به گزارش «فرهیختگان»، وضعیت صندوق‌های بازنشستگی بحرانی است، این را از کسری هنگفت نقدینگی آنها برای پرداخت حقوق مستمری‌بگیران‌شان می‌توان فهمید. اما این مساله را دو گروه قبول ندارند. گروهی از دردمندان صاحب‌نظر، انتقاد به صندوق‌ها و نحوه مدیریت آنها را مبارزه با سفره و رفاه زندگی بازنشستگان می‌دانند و گروهی دیگر با اشاره به ارقام چندین میلیاردی دارایی‌ها و تعداد شرکت‌ها، آنها را «پولدار» می‌دانند. اما کمک 136 هزار میلیاردی دولت (‌21 درصد از کل بودجه جاری) در لایحه بودجه 1400 به سه صندوق بازنشستگی بزرگ کشور نشان می‌دهد که نه‌تنها آنها پولدار نیستند، بلکه حتی با دریافت چنین وجهی درنهایت 40 درصد از هزینه‌های مرسوم یک خانوار را تامین کرده و حتی زمینه‌های رفاهی چندانی را برای بازنشستگان خود فراهم نمی‌کنند. رشد تصاعدی بودجه صندوق‌های بازنشستگی در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این صندوق‌ها به رسالت حقیقی خود یعنی سرمایه‌گذاری (با استفاده از حق‌بیمه‌های دریافتی) در دارایی‌های پربازده عمل نکرده و با این وضع در چند سال آینده ورشکسته خواهند بود. صندوق بازنشستگی کشوری یکی از صندوق‌های بزرگ ایران است که1.5 میلیون نفر مستمری‌بگیر دارد. این صندوق با وجود داشتن 110 شرکت کنترلی و ساختمان‌ها و شرکت‌های به ظاهر شیک، حدود 79 هزار میلیارد تومان از بودجه عمومی 840 هزار میلیارد تومانی را در اختیار گرفته است. براساس آمار‌ها حدود 75 درصد از منابع این صندوق از بودجه  عمومی کشور، 12 درصد از کسورات و تنها 13 درصد از منابع داخلی این صندوق تامین می‌شود. در ادامه عملکرد تمامی شرکت‌های صندوق بازنشستگی مورد بررسی قرار گرفته و این هشدار داده می‌شود که تداوم روند موجود، ما را به بحران عظیم ورشکستگی صندوق‌ها در سال‌های نه‌چندان دوری روبه‌رو خواهد کرد.

حال صندوق‌های بازنشستگی خوب نیست

امروزه در سطح جهان صندوق‌های بازنشستگی و سازمان‌های تامین اجتماعی با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند، چراکه با کاهش نرخ تولد و از سوی دیگر افزایش امید به زندگی در جهان روبه‌رو هستیم. این عوامل اولا موجب کاهش ورودی حق بیمه صندوق‌های بازنشستگی شده و ثانیا با افزایش تعداد جمعیت بازنشستگان منجر به تشدید جریان خروجی از این صندوق‌ها شده است. در ایران نیز مشکلات صندوق‌های بازنشستگی به‌دلایل مختلف رو به گسترش بوده و در خلاصه کلام، «وضعیت آنها بحرانی است» چون برای پرداخت حقوق بازنشستگان با کسری هنگفتی مواجه هستند و شکاف نقدینگی که نشان‌دهنده پیشی گرفتن مصارف از منابع نقدی است، روزبه‌روز درحال عمیق‌تر شدن است. بررسی شاخص پشتیبانی (که عبارت است از تقسیم تعداد بیمه‌شدگان اصلی بر تعداد مستمری‌بگیران برحسب پرونده) نیز نشان می‌دهد که رقم این شاخص به‌جز دو صندوق وکلا و روستایی-عشایری، برای سازمان تامین اجتماعی نزدیک به 5 و برای مابقی صندوق‌ها کمتر از 3 است. بر اساس پژوهش‌های انجام شده، اگر شاخص پشتیبانی به کمتر از 6.3 نفر تقلیل پیدا کند، صندوق‌های بازنشستگی قادر نخواهند بود براساس منابع نقدی حاصل از دریافت حق بیمه به تعهدات قانونی خود عمل کنند و اگر این شاخص از 3.5 نفر کمتر شود، صندوق‌ها روزبه‌روز به ورشکستگی مالی و اقتصادی نزدیک‌تر می‌شوند. این معضلات، جملگی صندوق‌های بازنشستگی کشور را وادار به تکیه به منابع عمومی و بودجه دولت کرده است. رقم تامین منابع مالی صندوق‌ها از سوی دولت بین 70 تا صددرصد بوده که نه‌تنها فاجعه‌بار بلکه فاجعه‌آفرین نیز بوده و خواهد بود. دولت هم که با توجه به شرایط خاص اقتصادی و تحریمی پول کافی برای جبران و یا کمک به این صندوق‌ها نداشته به قیمت کاستن از بودجه عمرانی توانسته اسباب حقوق بازنشستگان را فراهم و به‌طور کوتاه‌مدت بحران صندوق‌ها را سرپوش بگذارد.

21 درصد بودجه برای 5 درصد از جمعیت

آمارهای استخراجی از ردیف‌های بودجه نشان می‌دهد بدون درنظر گرفتن ردیف‌های متفرقه، کمک‌های دولت به صندوق‌های بازنشستگی کشوری، صندوق بازنشستگی فولاد و صندوق بازنشستگی تامین اجتماعی نیروهای مسلح (به‌اضافه صندوق وزارت اطلاعات) برای سال آتی به 136 هزار و 22 میلیارد تومان رسیده که این میزان رشد 73 درصدی نسبت ‌به رقم 78 هزار و 830 میلیارد تومانی درج‌شده در قانون بودجه سال 99 را نشان می‌دهد. با درنظر گرفتن رقم 637 هزار میلیارد تومان بودجه جاری و رقم 136 هزار میلیارد تومانی بودجه صندوق‌های بازنشستگی، بیش از 21 درصد بودجه جاری دولت صرف صندوق‌های بازنشستگی می‌شود. این درحالی است که تعداد مستمری‌بگیران 3 صندوق بازنشستگی نامبرده در حدود 4 میلیون 977 هزار نفر یعنی 5.4 درصد جمعیت کشور بوده است. بیش از 90 درصد یعنی 122 هزار میلیارد تومان بودجه مدنظر قرار گرفته برای این صندوق‌ها صرف ردیف «کمک به پرداخت حقوق بازنشستگان و موظفین کشوری» خواهد شد. در بین صندوق‌های بازنشستگی، بودجه صندوق بازنشستگی کشوری با رشد حیرت‌آور 82 درصدی همراه بوده که همین مورد حساسیت کارشناسان را برای بررسی موردی این صندوق به‌عنوان بزرگ‌ترین صندوق بازنشستگی کشور برانگیخته است.

80 هزار میلیارد تومان کمک دولت به یک صندوق

 در بین صندوق‌های بازنشستگی، بودجه صندوق بازنشستگی کشوری با رشد حیرت‌آور 82 درصدی از 43 هزار و 467 میلیارد تومان در قانون بودجه سال 99 به 79 هزار و 220 میلیارد تومان در لایحه سال 1400 رسیده است. لازم به‌ذکر است بودجه این صندوق در سال 98 حدود 31 هزار و 154 میلیارد تومان بوده؛ یعنی در دو سال اخیر بودجه این صندوق بازنشستگی کارکنان دولتی دوبرابر شده است. همچنین بودجه 20 هزار میلیاردی این صندوق در سال 96 نشان می‌دهد که تنها در چهار سال شاهد افزایش 400 درصدی بودجه صندوق بازنشستگی بوده‌ایم. این افزایش تصاعدی بودجه صندوق بازنشستگی کشوری درحالی است که این صندوق بیش از 110 شرکت کنترلی و مدیریتی در زیرمجموعه خود و اتفاقا در بخش‌های سودده اقتصاد ایران دارد. در نگاه اول به‌نظر می‌رسید عمده دلیل افزایش حیرت‌آور بودجه صندوق بازنشستگی کشور ممکن است به‌دلیل «تادیه بدهی دولت به صندوق» باشد، اما بررسی جزئیات منابع و مصارف این صندوق نشان می‌دهد، بودجه درنظر گرفته شده طی سال‌های اخیر تماما کمک دولت به هزینه‌های جاری صندوق بوده است، به‌طوری که طی سال‌های اخیر از کل منابع صندوق بازنشستگی کشوری، بین 70 تا 75 درصد آن از بودجه سالانه و توسط دولت تامین شده، حدود 13 درصد از منابع داخلی خود صندوق (شامل سود شرکت‌ها و سود سهام، سود سپرده‌گذاری و...) و حدود 12 درصد نیز مربوط به کسورات بازنشستگی است.

بودجه صندوق بازنشستگی صرف چه می‌شود؟

 از 79 هزار میلیارد تومان کمک بودجه‌ای دولت در لایحه 1400 به صندوق بازنشستگی کشوری، حدود 70 هزار میلیارد تومان صرف پرداخت حقوق و موظفی بازنشستگان خواهد شد که با تطبیق تعداد مستمری‌بگیران (تعداد یک میلیون و 550 هزار نفر مستمری‌بگیر) این صندوق، کمک دولت به هر بازنشسته این صندوق در سال آینده به‌طور میانگین حدود 3 میلیون و 800 هزار تومان خواهد بود. 4 هزار میلیارد و 890 میلیون تومان یعنی 7 درصد از این بودجه صرف هزینه عائله‌مندی بازنشستگان صرف خواهد شد. هزار میلیارد تومان یا معادل 1.5 درصد کمک هزینه اولاد خواهد بود. باقی موارد نیز که سهم اندکی از بودجه 79 هزار میلیارد تومانی صندوق بازنشستگی داشته‌اند، مربوط به حق بیمه، کمک هزینه ازدواج و... است. جالب است که همین مبلغ حقوقی که با هزار دردسر و با هزینه برای اقتصاد ملی تامین می‌شود، در بهترین حالت 30 تا 40 درصد از هزینه‌های زندگی یک خانوار را تامین خواهد کرد. یعنی نه‌تنها صندوق‌های بازنشستگی برای تامین منابع خود دست در جیب همه مردم کرده‌اند، بلکه درنهایت نیز برای ایجاد زمینه‌های رفاهی بازنشستگان خود ناکام مانده‌اند. چنین معضلات رفاهی با وجود بیش از 110 شرکت این صندوق است که درصورت بازدهی و سوددهی بالاتر می‌تواستند نه‌تنها امکانات رفاهی بازنشستگان را افزایش دهند بلکه از هزینه‌های ملی نیز برای تامین منابع قشر خاصی از جامعه جلوگیری کنند. برای همین این پرسش به‌وجود می‌آید که عملکرد این شرکت‌ها چگونه بوده است که درآمدزایی خاصی با وجود گستردگی دارایی‌های خود برای صندوق بازنشستگی نداشته‌اند. در ادامه به این پرسش پاسخ خواهیم داد.

25 درصد از شرکت‌های صندوق زیان‌ده هستند

صندوق بازنشستگی کشوری همانند سایر صندوق‌های بازنشستگی دارای بخش اقتصادی است که از سال 1367 اقدام به سرمایه‌گذاری کرده و به مانند عمده صندوق‌های مشابه در کل دنیا، هدف خود را از این سرمایه‌گذاری‌ها حفظ ارزش ذخایر و دارایی صندوق‌ها و کمک به تامین مالی جهت ایفای تعهدات خود عنوان کرده است. درحال حاضر بیش از 110 شرکت کنترلی و مدیریتی در 5 هلدینگ تخصصی و متفاوت مشغول به فعالیت اقتصادی هستند. براساس آنچه که در سامانه شفافیت صندوق بازنشستگی کشوری منتشر شده، این صندوق دارای 54 شرکت مدیریتی (صندوق دارای اقلیت کرسی‌های هیات‌مدیره) و 59 شرکت کنترلی (صندوق دارای اکثریت کرسی هیات‌مدیره) است که حدود 60 شرکت طی سال‌های 1378 تا 1390 در قالب رد دیون از سوی دولت به آنها داده شده است. علی‌رغم اینکه این صندوق حدود 110 شرکت کنترلی و مدیریتی را در زیرمجموعه خود می‌بیند، درنهایت اقدام به انتشار صورت‌های مالی 79 شرکت کرده است. بررسی 79 شرکت که اطلاعات آنها در دسترس است نشان می‌دهد که 20 شرکت دارای زیان انباشته‌ای در حدود هزار میلیارد و 803 میلیون تومان هستند. بالا‌ترین زیان انباشته مربوط به شرکت «آپادانا سرام» از زیرمجموعه‌های شرکت‌های سرمایه‌‏گذاری آتیه صباست که زیان انباشته‌ای در حدود هزار و 642 میلیاد تومان دارد. شرکت‌های تولیدی تجهیزات ایمنی راه‌ها، شیرخشک نوزاد پگاه و شیر پاستوریزه پگاه خوزستان هرکدام با 31، 21 و 16 میلیارد تومان در رده‌های بعدی بیشترین زیان انباشته قرار دارند. تمامی 20 شرکت دارای زیان انباشته که در جدول آمده است دارای زیان سالانه در سال مالی 98 بوده‌اند.

63 شرکت ریسک اقتصادی بالایی دارند

نسبت بدهی یکی از نسبت‌های اهرمی بررسی صورت‌های مالی است که توانایی بازپرداخت بدهی موسسه، بنگاه یا شرکت را نشان می‌دهد. توانایی بازپرداخت بدهی عبارت از قدرت جوابگویی شرکت به بدهی‌های بلندمدت است. نسبت بدهی نیز جمع کل بدهی‌ها را با جمع کل دارایی‌ها مقایسه می‌کند و درصد کل منابعی را که شرکت ازطریق قرض گرفتن از طلبکاران کرده است را نشان می‌دهد. بررسی نسبت بدهی 79 شرکت صندوق بازنشستگی کشوری نشان می‌دهد که تنها 16 شرکت دارای نسبت بدهی پایین‌تر از 50 درصد و 63 شرکت نسبت‌های بدهی بالاتر از 50 درصد دارند. بالا بودن این نسبت، ریسک ورشکستگی شرکت را بالا برده چراکه به‌عنوان نمونه نسبت بدهی 100 درصدی نشان‌دهنده تامین کامل منابع شرکت از منابع استقراضی است. 13 شرکت از این 79 شرکت دارای نسبت بدهی بالای 100 درصد هستند و حتی ارقام 600 و 3000 درصدی نیز در بین آنها دیده می‌شود.

50 درصد سود را تنها یک شرکت می‌دهد!

بررسی صورت‌های مالی منتشرشده از 79 شرکت زیرمجموعه صندوق‌های بازنشستگی نشان می‌دهد که سود خالص این شرکت‌ها در سال مالی 98 در حدود 7 هزار و 888 میلیارد تومان بوده که بیش از 3 هزار و 788 میلیارد تومان از آن تنها در شرکت پتروشیمی جم بوده است. درواقع 50 درصد از سود خالص سالانه با فعالیت 78 شرکت و 50 درصد از سود نیز به‌تنهایی با فعالیت پتروشیمی جم محقق شده است. همچنین از کل سود خالص 89 شرکت بررسی‌شده در این گزارش که رقم 7 هزار و 888 میلیارد تومان بوده، حدود 90 درصد آن مربوط به 10 شرکت شامل شرکت‌های پتروشیمی جم، شرکت پلی‌پروپیلن جم، شرکت پتروشمیران، شرکت فولاد اکسین خوزستان، شرکت صبا فولاد خلیج‌فارس، شرکت ملی نفتکش ایران، شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی ایران، کشت و صنعت و دامپروری پگاه فارس، سرمایه‌گذاری و خدمات مدیریت صندوق بازنشستگی کشوری و شرکت ایران یاسا تایر و رابر است. سوای 20 شرکتی که زیان انباشته و زیان خالص سالانه را به‌ثبت رسانده‌اند، بررسی شرکت‌های سودده نیز نکات جالبی را به‌همراه دارد. به‌طوری که 6 شرکت سود خالص سالانه‌ای کمتر از یک میلیارد را محقق کرده‌اند. این شرکت‌ها شامل سود خالص 543 میلیون تومانی پگاه گناباد، سود 428 میلیارد تومانی شرکت خدمات گمرکی سهلان، سود 326 میلیون تومانی شرکت توسعه پارک صنعتی گوهر افق، سود 174 میلیون تومانی شرکت توسعه دهکده آب‌درمانی محلات و سود 93 میلیون تومانی شرکت خدمات گمرکی آستاراست. در مجموع از 89 شرکت این صندوق، میزان سود خالص سالانه در هرکدام از 33 شرکت کمتر از 10 میلیارد تومان است.

سود نه‌چندان بالای عمده شرکت‌های این صندوق حکایت از وضعیت نامناسب عملکرد اقتصادی این شرکت‌ها و هچنین پایین بودن کارایی مدیریت آنها دارد. نسبت بازدهی دارایی (ROA) که معیاری دقیقی از کارایی اقتصادی و عملکرد مدیران شرکت است در تحلیل این شرکت‌ها به ما کمک می‌کند. این شاخص نشان‌دهنده میزان سودی است که شرکت از هر ریال از دارایی‌هایش به‌دست می‌آورد. هرچه این نسبت افزایش یابد یعنی شرکت از دارایی‌های به‌کار گرفته‌شده سود بیشتری ایجاد کرده است و بازده بالایی دارند. درمیان شرکت‌های صندوق بازنشستگی 16 صندوق دارای نسب «بازده دارایی» منفی یا صفر هستند و حدود 31 شرکت دارای بازدهی پایین‌تر از 10 درصد و بازدهی دارایی 13 شرکت بین 10 تا 20 درصد است. درواقع 16 شرکت از کل دارایی‌های خود سودی ایجاد نکرده و 44شرکت نیز از کل دارایی خود تنها بین یک تا 20 درصد سود محقق کرده‌اند. این اعداد تاسف‌بار مدیریت ناکارآمد را در این شرکت‌ها تایید می‌کنند.

 * نویسنده: مرتضی عبدالحسینی، روزنامه نگار