بسیاری از بنگاه‌ها شده، تولید صنعتی 11.9درصد افت کرده است. این مساله ترمزی برای رشد شاخص و تولیدات صنعتی کشور درطول سال 98 محسوب می‌شد که البته با کمرنگ شدن تاثیرات اقتصادی کرونا پا به‌سوی جبران گذاشت. در آبان‌ماه رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی نسبت به مدت مشابه سال قبل به 6.9درصد رسیده است. با توجه به اینکه رشد مهرماه 99 حدود 6.2درصد بوده می‌توان گفت رشد آبان اندکی بهتر از رشد مهرماه بوده است. بر این اساس شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی (براساس سال پایه) 1395 که در انتهای سال ۱۳۹۶ به رقم ۱۱۰واحد رسیده بود، در آبان‌ماه ۱۳۹۹ به رقم 103.7 واحد رسیده است. این رقم هرچند همچنان کمتر از رقم ثبت شده در پایان سال 1396 است اما وضعیت مناسب‌تری از سال 97 را بازگو می‌کند که می‌تواند نشان کمتر شدن اثرات تحریم در اقتصاد داخل و تقویت داخلی‌سازی اقتصاد باشد.

شاخص تولیدات صنعتی چه می‌گوید؟

تولید صنعتی به‌عنوان موتور رشد اقتصادی و محرک تولید در سایر بخش‌ها درنظر گرفته می‌شود. ازاین‌رو در بررسی وضعیت اقتصادی کشورهای مختلف، شاخص تولید صنعتی از اهمیت بالایی برخوردار است و سطح فعالیت اقتصادی برای بسیاری از کشورها به‌صورت ماهانه و روزآمد برپایه این شاخص رصد می‌شود. بررسی و تحلیل روزآمد وضعیت اقتصاد ایران با توجه به نوسانات زیادی که در دوره‌های اخیر به‌خصوص سه سال گذشته داشته، از اهمیت بسزایی برخوردار است. از طرف دیگر با توجه به کمبود اطلاعات به‌روز از بخش واقعی اقتصاد و همچنین بخش صنعت که گاهی با وقفه‌های طولانی از سوی مراکز معتبر کشور مانند مرکز آمار منتشر می‌شود، بررسی شاخص تولیدات صنعتی اهمیت بالایی پیدا می‌کند. شاخص تولید صنعتی در کشور با استفاده از اطلاعات شرکت‌های صنعتی عضو بورس اوراق بهادار تهران که 53درصد از ارزش تولید صنعتی کشور را تولید می‌کنند، به‌دست می‌آید. این رقم در سال 94 حدود 39درصد بود اما در سال‌های اخیر با افزایش عرضه شرکت‌های صنعتی در بازار بورس تهران و رسیدن تعداد این شرکت‌ها به بیش از 240 مورد، تولیدات آنها نیمی از تولیدات کشور را پوشش داد. لذا با توجه به بررسی آمار این شرکت‌ها می‌توان وضعیت تغییرات تولید صنعت کشور را رصد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که شاخص مستخرج از داده‌‌های این شرکت‌ها هم‌راستا با شاخص تولید صنعتی کل کشور است. لذا این شاخص در زمانی که شاخص‌های رسمی کل کشور با تاخیر منتشر می‌شوند، می‌تواند جایگزین خوبی برای آنها باشد و وضعیت تغییرات ماهانه صنعت را نشان دهد.

کاهش 11درصدی صنعت در فروردین

نمودار، روند رشد شاخص تولید صنعتی نسبت به‌ مدت مشابه سال گذشته را از خرداد 97 تا آبان‌ماه ۹۹ نشان می‌دهد. در این نمودار شاخص تولید صنعتی مرکز آمار نیز نشان داده شده و روند آن با شاخص تولید صنعتی برآوردشده از شرکت‌های بورسی مقایسه شده است. براین اساس، رشد تولید صنعتی در طول ماه‌های سال ۱۳۹۷ روند کاهشی داشته و در پایان آن سال به حدود منفی 12درصد رسیده، اما تقریبا در تمام ماه‌های سال ۹۸ (به‌جز اسفندماه) رشد تولید صنعتی روند افزایشی داشته است. روند افزایشی نرخ رشد در اسفندماه ۹۸ به‌دلیل شیوع ویروس کرونا و تعطیلی‌های پی‌درپی واحدهای صنعتی متوقف شده و این امر باعث شده تولید شرکت‌های صنعتی در فروردین‌ماه 99 نسبت به ماه مشابه سال گذشته حدود 11.9درصد کاهش را نشان دهد. اما از ابتدای سال 9۸ روند تشدید نرخ منفی تولید متوقف شده است. به‌گونه‌ای که رشد منفی 11.4درصدی در آخر سال  97 در ماه‌های تیر و مرداد به‌ترتیب به منفی 5.1 و 4.5 درصد رسیده است. در شهریور 9۸ رشد تولید نسبت به دوره مشابه به منفی 3.6 درصدی رسیده است. در ادامه روند بهبود نرخ رشد در پاییز نیز ادامه پیدا کرده و رشد تولید صنعتی در ۱۲ ماهه منتهی به اسفندماه نسبت به مدت مشابه سال قبل 2.4درصد رشد داشته است. با وجود اینکه رشد تولید صنعتی در بهمن‌ماه سال گذشته بیشتر از اسفندماه بوده است می‌توان شروع کاهش رشد تولید را در اسفندماه دانست اما در فروردین‌ماه سال ۱۳99 نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش قابل‌توجه17.7درصدی در تولید صنعتی شرکت‌های بورسی ثبت شد. این کاهش را باید عمدتا به‌دلیل وضعیت اضطراری به‌وجودآمده ناشی از شیوع ویروس کرونا و تعطیلی برخی واحدهای تولیدی دانست. ازاین‌رو این کاهش تولید موقتی ارزیابی شده و انتظار می‌رود که در ماه‌های آتی این کاهش جبران شود.

جهش 7 درصدی صنعت از تیرماه

براساس آمار منتشرشده از شرکت‌های بورسی، رشد تولید شرکت‌های بورسی در اردیبهشت‌ماه نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش تولید ۲درصدی داشته است. این کاهش نسبت به کاهش تولید در فروردین‌ماه کمتر بود و همین امر نشان از ترمیم آثار شوک کرونا می‌داد. همان موقع انتظار می‌رفت که تولید این شرکت‌ها در ماه‌های میانی و پایانی سال به‌طور کامل آثار منفی این شوک را جبران کند. شروع این جبران از تیر 99 بود که رشد تولید صنعتی در مقایسه با تیرماه گذشته رشد1.8درصدی را نشان می‌داد، این اولین ماه از سال 99 بود که شاخص تولید صنعت رقم مثبتی را نشان می‌داد. در ادامه و براساس نمودار در آبان‌ماه این روند رو به بهبود ادامه پیدا کرده و رشد شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی نسبت به مدت مشابه سال قبل به 6.9 درصد رسیده است. با توجه به اینکه رشد مهرماه 99 حدود 6.2درصد بوده، می‌توان گفت که رشد آبان اندکی بهتر از رشد مهرماه بوده است. براین اساس شاخص تولید صنعتی شرکت‌های بورسی (براساس سال پایه) 1395 که در انتهای سال ۱۳۹۶به رقم ۱۱۰ واحد رسیده بود، در آبان‌ماه ۱۳۹۹ به رقم ۱۰۳٫۷واحد رسیده است که کمتر از انتهای سال ۱۳۹۶ است. به‌عبارت دیگر کاهش تولید صنعتی در سال ۹۷ به حدی بوده است که رشد تولید در سال ۹۸ و هشت ماهه ۱۳۹۹ نیز هنوز نتوانسته آن را جبران کند.

3 نکته از رشد صنایع در 2 ماه اخیر

نکات مهمی که از بررسی آمار رشد صنایع در آبان‌ماه استخراج می‌شود، عبارتند از: اولین نکته مهم رشد تولید صنعت محصولات شیمیایی است که از مردادماه روند افزایشی داشته و رشد شاخص تولید این صنعت در آبان‌ماه (نسبت به مدت مشابه سال قبل) بیشتر از مهرماه بوده است. این روند افزایشی رشد یکی از مهم‌ترین محرک‌های رشد تولید صنعتی در چند ماهه اخیر بوده است. در درجه بعدی صنعت خودروسازی و ساخت قطعات است که در سه ماه اخیر رشد تقریبا ثابتی حدود ۱۸درصد (نسبت به مدت مشابه سال گذشته) داشته است. در عوض فرآورده‌های نفتی، منسوجات و محصولات کاغذی صنایع با رشد منفی شاخص تولید در آبان (نسبت به مدت مشابه) بوده‌اند، رشد این صنایع در مهرماه نیز منفی بوده است.

تداوم رشد تولید و فروش در صنعت

برای اینکه تحلیل جامعی از چرایی تغییرات در تولید داشته باشیم، بررسی آمار تولید به‌تنهایی کفایت نمی‌کند. بررسی تغییرات در موجودی انبار محصولات و یا مواد اولیه، علاوه‌بر اینکه تحلیل بهتری از علت تغییرات ارائه می‌دهد چون شاهدی از وضعیت بازار و تقاضا را ارائه می‌کند، می‌تواند در پیش‌بینی روند آتی تولید نیز کمک کند، منظور از تغییر در موجودی انبار در اینجا تفاوت در تولید و فروش است (اگر رشد تولید بیشتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار در آن دوره افزایش یافته و اگر رشد تولید کمتر از رشد فروش باشد، موجودی انبار کاهش داشته است). روند تغییرات موجودی انبار نشان می‌دهد که اولا تغییرات در موجودی انبار در مجموع صنایع در سال‌های اخیر (به‌جز ماه فروردین و اردیبهشت ۹۹ که به‌خاطر شوک کرونا کاهش شدید عرضه وجود داشت) زیر ۳ درصد از تولید است. دوم اینکه با توجه به تحریم‌های بین‌المللی و اینکه بسیاری از صنایع زیر ظرفیت اسمی خود تولید می‌کنند، می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که مهم‌ترین بازدارنده رشد تولید در بین صنایع محدودیت در تقاضای داخلی و خارجی است. ازاین‌رو بهبود در تقاضا می‌تواند محرک رشد تولید به حساب آید. در برهه‌های زمانی که محدودیت تقاضا وجود دارد و ظرفیت مازاد تولید در بخش عرضه وجود داشته، روند رشد تولید و تغییرات موجودی انبار در خلاف جهت هم بوده است. به این معنی که چون تغییرات رشد تولید ریشه در افزایش تقاضا دارد و افزایش تقاضا از طریق کاهش موجودی انبار نیز خود را نشان می‌دهد. ازاین‌رو همان‌طور که در نمودار مشخص است، کاهش و افزایش نمودار رشد تولید صنعتی و تغییرات موجودی انبار در دوره‌های اخیر در خلاف جهت همدیگر بوده است. این مورد دوباره در ماه‌های اخیر (بعد از شوک شیوع کرونا) اتفاق افتاد و رشد مثبت همزمان با کاهش موجودی انبار شد که نشان می‌دهد تقاضای محصولات صنعتی بهبود پیدا کرده و رشد فروش از رشد تولید پیشی گرفته است. البته در تمام این دوران شوک شیوع کرونا را از این تحلیل می‌توان مستثنی کرد، چون کاهش تولید در اوایل سال ۹۹ ریشه در تعطیلی واحدهای صنعتی و بخش عرضه داشت و در آن کاهش رشد تغییرات عرضه تعیین‌کننده بوده، ازاین‌رو روند این دو نمودار تقریبا هم‌جهت بوده است. از طرفی دیگر نمودار نشان می‌دهد که متوسط تغییرات موجودی انبار در ماه‌های اخیر حدود صفر بوده است. براساس آمار ارائه‌شده در جدول در آبان‌ماه متوسط تغییرات موجودی انبار صنایع بعد از ماه‌ها منفی بودن، مثبت شد. اگر این فرآیند ادامه داشته باشد و متوسط موجودی انبار افزایش یابد، می‌تواند نشانه‌ای از کاهش رشد تولید در ماه‌های آتی باشد.

3 صنعت پیشتاز فروش کالا

اگرچه متوسط تغییرات در موجودی انبار در میان صنایع در ماه‌های اخیر ازجمله آبان‌ماه نزدیک صفر بوده است ولی عدم تعادل فروش و تولید در بین صنایع مختلف وجود دارد. همان‌طور که در جدول مشخص است، صنایع شیمیایی و ماشین‌آلات و تجهیزات صنایعی هستند که فروش آنها به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از تولید آنها بیشتر است و همین امر به‌صورت کاهش موجودی انبار نشان داده شده است. البته در همین صنایع در نیمه دوم سال ۹۸ شاهد افزایش موجودی انبار بودیم که به نظر می‌رسد این فرآیند به‌نوعی تعدیل موجودی انبار در این صنایع است و انتظار می‌رود که در ماه‌های آتی این اختلاف کمتر شود. از طرف دیگر مانند چند ماه گذشته رشد فروش صنعت خودروسازی در آبان ۹۹ حدود ۱۸درصد کمتر از رشد تولید این صنعت بوده است. این آمار با این واقعیت که تقاضای بیش از حد برای محصولات شرکت‌های بزرگ خودروسازی به قیمت‌های در کارخانه وجود دارد، نشان از این دارد که این کم بودن فروش نمی‌تواند به‌دلیل نبود تقاضا در این صنعت باشد. البته کاهش التهابات بازارهای دارایی‌ و کاهش قیمت‌های آنها می‌تواند در فروکش کردن تقاضای محصولات مانند خودرو نقش موثری ایفا کند و به‌نوعی ترمز رشد بالای این صنعت باشد.

 * نویسنده: مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار